C. Laldinmawii, Extension Educator
THISEN SANG ENKAWL DANThisen sang hi tunlai khawvelah chuan natna lar ber pawl a ni a, thil chi hrang hrang avangin thisen sang hi a neih theih a ni. Inthlahchhawnna atang te, kal lam natna atang te leh taksaa tuihnang (hormone) hnathawh a danglam te hian thisen sang a awm thei a ni. Thisen sang nei tan chuan rilru hahna leh min delh rittu thil kan neih te hian thisen a ti sang zual thei a. Thau lutuk te, chi ei hnem te, zu in te leh taksa sawi zawi that loh te hi thisen sang nei te hian an ngeih lo hle a ni. Thisen sang hi natna zawiawi tak mai a ni a, taksaah a lang chhuak mai lo va, mahse zawi zawiin taksa a tichhe telh telh thei a ni. Taksaah natna a lanchhuah tak tak erawh chuan thih mai theih khawpin harsatna a tawh theih thung a ni. Chuvangin inenkawl that a ngai hle a, tihdam theih a ni tawh lo va, mahse thisen sang tur kha damdawi te leh nunphung tihdanglam avang te in awmphung pangngaiah kan dah thei a ni. Thisen sang nei te chuan kal tha lo an nei duh hle a, kal hna thawk thei tawh lo mi tam tak an awm mek a ni. Thisen a san chuan thluaka thisen dawt kha a insawr zim thei a, a inhnawhping thut thei bawk. Hetiang a thlen tawh chuan thih thut theih a ni a, vanneih viau pawhin taksa bung hrang khawi emaw lai chu che thei lovin a awm phah thei a, a thente phei chu a zeng hlen thei a ni. Lung tha lo an nei thin bawk a, heart attack te an nei thut a, accident a awl hle a ni. 
Thisen sang damdawi tha tak tak te awm bawk mah se, B.P. sang thunun tur chuan ei leh in te uluk a ngai a, nunphung leh kan thil chin than tha lo te pawh paih ngam a ngai a ni. Blood Pressure (B.P.) hi mi thiam ten an sawi dan in 140/90 mm (140 hnuaiah 90) aia a san chuan inenkawl thuai tur a ni a. Kum 60 chung lamah chuan 160 hnuaiah 96 aia a san chuan inenkawl vat tur a ni. Kan blood pressure hi a nih dan tur tak chu 120 hnuaiah 80 a ni a, hei aia a san hret pawhin rei lo teah thisen sang avanga harsatna chi hrang hrang kan nei thei a ni. Amaherawhchu, inenkawl thuai chuan damdawi tel lo pawhin thisen sang tur kha a thunun theih a ni.

Thau lutuk hian kan taksaah thau chikhat, choles-terol a inkhawl teuh a, hei hian thisen sang leh lung lam thatlohna a thlen thei a. Kan rihna kan tih hniam a, exercise kan lak that chuan thisen sang pangngai nei tan chuan damdawi ei lo pawhin a awm theih a ni. Chi kan ei thinah hian thisen sang ina a huat em em sodium a tel a, he sodium hian thisen sang a tizual a, ei hnem phei chuan lungphu chawla thih theih a ni a, kal lam harsatna thlentu a ni thei bawk. Chi hian chaw ei a ti tui a, ni tina kan ei tel ziah \hin a nih avangin ei loh tawp chu thil harsa a ni. Mahse zawi zawi a ei tlem zel tum a tha a, tunah chuan dawr hrang hrangah te thisen sang ei tur bik chi te an zuar ve zel a, heng chi hi ei atan chuan a tha zawk hle a ni. Mizote hian chawhmehah chi kan telh a, chaw kan eiin kan chhawp tel bawk a, kan chi ei hi nikhatah pawh a tam hle thin. Thisen sang nei chuan chawhmeha telh hi duh tawk thei mai se a tha hle ang. A nihna takah chuan thisen sang nei hian nikhatah chi gram nga bak ei loh tur a ni a, chi hmer khat vel hi gram khat anga chhut a ni. Zu hi thisen sang nei ten an haw hle a. Zu in thin ten ngaihdan pakhat an neihah chuan zu hi thisen sang ti hniamtu niin an ngai a, eng emaw chen rilru a hahdam a, mahse B.P. chu nasa lehzualin a tih san phah thin.

Potassium tamna lam thil ei tam hian thisen sang a veng thei a. Thei lam chi leh coconut tuiah te hian potassium a tam a, a theih hram chuan ei hnem a tha. Hetih rual hian thisen sang nei zingah pawh kal tha lo tam tak an awm a, kal \ha lo ten potassium an huat avangin ei loh tur a ni thung. Potassium tamna kan ei hian chi kan taksa a tam lutuk tur kha a titlem ve thei a ni. Alu leh sanghaah te hian potassium a tam hle a, kal natna nei lo tan chuan a tha hle. Regular taka exercise lak hian thisen sang tur a veng a, taksa a hrisel phah bawk. Hetih rual hian nasa lutuka exercise lak, entir nan ritchawi te hi tih hauh loh tur a ni. Zing tlan, kal leh tui chen te hi a tha hle. Sa-ah hian cholesterol a tam hle a, sa ti sen kan tih ho bawng sa, vawk sa, kel saah te hian a tam zual a, sa kan ei a nih pawhin sangha leh arsa te hi thlan hram a \ha. Rim lutuk leh rit lutuka hnathawh hi B.P. sang nei ten an haw em em a, intihhlimna hun leh hahdamna hun te insiam hram a tha. Blood pressure hi a ngai rengin a awm mawh hle a, nikhat lekah pawh a danglam reng theih avangin a khat tawka B.P. check reng hi a pawimawh hle. Chutah a lo sang deuh a nih chuan inthlahdah vang te a ni thei a, uluk zawka inenkawl leh thuai tur a ni.

B.P. sang damdawi hi heng natna nei te tan chuan a that viau rualin kan ei a nih pawhin awmze neia ei hram tur a ni a. A san nasat avanga ei hnem ngawt lovin, kan sawi tak tih tur chi hrang hrangte kha kan zawm phawt chuan tlem tlem a kan ei zat kha tih hniam zawk a tha hle ang. Damdawi ei hnem hian side effect a neih theih avangin thlah ngawt chu a har deuh a nih pawhin dose tih hniam tum hram a tha. Keimahni duh-thlanna ngeiin, damdawi ei ngai lovin hrisel takin kan awm thei a ni tih hre thar leh theuh ila a tha ang.