Showing posts with label Mizo-Thuziak. Show all posts

Kohhran nawlpui inkhawm duh tawk loin thalai kan inkhawm hrang a, kohhran hmeichhia leh pavalai leh zel kan han inkhawm hrang te hi nihna leh chanvo thlakhleh vang a nih loh chuan puh tur dang a vang khawp mai.
Zan Inkhawm

Kar kalta Nilai zan khan Presbyterian Kohhran chuan Nilai zan thupuiah ‘Synod Worship Committee’ chungchang kan zir a, sawihona thupuiah ‘Tun aia inkhawm kan that zawk theih dan tur sawi nise’ tih a ni a. Sawitu thenkhat chuan ‘Tun ai hian inkhawm hi ti tlem ila, kan inkhawm chhun kan ngai hlu ang a, kan that phah zawk ang’ an ti a. Thenkhat erawhin tun aia inkhawm kan tih tlem avanga inkhawm kan thatna tur a awm chuang lo, tuna kan kal dan hi a tha e, an ti bawk a. ‘Ngaih dan a tam, pawm dan a tam’ tih hla ang maiin Kohhran pakhat lekah pawh ngaih dan a hrang nuaih mai.

Mizote hi kan inkhawm tam khawp mai a, khawvel hmun dangah hian keini aia inkhawm tam leh inkhawm nasa hi an awm lo mai thei. Thawhtan zanah thalai an inkhawm a, thawhleh zanah kohhran hmeichhia, Nilai zanah kohhran inkhawm pangngai, Ninga zanah Pavalai an inkhawm hrang ve leh a. Kar tluanin inkhawm loh zan, zan awl hi zan khat, Zirtawp zan chiah a awm a ni. Chawlhni a lo thleng a, “Ni ruk chhungin hna kan thawk thei, chawlhni amah biak nan a ni” tiin kan zai thup thup a, hnathawh nan Pathianin ni ruk min pe a, chawlhni erawh huhoa amah kan pawlna ni tura a ruat leh a serhhran a ni. ‘Chawlhni amah biak nan a ni’ ti na na naa chawlhkar laka inkhawm kan tum talh mai hi, kan hla sak te hi kan awih tak tak lo emaw ni dawn ni.

Mi thenkhat vak zau deuh chuan mizo te chiah hi zana inkhawm thin hnam awmchhun kan ni e, an ti a, tak tak ni maw? Khawvel hmun danga kan christian pui te chu kar khatah Pathian niah khunkhan takin an inkhawm a, huhoin Pathian an bia a, an duh tawk mai. Keini erawh kan inkhawm tam ngang mai. ‘Khawvela inkhawm tam ber leh zana inkhawm thin awm chhun kan nih avang hain kan dang lam bik a, kan that phah reng a ni’ tihna tur erawh a awm chuang si lo. Kan inkhawm tam avang hian a thalama kan danglamna sawi tur a awm chuang miah lo. Inkhawm hrim hrim hi thil tha tehna number one a kan hmang a nih chuan kan ti tha khawp mai. Mahse, khawvel hian kan inkhawm tamah hian min teh lo a, kawng dangin min teh hlauh si.

Inkhawm tam ber ni chunga India rama HIV/AIDS vei tamna ber state kan han ni ringawt mai te hi sawi mam ngaihna a awm lo a ni. India rama HIV/AIDS vei tam dan (national average rate) let sawmin Mizoram hi kan sang zawk a ni! ‘Mizo te chu an tlawmngai em a, kawng laka thisen chhuak khawpa tawhsual tawk te pawh an pui bawrh bawrh a, kut lawngin an khawih bawrh bawrh a, an tlawmngai leh lutuk a, HIV/AIDS vei pawh an tam phah a ni” tih te tal ni ila a zia deuh tur. Chu ahnehin HIV/AIDS vei kan tamna chhan ber chu sex a ni mauh mai a, kan ramah hian nupa nun pawn lamah sex hi a hluar hle tih hi a chiang reng mai.

HIV/AIDS chuah a ni lo, thil dangah pawh a chhe lamin hmahruaina kan ngah em em a, kan inkhawm tamna hian a tha lamin kan nun hi min kaihruai lo tihna a ni. India ramah mihring tam dan atanga tehin cancer vei tamna ber state kan ni a, zuk leh hmuam ti tamna ber state kan ni bawk a, zu kan khuahkhirh chungin kan ramah zu leh ruihhlo a zalen em em a, zu khap burna (totally prohibited) kan ni chungin kan khawpui daifemah zu siamna factory hmun pui a awm reng a, kar tawpah leh Pathianniah te chuan traffic ti zam khawpin kan pan nguah nguah thin. Chuvangin, kan zu khap dan te hi lemchanna mai a ni a, a khap tute pawhin khap hlawhtlin an inring tak tak lo a, khap hlawhtling turin tumna tak (political will) an nei hek lo. Hetia khap hming kan pu ve hrim hrim hi kan lawm tawk a, kohhran sadai nek lo tawka kan kal chuan kan duh tawk deuh mai niin a lang.

Kan rama corruption hluar zia te, zu leh ruihhlo hluar zia te, HIV/AIDS vei kan tam zia te leh kan nun dan phung dik loh avanga leh kan insum theih loh avanga natna hlauhawm pui pui (life style disease) heng -lung natna chi hrang hrang te, thisen sang, zun thlum, kal thalo, cancer etc. kan tam dan te ngaihtuah chuan inkhawm ngai mang lo leh Biak in awm mang lohna ram ni zawk ila kan inhmeh zawk tur. Kan nitin nun leh kan inkhawm tamna hian inzawmna a nei lem lo niin a lang. 

Mi thenkhat chuan, ‘Tunah mah heti hi kan ni a, tun ai hian inkhawm tlem ila kan chhe leh zual ang’ an ti a, ka ring chiah lo. Kan inkhawm tamna hian a tha zawnga kan nun a nghawng lem loh avang hian kan inkhawm tlem avanga kan chhiat sawtna tur a awm tawh chuang lo. Covid-19 hripui len lai khan kum khat dawn kan inkhawm thei lo a, hripui a kiang a, inkhawm kan kiam sawt. A tangpuiin kohhran tin hian kohhran member inkhawm tam lamah Covid-19 hripui len hma kha kan pha lo tlangpui. Inkhawm kan tlem chhoh tak avang hian crime rate a san phah lo a, a tlahniam mah zawk a ni. Kan inkhawm tlem avanga crime rate tlahniam erawh a ni hauh lo ang a, kan inkhawm tam leh tlem hian crime rate-ah nghawng a nei lo tih erawh a chiang a ni.

Kohhran nawlpui inkhawm duh tawk loin thalai kan inkhawm hrang a, kohhran hmeichhia leh pavalai leh zel kan han inkhawm hrang te hi nihna leh chanvo thlakhleh vang a nih loh chuan puh tur dang a vang khawp mai. Kohhran nawlpui hriata sawi chi loh, thalai inkhawm chuaha sawi chi Pathian thu tha leh dangdai a awm chuang lo a, pavalai inkhawmah chuah sawi tur Pathian thu hi a bikin a awm chuang lo. Hmeichhia te ngat phei chu Tirhkoh Paula khan Biak ina an thusawi a phal miah lo. A khap bur zawk. Paula kha Synod moderator nise kohhran hmeichhe inkhawm leh pulpit-a hmeichhe thusawi hi a khap ngeiin ka ring. 

Zan kan chhuak tam lutuk a, zan inkhawm leh chhuahvahna tur programme kan ngah lutuk a, bak ang maiin zanah khawlaiah kan inpel sup sup a, in lamah kan fate’n enge an tih kan hre si lo. Christian nun insawhnghehna pawh hi chhungkua atanga tan tur a ni zawk si a. 

~ K. Lalrinchhana 
July 18, 2023

'NUNNA THIANGHLIM SIAMTU AN DUHLO ZION-AH' 
BIHCHIANNA

~ By C. Lalnunchanga (Taitea)

He hla hi eng ang chiaha ropui leh tha nge a nih lo thlir ila. A hla châng hi a sei lo pawh a ni mai thei, mahse thawnthu pakhat chu ngaihnawm takin a rawn sawi zo hman tho si a ni. Hei hi he hla phuahtu themthiamzia hriltu a ni a; hlaphuah thiam chuan hla tlar hnih khat lekah thu tam tak an sawi thiam thin.
 
He hla hi Pastor Thangngura, Senvona zirtirtu a nih lai, kum 1919 vêla a phuah a ni a. Zirtirtu ni chungin Pathian thu hrilin khaw dangah a chhuak thin a. Vawi khat chu Lungthulian khaw daia lung hmun, Vawmpalung an tihah a tawngtai a. Chutia a tawngtai lai chuan inlârnaah Lal Isua hmêl a hmu a, a mitthlaah a riak ta reng a, he hla hi a phuah ta a ni.
 
A thawnthu intan nân hian Kalhlên Kût laia Jerusalem a rawn lang a. Puithiam lal leh lehkhaziaktute chuan Isua phiar thu râl an rêl a. Chutih lai chuan Isua an man theih nân setana’n funpui a lo er ve mêk bawk a, Juda Iskariot-a chhûngah a lût a, puithiam lalho hnênah Isua an man theih dân tur a va hrilh a. An râlrêl chu tihpuitlin a ni dâwn ta. (Luka 22: 1-6) Heti hian Pastor Thangngura chuan a han ti a:
 
‘Nunna thianghlim siamtu an duh lo Zion-ah,
Rev Thangngur
Hmingchhiat leh lungngaihna phurin an mantir a;
A chhang eitute kha dorâla chang zovin,
A sulhnu an rawn chhui mipui chhiar sên lohte’n,
Juda-a’n hma a hruai, dera mantir tumin.’
 
Kan thinlungah thawnthu hlui a rawn sawi thar leh a, kan mitthlaa hmuh theiin cinema a rawn chhuah a ni ber e!
 
Zânah, Gethsemane huana an awm laiin sipai leh mipui te, puithiam lal leh Pharisai hnêna awm tiangkengtute chu meichher leh hriamhrei vilikin an lo thawk ta nguah nguah mai. Juda Iskariot-a’n hma a rawn hruai ngalh ngalh a. Khawvel hmui zawng zawnga tenawm ber chuan Mihring Fapa chu fâwpin a mantir ta a. Chatuanin he infawhna hi theihnghilh a ni tawh dâwn lo a ni.
 
Isua khân Kana khuaah uaiin a tipung a, chhangper panga leh sangha pahnihin mipui a hrai a, damlote a tidam a; mipui chhiar sên lohvin an zui dul dul reng a. Mahse, chu hun, Gethsemane huana phatsan a han nih meuh chuan ‘Hosana’ tia an au thâwm kha a dai a, Amah chawimawi nâna an tumkau kente chu an paih a, ‘Khengbet rawh’ tiin an au rual ta zâwk a; ka ui ka âr titu rêng rêng a nei ta lo!
 
Pastor Thangngura chuan a zuk ngaihtuah a, a thinlung hrehawmin a rum a; tichuan, Mizo tawng phrase lâr tak, ‘A chhang eitute kha dorâl an chang zo ta,’ tiin a rawn au chhuak ta a. Mi rinawm lo leh phiarrûk chingte sawi nân tûn thlengin he tawngkau chheh hi kan chelek tak a lo ni ta a nih hi. Mipui hmaa Juda-a, sihal ang zak zaka a lo kal lai hmêl huatthlalak turzia thlengin a mithla thiam theih mai âwm e. He thu hi Sam 41:9 na:
 
A ni, ka thian kawm ngeih, ka rin tak, ka chhang eipui ngei chuan
A ke artui ka chungah a lek ta,’ tih lai châng kha a rawn thur a. Juda Iskariot-a chungthu sawina bik ni âwm takin a lang a, mahse Pastor Thangngura hian Isua man tura mipui inhawt bukho sawina atân hian a chher danglam hret a, Mizo tawng kauchheh mawi takah a chantir a, hei hian a hla hlutna a tizual hle.
 
‘Tichuan an man ta a, puithiam lal in chhunga’n,
Biahthu khirh tak an tiam, hling lukhum khum turin;
Hling lukhum an nghat e, ka Lalpa lu-ah chuan,
Kutin an han bêng a, thisen far zawih zawihin,
Ka Chhandamtu an hruai Kalvari lam panin.’
 
Vântirhkoh sângruk hmun sâwm leh hmun hnih aia tam eng tik hun pawh ko thla thei reng kha, ka theih tak em maw tiin puithiam lalte leh Pilata hmaah an hruai a. A hmai an tuam a, an bêng a, chil an chhak a, “Sawi rawh, tunge vua che?” an ti a. Hling lukhum khumtirin puan sen duk an sintir a, “Chibai, Judate lal,” an han ti el a.
 
Ram bung khat awptu ve mai, Pilata-te ngiangin lei leh vâna rolrêltu chu, “Krawsa khengbet thei che ka ni tih i hre lo vem ni?” an han ti kháng kháng a. Isua tâna a runthlak turzia chu mihring ngaihtuahna chuan hriat phâk rual pawh a ni lo ve! Mahse, indona zawng zawnga indona hautak bera hnehtu ni tur chuan, Pathian fapa meuh mihring hmaa a tlâwm a tul miau si! Kut thlâwn a tawrh zawng zawng aiin a pheikhawk hrui phelh tlâk pawh ni lo hmaa, rorêlsaka a ding kha a tawrh a na zâwk daih ang. Khawvel pasaltha leh lal ropuite chuan an hmêlmate mana awm ai chuan thih an thlang zâwk fo thin a ni si a!
 
Juda mipui koham lutuk chuan Isua an tihlum lo vang tih hlauvin ‘biathu khirh tak an tiam’ ta rawk mai. “A thisen chu keimahni chungah leh kan fate chungah awm rawh se,” tiin an au rual a. (Mat 27:25) Tichuan Kalvari tlâng lam panin khawvel chhandamtu chu an hruai ta a ni.
 
Isua thisen chunga thutiam natzia chu Juda-ho chungah a lo lang ta meuh mai. Anmahni ram ata um tiau an ni a, kum sanghnih dâwn an vakvai a. An kalna ram apiangah hmuhsit leh tihduhdah an tuar a, Hitler-a’n maktaduai tam a râwt chiam a nih kha. Isua thisen man chu a lo tam a ni. Puithiam lal leh lehkhaziaktute chuan ‘Zion kulhpui chhûngah zarâl an rêl sual’ chiang zet mai.
 
Mi tam tak chuan, “Bible-a thu awmsa alâwm,” an ti mai thei. Hei vâng tak hian hlaphuah thiam leh originality nei thate kuthnu chu a hlu rêng a ni. Pastor Thangngura hlaah hian originality tha tak kan hmu a. Tin, Juda thawnthu rawn sawi si hian a Mizo reih mai. Bible thu behchhan hmang tho siin John Milton-a hla ‘Paradise Lost’ tihah chuan Greek-ho hmasang thawnthu a lang tam hle a, English nunzia erawh chu a lang lo an ti hial a.‘Nunna Thianghlim Siamtu’ tih hlaah erawh hi chuan Mizo ziarâng a lang a, a thlûk phei hi chuan thal romei paw chuk ang maiin Mizopa lung a kuai tak zet a ni.
 
Ka thian pakhatin a sawi thin a: Vawi khat chu Sapnu hi Aizawlah a lo zin a, mitthi lumennaah an kalpui a. Mizo ‘Lengkhâwm Zai’ a hriat chuan, “Engati nge hla pângngai hlir an sak nawn?” a ti a. Lengkhâwm hla hi mi tam takin an hlimpui a, mi tam takin an tahpui a, mi tam takin pianthar nân an hmang tih chu nu chuan a hre miah lo. A dam chhûngin Mizoramah pawh awm se, Mizo tâna Lengkhâwm hla ropuizia a hre ngai chuang lo vang. A hlutna leh a ropuina hre tur chuan Mizo nuna a nun ve a ngai, Pathianin Mizo hnam tâna A thinthlawn pêk a ni tlat. Negro Spiritual-te kan sawi thin. Lengkhâwm zai pawh hi Mizo Spiritual a ni. Chutichuan, ‘Nunna Thianghlim Siamtu An Duh Lo Zion-ah’ tih pawh hi a mawina ril tak tak hre tur chuan Mizo nih phawt a ngai. A hla thu phawk chhuak zánin tawng dangin letling pawh ni ila, a ‘Mizo Spiritual’ hi chu kan letling tel ve thei lo.
 
A plot hi Gethsemane huana Lal Isua an man atanga Kalvari tlânga an khenbeh thleng a ni a. A chang thumnaah hian Kalvari tlânga Isua an khenbeh a, a naka an chhun thu a lo lang a.
 
‘Tuahthing an lo rem khâwm, Kalvari tlâng chungah,
Kilhna an lo chher khâwl, ka Lalpa kilhna tur.’
 
He ta, ‘Tuahthing an lo rem khâwm’ tih hi han ngaihtuah mai chuan hman lai khuangchawipa sa thing zâr, sakuh-uilût an tihte pawh mi a ngaihtuahtir thei rum rum a. ‘Kilhna an lo chher khâwl’ a tih pawh hi, chuti vakin chher khâwl a ngai em ni tih tur a ni a. A kut pahnih leh a ke-ah chauh an kilhin a rinawm a, chuvangin perek pathum pali chu tâwk viau awm tak? Mahse, Pastor Thangngura’n heti lai thu a chheh dân hi han ngaihtuah chian erawh chuan metaphor a hman thiamzia a lang a, allegory a nih theihna chen pawh a awm.
 
Kraws chu Lal Isua tawrhna leh hnehna entirna, mihringte tâna ‘Nunna Thianghlim Siamtu,’ Kristiante thurin a ni a, a pawimawhzia chu kan hre vek a. Mizo tawngin sawina hran kan nei lo va, thing kawkalh a ni mai a. Pastor Thangngura hian hlathuin, ‘Tuahthing rem khâwm’ tiin a rawn sawi a. Lalawithangpa’n motor sawi nâna, ‘Senmei lai tha’ a tih nên khân an hla thu chheh dân hi a inzâwl viau a ni. Mahse, tehkhin thu angin Lal Isua an phiarna zawng zawng tipuitling tura, Kalvari tlâng chunga a hmawr an bâwkna a ni, tiin a thlir theih bawk.
 
Tin, ‘Kilhna an lo chher khâwl’ tih hian thu ril leh thil tam tak a tehkhin a. A hma daih atangin itsiktu leh phiarrûk chingte’n Isua an huatna kha tlâng kâng tur ang maiin a inbeng muk nasa lutuk tawh a, a vawrtawp a rawn tawng ta a. Khâng an phiarrûknate kha a mal tê têin thir angin an chher keuh keuh va, a lo inchhêk khâwl tam hle tawh a. Chutichuan, mihringte sualna avânga Lal Isua tawrhna natzia chu kilhna thir ang a ni a, pahnih khat chauh a taksaah lût lovin, tam tak lût turin an duh a ni tih tehkhin nân Pastor Thangngura hian heti lai hlathu hi a rawn hmang ni ngeiin a lang.
 
‘Gethsemani Huanah’ tih hla a phuahah chuan, ‘Van laia lo tla Van Lal riangvaia,’ tiin Isua retheihzia a chham a. ‘A Mi’n Ruai Ropui An Theh’ tih hlaah chuan:
 
‘Lei leh vân pawh hi nghing rawh se, Ka Lalpa thih ni chuan,
Chunga turnipui pawh khi lo thim rawh se,
A siamtu Vân Lal Fa thla a fam ni chuanin,’ tiin a rum a, Lal Isua tawrhna a lak natzia a aupui hawm hawm a. Isua thihnain a nun a hnehzia a hlaahte hian a lang chiang hle a. Chuvângin, Pastor Thangngura ngaihtuahna atang chuan Isua hawtute’n Isua kilhna tur thir kha Kalvari tlângah khân an lo chher khâwl tam hman hle tawh a ni.
 
‘Nunna Thianghlim Siamtu An Duh Lo Zion-ah’ tih hla châng thumna han bih chik chet chet hian Jerusalem kulh chhûngah Lal Isua tihhlum dân tur râl an rêl a, Mizoramah rusum an rawn thlak ta daih em maw ni tih tur a ni a. Chuti khawp chuan he lai chânga a hlathu hmante hi Mizopa ngêng chhun zawkin a ti-Mizo thiam a, a chim hi a sâng hle a ni. Siamkima chuan, “Rih dil rama chêngte chuan a awm ve tih pawh an lo hriat ngai hauh loh, Jordan lui, ram hla taka a awm chu Mizoramah hian a lo luang thleng phut mai,” tiin a sawi a. He thu Siamkima sawi hi Pastor Thangngura hlaah pawh hian kan hmu thei a ni.
 
‘Ka Lal an khai kâng e, sakhmêl chul ri riaiin,
A nâkah an chhun a, thisen leh tui a chhuak;
Zion kulhpui chhûngah zarâl an rêl sual e.’
 
Originality lanna pawimawh tak chu hla emaw, thu emaw, a phênah a ziaktu culture a lang thin. Hei tak hi Pastor Thangngura hla ropuina a ni.
 
Zawlneite hrilh lawk angin Chhandamtu chu kraws lerah a thi a. Khatia Isua, ama kraws pu chunga Kalvari lam pana mipuiin an han bâwr phei tup tup lai khân, “Suai taka ei,” tiin puithiam lal leh Pharisaite kha an lo inchibai nak nakin, an thawnthu chu tâwp tawh mai turah an ngai pawh a ni ang, mahse a intan dâwn chauh a ni si.
 
Lal Isua thihna chuan a nghawng na zet mai. Thim hi thil rapthlâk deuh mai a ni a. Awkin ni a lem a, khawvel a han thim ruai ruai ringawt pawhin a zamawm thei a; hnam mâwl deuh phei chu hlauvin an au chuah chuah a, âwk lak ata ni chhanchhuah tumin an theih ang angin an bei thin a. Isua krawsa an khai kân lai khân a chhan leh vâng dang sawi tur awm miah lovin, khawvel pum khuh turin ni kha a rawn thim ringawt a. Chutah, ‘ri bum bumin’ lirpui a rawn nghing hluk hluk a. Pathian Biak in puanzar a laia a’n thlêr kawkah phei chuan Zion kulhpui chhunga zarâl an rêl sualzia an hre vawng vawng ngei ang.
 
A hla châng linaah hian Pastor Thangngura’n Lal Isua tawrhna a tawrhpuizia leh a thihna a sûn natzia a lang chiang hle a. Khatia lir a lo nghin a, lungpuite a lo khik chah khân mi thianghlim muhil tawhte chu thlan atangin kaihthawh an ni a. Matthaia chuan khaw thianghlim, Jerusalema an luh a, mi tam tak hnênah an inlâr thu a ziak a. (Eng vang nge tih lam a ziak lang lem lo) Pastor Thangngura chuan Isua sun tura thlan atanga lo chhuak niin a ngai a, ‘Chhandamtu sûn turin khaw thianghlimah an lêng,’ a ti lungchhiatthlak ruih a.
 
Kum 1919 vêla Pathian hlate kha thutluang pangngaia phuah, Zosaphovin Mizopa chek ngeih zawng hre lova an barh helh awl awl kha a la ni deuh nuai a, Pastor Thangngura erawh chuan hlathu a rawn hmang uar tawh hle a ni.
 
‘An sawi tawh ang khânin Chhandamtu’n a tuar ta,
An tiam tawh ang khânin Chhandamtu a fam ta;
Vân mi thianghlimte khian lirpui ri bum bum nên,
Rauthla an rawn tho ve, pialleia zâl tawhte;
Chhandamtu sûn turin khaw thianghlimah an lêng.’
 
Isua thih laia Jerusalêm leh a chhehvêla thil thleng sawinaah hian mitthite an lo thawh leh thu hi sawi rik a ni ngai meuh lo va. Pastor Thangngura’n he hlaa Isua sûn tura mitthite lo tho va, khaw thianghlima an lên thu a sawi hian a suangtuahna rilzia a hril a, a hla ngaithlatute rilru pawh a hruai nasa hle a ni.
 
He hla thatna tak dang leh chu: A châng inlalawn dak chho inchuktuah fuh em em mai hi a ni. A châng tin tâwpna hi a dawt chiah châng intanna nên hian a inman nghâl chat chat vek a. Chang lina leh chang ngana hi novel-a a bung an then dân ang mai a ni a. Novel kan chhiar a, bung thar kan han keu va, a setting kan tih mai, a hmunhma dang daih a lo lang a; mahse, chu bung chu a bung hmasa tingaihnawmtu leh tifiahtu lo ni leh si ang hi a ni. A chang linaah Isua thih thu leh chumi vânga thil thleng a sawi a. A chang nganaah thlarau lam indonain a rawn chhunzawm a. Isua an khenbeh vânga thil mak leh rapthlak tak tak a lo thleng chung pawhin Juda-ho chu an la harh chuang lo va. Isua tawrhna zawng zawngte pawh hre duh lovin, sualna chuan min a la chim a. Mihringte’n A hmêl êng kan hmu ang tih hlau reng rengin Setana’n mit rawn hliah a tum a. Chutichuan, Pastor Thangngura chuan Isua chu mihringte a hmangaih vânga A mittui luang nguah nguah tur chu a han ngaihtuah a. Tichuan, a he a châng tâwp ber hi ama mimal nunah hnuk lûtin, mi zawng zawng tân pâwlna, sâwmna leh inpuanna a ni.
 
‘I tuarna nghilh hianin, sualna a lo zing thin,
Chhingmit an rawn tuam e, i êng vâr hliah turin;
Tunah rawn hlip kiang la, i êng vâr siu siauvin,
I hmêlah hmangaihna mittui sur nguai nguaiin;
Ka thinlung sualah hian, Lalpa lo lêng ang che,’ a ti ta a ni.
 
Literature atanga thlirna: He hlaah hian poetry pianhmang, a form pawimawh tak tak pathum kan hmu a. Chûngte chu epic, ballad leh elegy a nihnate hi a ni.
 
Epic poem hi ‘long narrative form’, thawnthu ruangngam sei leh fel taka duan, pasaltha chanchin leh indona hla a ni a. ‘Nunna Thianghlim Siamtu’ tih hla hi a sei lêm lo tih mai lohvah chuan a kalhmang hi epic ziarang lanna hla thu mawi leh ngaihnawm tak a ni a. Mizote hian epic tih tur hla kan la nei lo niin ka hria. Epic hi novel pianhmang ang chite pawhin phuah a ni a, a kalhmang hi sawi fiah fak a harsa hle.
 
Epic ziarang hi hmakhawsang chanchin, myth an tih ang chi te; hnam pasaltha, legend an tih ang chi te; sakhuaah te; ramsa thawnthuah te; history-ah te; mihring chhungril thatna moral leh finna thu philosophy-ah te a innghat a.
 
Sakhuana nên hian a inhnaih zual hle a. Hindu-ho epic, Kauravas leh Pandavas te unau lalthuthlêng inchuha an inbeihna Mahabharata leh; Ramayana, Rama te unauvin Sita-i Lanka lal laka lak let leh tuma an beihna chanchinte hi Hindu sakhaw innghahna pawimawh tak a ni a.
 
Homer-a epic hmingthang tak Iliad-te pawh Roman hun lai thlengin an sakhaw innghahna a ni a. Keini Kristiante pawh John Bunyan-a allegory thawnthu ‘Indona Thianghlim’ tih chu kan sakhaw innghahna pawimawh tak a ni. John Bunyan-a lehkhabu hi novel form-a a ziah ni mah se, khawvel epic hmingthang ber zinga tel tho a ni.
 
Hêng John Bunyan-a lehkhabu leh John Milton-a epic hmingthang ‘Paradise Lost’ leh Pastor Thangngura hlate hi thu laimu inang, ‘Van Indona’ thawnthu ruangam vek a ni.
 
Iliad kan chhiar chuan khawvela nula hmêltha hmingthang Helen-i kan mitthlain kan suangtuah nghâl a. Helen-i chu Greece khawpui pakhat Sparta lalnu a ni a, Troy lal fapa Paris-an a ru chhuak a. Greek lalte chu Helen-i la kir leh turin an thawk chhuak a, Trojan-ho khawpui chu an hual a; kum 10 an indo hnuin Greek-ho chuan hnehna an chang a.
 
Hindu thawnthu hmingthang Ramayana tihah chuan Lanka lal Ravana’n Rama nupui Sita-i a ru a, Lanka khawpuiah a thlawhpui a. Rama leh a unaupa Lakshmana te’n Hanuman-a hruaia Sita-i lak kir leh tuma an indona thawnthu a ni a.
 
‘Nunna Thianghlim Siamtu’ tih hla kan thlir erawh chuan nula inchuh thubuai aia thupui hlapui ril, ‘Thim leh Eng’ indona chanchin a ni.
 
Tin, poetry pianhmanga pawimawh em em bawk, thawnthu hla an tih, ballad a nihna hi he hla ropuina pakhat a ni leh a. Chu bâkah sûnna hla an tih, elegy hnuk kuai teuh mai a la nih cheuna hi he hla hlutna tizualtu a ni.
 
Long narrative, hla châng sei tak a nih loh avângin epic poem tih chu kan hreh deuh a ni mai thei a, mahse a thawnthu ruangam leh a thupui hi epic ziarang dik tak a ni a. Mizote hian epic leh ballad hla tha tak kan nei chiahin ka hre lo va, chuvangin hêng, epic, ballad leh elegy zirna atân hian he hla hi a tha hle.
 
Tlipna: Pastor Thangngura hian Mizo tawng a rawn hmang nalh em em a. ‘Sakhmel chul ri riai’ tih te, ‘Lirpui ri bum bum,’ tih te, ‘Rauthla an rawn tho ve, pialleia zâl tawh te,’ tih te, ‘Eng vâr si siau,’ tih te, ‘Mittui sur nguai nguai,’ tih te hian a poetic technique hman thiamzia a tilang a. Jerusalem sawi nân hian tawngkam pahnih, ‘Zion’ tih leh ‘Khawpui thianghlim’ tih a hmang a. Zion tih hi Jerusalem hmêl mawi lohna lam hawi a ni a, khawpui thianghlim tih hi a tha lam hawia hmang a ni thung. Sam 41:9-na thu Mizo tawng kauchheh, ‘A chhang eitute kha dorâla chang zovin,’ tia a rawn chher danglamte hi a dek nalh hle a. He hla pumpui hi ‘Indonna leh Sunna thawnthu’ tiin a sawi theih a. Hmana Jerusalema thil thleng rawn sawi nawn leh ni mah se, Pastor Thangngura hian chul hlui a rit lo tih kan hriat hi a pawimawh. He hla-ah hian originality a neih thatzia leh hlaphuah thiam a nihna a lang chiang tak zet a ni.

Rev. Dr. Ronald Lalthanliana chanchin kan sawi tur hi a tlangval laia Philadelphia leh New York, USA khawpuia Pathian thu a zir laia a zirpui nula, a hming pum pawh a hriat loh May leh Ruth a zuk hmelhriat a, an chanchin kal zel a ni.

Nula May leh Ruth te hi  kum 1937-a Bible Institute of Pennsylvania, tuna Philadelphia Bible College lo ni taa Tv.Lalthanliana’n  kum khat Diploma Course a zirlai leh a kumleh 1938-a bible Institute of New York (USA)-a Christian Service Medical Course a zir laia America nula pahnih a zu chharchhuahte an ni a.

Lalthanliana pa R. Dala kha Mizorama Kohhran dintirh laia rawngbawltu leh missionary hmasa a ni a. Dr.Frazer ruala Aizawla lo chhuak Mr. Watkin Roberts, Saptlangvala khan Aizawl atanga chhuakin Tuiruang ralah kohhran a din a, chu chu Thado-Kuki Pioneer Mission an ti a. R.Dala chu Saptlangvala thawhpui turin Zoram Presbyterian kohhran atanga missionary tihchhuah hmasa ber niin a rawngbawlna ramah hian Mizoram hmel hmu tawh lovin Tuiruang kamah a boral a.

R.Dala fapte zinga pakhat Lalthanliana hi a pa rawngbawlna hmun Senvawnah kum 1916 khan a piang a, Mizoram hmel hmu lovin a seilian a, a pa hnung zuiin Manipur tlangramah rawng a bawl a, Burma-ah kalin Presbyterian kohhran din a tum a, mahse an lo din tawh avangin Evangelical Free Church of Myanmar a din a, 2005 kum khan khawvel a chhuahsan ta a ni. A dam lai, Rangoona college ka kal lai khan Pastor Lalthanliana hian English Bible, ‘The greatest is love’ tih min pe tak e. Rangoon Mizo chhiatni È›hatni-ah pa chan a chang vek zel. 

A tlangval lai, pawl IX a zirlai, kum 1935 khan  Lalthanliana hian Pathian kohna a hmu a,  Pioneer Mission, General Secretary Mr. H.H.Coleman hnenah USA-a Pathian thu zir a duh thu a hrilh a, Coleman chuan “ Passport dil a, lawngin New York-ah lo kal rawh” tiin thirhrui a thawn a. Lalthanliana chu New York panin a kal ta a, Coleman chuan a lo hmuak a, Lalthanliana hi feet 5 leh inches 10 laia sang, pian tha leh ngo tak leh hmel È›ha tak a ni a, a lo hmuaktu H.H.Coleman pawh hian a lo hai chiang hle a ni awm e. Pa te chenbeh tak , hang chil chel, hnar lian leh var tak turah a lo ngai a ni awm e. A ni Lalthanliana lah hi Kawlkhau pa an sawi ang mai, hmel tha tak, ngo tak leh sar veng vawng, hmel zahawm tak pu a lo ni si a!

Tichuan, Coleman chuan Lalthanliana chu an kohhran  hmunpui Bible Institute of Pennsylvania, Philadelphia-ah chuan Pathian thu  zir turin a dah ta a ni. Hei hi 1935 kum tawp lam a ni.

Bible zirnaah chian Lalthanliana leh May an intawng ta. May chuan Lalthanliana nen inneiha India rama Mizo mo nih ve a huam thu a hrilh thin a. Lalthanliana chuan Mizo hnam la mawlziate a hrilh thin a, thingtlangah phei chuan daikal hun te a la ni a, hmechhia pheikhawk bun pawh an la awm loh thute a hrilh a. Chung chuan May rilru chu a thlaktir chuang lo va, pheikawk bun lova ke lawnga kalte a zir thin a.

An pahnih chungchanga thutawp siamtu chu an Mission Secretary Coleman a ni ta. Lalthanliana chhungte hi a nu hova rethei taka khawsa, Mission-in a buaipui, in leh lo pawh nei lo an ni a. Ani May hi a han tel ve chuan an chhungkaw tan mai ni lovin Mission tan pawh buaipuiawm a nih theih zawk  dan te a ruh lang rawtin Coleman chuan May chu a hrilh ta a ni.

Kum 1936 tir lamah chuan Bible School chu a lut a, kum khat zir Theological Diploma Certificate a zir zo va, a kumleh kum 1937-ah chuan New York- bible college-ah kum khat zir Missionary Medical Course a zir leh a. Kum 1940 tir lamah a haw ta a, tluang takin an kohhran hmunpui leh a chhungte chenna Churachandpur, Manipur a thleng ta a, kohhranah rawng a bawl țan ta a, kum 1940 December thlaah Tripura Mizo nula hmelțha Rongnengi nen an innei a.

Pastor Lalthanliana leh May te pahnih inkara hmangaihna kha hmangaihna mawi leh duhawm a ni a, kawppui an neih ve ve hnuah pawh chuai lovin a la par vul zel a. Kohhran atanga a hlawh tlemte chuan ei leh bar lam leh an fate enkawl nan  Pastor Lalthanliana harsatzia hriatpuiin tuipuiral atangin May hian rawngbawlnaa ngaiin kum rei tak chhung America pawisa a rawn thawn thin a ni.

Pastor Lalthanliana tlangval laia America rama bible a zirlai khan America nula dang hmelhriat a nei bawk a, a hming chu Ruth  a ni a. Mak tak maiin kum 40 chuang zet ral hnu kum 1980 hnu lam daih tawhah he hmeichhia leh Pastor Lalthanliana chhungte hi an inchharchhuak leh tlat mai. An inchharchhuah dan chu hetiang hi a ni.

Pastor Lalthianliana fapa naupang ber dawttu hi kum 1957 khan Burma ramah a piang a, a lo puitlin chuan a pa hnungzuiin evangelist hna a thawk ve a. Canada khawpui Ottowa-a an kohhran inkhawmpui a zu chhim ve a, Sap È›awng a thiam vak lo va, a haw leh dawnin a passport chungchangah  harsatna a tawk ta a, Custom official te chuan an chhaih buai hle mai a.

Nangmah hretu Canada-ah hian hmelhriat pakhat tal i nei lo maw? an ti a. Hmelhriat pakhat mah a nei si lo va, hming hriat pakhat chu a nei a. A pa Pastor Lalthanliana’n a sawi È›hin Ruth tih chiah a hria a, a hming pum pawh a hre lo va. Custom Official-ho chuan an kohhran mi ni ngei tura ngaiin Ottawa khawpuia chutiang hming chu an phek zawn ta a. Tar In, Infirmatory pakhatah chuan Ruth hming pu chu an zawngchhuak ta a. A hming pum chu Mrs. Ruth Peter Hodgin a lo ni a. Telephone chuan an inbe ta a, A sap È›awng kha Burma English tih takah Ruth chuan “I sawi hriat mumal engmah ka nei lo va, Lalthanliana fapa i ni tih chu  ka hre ta e” a rawn ta a, an inchharchhuak ta a ni.

Pi Ruth-i’n suangtuahna pawha a beisei phak reng reng loh a È›hian hlui Lalthanliana fapa hmel a han hmu chu a lawm em em a, a theih ang anga È›anpui a inhuam a, “Ka fapa i ni” a ti a, a passport chungchang a chinfelsak vek hnu chuan an chhungin Canada Ontario-ah a hruai a. Toronto Bible College-ah a luhtir a, Master in Theology a zir zo a, pastor hna thawkin Canada-ah chuan an chhungin an khawsa zui ta a ni.

An thlahtu Mizo missionary hmasa ber Rev.R.Dala atangin an chhung hi Pathian rawngbawltu chhungkua inthlahchhawng an ni a, lang thei lo lamah Pathian khawngaihna hnathawh a lo lang a ni.

R. DALA’N ZOLUTI A TLAWH

Zoluti hunchhung hi kum 1866-1955 kha a ni a. Tuna Cachar District-ah khuan piangin, upa takin Sap ramah a thi a. James Winchester leh Meitei nula inkara piang a ni a. 1871 January ni 23 aÈ›angin 1872 January ni 21 inkar khan Mizoramah sal tangin a awm a ni. 

Zoluti nu hi Meitei a ni a, hming chu Mira a ni. A pa hi Tarapur khuaa piang leh seilian Mera a ni a. An chhungkaw khawsak a harsa ve hle a, khawlaiah chana leh vaimim ilo kanpuah zuarin ei an zawng È›hin a. Mira hi fanu mal a ni a, an retheih avangin silhfen È›haa thuamna pawh an nei zo lo chungin, naupang hmelÈ›ha tak a lo ni chho va. 

Manipur lal inchuh buainaah Mera chu a thi a, a nu Angobi chuan a fanu Mira chu a È›ulpui ta a, hun a lo kal zel a, Zoluti nu lo ni ta Mira pawh a lo tleirawl chho va, kanpuah zuarin Silchar leh a chhehvelah chuan an inphurchhuak ve È›hin a ni. 

Kum 1857-a India sipai hel vanglai khan tlai khat chu Dupatil lam aÈ›angin sipai silai kap ri an hria a, mite chu hlau leh thlabarin an tlandarh sung sung a, Mira pawh mangang thlabarin a tlanchhe ve zel a, a hah lutuk thidang titihin, James Winchester Inah a tlu lut tawl mai a. A chhiahhlawhte’n an lo bawihsawm a, boruak a ralmuang lo nen, khua a thim tawh bawk si nen, an riahtir ta a. A tuk zingah James Winchester chuan a È›hianpa sawmin an va hruai haw a, a nu Angobi hnenah zan lama an riahtir chhan te a hrilh a. A nu Angobi chuan an khaw paho punin Mira chu an lo va zawng beidawng tawh hi a lo ni a. 

Mira chu Sap Inah a riak tih an han hriat chuan, mite’n an lungten a, an kawmserh ta hlawm a. A nu Angobi mangang chuan, puithiamte kovin Sap Ina a riak chu a then thianghlimtir a, chuti chung pawh chuan an È›henawm khawvengte chuan an hmusitin a hmaiah chil an chhak È›huai È›huai È›hin a ni. 

Mira mangang leh zak lutuk chu a nu hriat loh hlanin Barak luipuia zuanthlaka intihhlum tumin a chhuak ta a. Kalkawngah chuan a inngaihtuah a, a riahna Sap pa In zawn a thlen chuan a manganzia leh a thil tawn rapthlakzia chu hrilh țhain a hria a, ngam leh ngam lovin a lut ta rawih a. Mira chuan a tan nun hian awmzia a neih tawh loh thu leh, nupuia a neih duh loh chuan luia intihhlum a tum thu a hrilhtlang ta a. James Winchester chuan a lo khawngaih hle a, Sylhet Pastor an pan a, Mira chu Baptisma chantirin a kutah an innei ta a ni.

James Winchester te nupa chuan, 1866 kum August thla-ah fanu an nei a, a hmingah Mary Winchester an sa a, a Meitei hming chu Jatly Kangmeiza a ni awm a, a pianna khua hi Tarapur a ni bawk awm e. 

Sap rama an hruai haw hnuin a pa pa, a pute'n Scotland ram Elgin Academy-ah lehkha an zirtir a, zirlai 500 rual awmna Public School aÈ›angin 1882 khan HWUC (Higher Women's University Certificate) a dawng. Kum 1887-ah Mr. Innes Howie nen an innei a, 1888-ah fapa Frank neiin rei fe hnu-ah hmeichhia pahnih Molly (1897) leh Peggy (1899) a nei leh a. An fapa chu Indopui I-na khan France ramah kalin a pumah bomb-in a per a, thisen chhuak reh theih loh vangin a thi ta a ni. 
 
Kum 1907-ah Sap Upa leh Mizo naupang a hruai Challiana leh Chuautera te khan an zuk hmu a, 1912 kumah a hnu-a Kristian Tlangau Editor hmasa ber lo ni ta 
R. Dala'n a zuk tlawh leh a ni.

MIZO INCHEIIN LONDON KHAWLAI FAN THU

R. Dala hi Khiangte hnam a ni a, a nu leh pa hming sak dan chuan Ralzadala a ni a, Hmartudaia fapa a ni a, 1884 kumah Thangkama khuaah a lo piang a, 1903 kumah Lower Primary a zir zova,1906 kumah Tezpur khua-ah Forestry zir turin Kawlsapin a tir a, a lo chhuah hnu rei vak lo chu È›helret (Rubber) Rahsi-ah a È›ang.1908 kuma Dr. Frazer Zorama a lo chhuah khan a hna bansanin È›awnglettu-ah a \ang a, Daktawr sap chu a kalna apiangah a zui ta zel a ni. 

England rama R. Dala a awm laiin mipui vantlang hmuh atan, “Mi lu la hnamin khawlai an fang dawn” tiin thler tinah hriattirna an tar a. A en tura mipui pungkhawmte chu chhiar sen an ni lo! R. Dala chu Mizopa incheina dik takin ipte a ak a, diar a khim a, a sam pawh a la meh loh avangin pawhchhuah sei tak neiin a zial a, a pawhchhuah chu hnung lamah a uai zuah a. Mizo puan a veng a, tursing vaibel lian zet hi a zu a. Tin, Pi Theli, Pi Daktawri chuan Mizo nula inchei dan dik taka inthuamin empai a phur a, Mizo kawrchei a ha a, Mizo puanchei a bih a, R. Dala chu zuiin an pahnih chauh chuan kawngpui an zawh dun ta a; kawngpui sir tuakah chuan thlirtu mipui an khat È›hup a, lirthei zawng zawng an chawlhtir a. R. Dala chu Mizo pa hmelÈ›ha ve tawk tak a ni a, a hleitling bawk a, pa pian nalh tak a lo ni vei bawk nen, hmuhnawm an ti hle a ni.

England ram an zin chhung hian, R. Dala hian Pathian thu zirna hun \ha takte a nei remchang thei a, a hun awlah Welsh ram khawpui dang dangte an fan pui bawk a. 

Pu Tlangvala’n Liverpool te, Carnavon thleng a zuk hruai a. Kohhran hrang hrangte’n an biak Ina thuhril turin an sawm sup sup a, Welsh mission rawngbawlna rah duhawm tak lantirtu a ni pah fawm bawk. 

Sap rama a cham chhungin Pathian thu thiam Mrs. Penn Lewis te, Evan Roberts te tlawhin an hnen aÈ›angin Pathian thu kalhmang dik zawkte a rawn pawchhuak a. Zoluti pawh a zuk tlawhchhuak a, Zoluti chuan fa 3 lai a lo nei tawh a; Zorama a awm laia a pawnfen leh puante a lo entir a. “Mizo È›awng i la thiam em?” tiin R.Dala chuan a zawt a, Zoluti chuan, “Hriat chu ka la hria, mahse ka È›awng zak tawh,” tiin a lo chhang a ni. Zoluti te chhung chuan R. Dala chu London museum te, lalber In te an enpui a, cinema an enpui bawk a, London Biak In lian berah an inkhawmpui bawk a ni. 

R.Dala hi 1911 kum khan Mission Veng Kohhran Upa atan thlan a ni a, pianphunga mi vengva sa deuh a nih bakah lehkha chhiar taima a ni a, Mizo babu lian ber Durtlang lal Suaka lo Kristian ve ta nen an inkawp chho va, rualawhna leh țhahnemngaihna nen kum 1911 khan Kristiante chhiar tur thlakip bu chhuah an rawt a, Dr. Frazer-a lehkhabu chhutna khawl tê tak tê, Hand Press-ah chhut a ni ta a ni. Kum 1911 October thla-ah tuna Kristian Tlangau hi Krista Tlangau hmingin chhuah țan a ni a, kum 1912 tawp dawn thlengin R. Dala chu Editor a ni.

Dr. PETER FRAZER

Pu Daktawra, Dr.Peter Fraser hi MD in Surgery a ni a, Wales ram puma Medical hna a thawh laiin a nupui nen an intawng a, an innei ta a ni. A nupui hi zaithiam, music thiam, hmeÈ›ha bawk si a ni a. Pu Daktawra chu Liverpool khawpuia damdawi In lian bera hotu a nih laiin, Pathianni Chawhnu inkhawmah missionary pakhatin thu a sawi a, a en reng laiin, ‘Jesus died for Peter Fraser’ tih a sena inziak a hmu ta a! "Isua hi Fraser aia a thih tak zet chuan Frazer hi Isua tan a thi ang" a ti ta a ni. A hnathawh lian tawk tak chu a bansan ta a, 1908-ah  Calcutta-a Viceroy awm lai khan Kumpinu sorkarin Viceroy Doctor  atan an sawm a, chu hna ropui tak chu hnawlin Mizoramah a lo kal ta a ni. 

Changzawla awm Zoluta chu lo vahnaah a kephah chung lamah mau ro mawih lam tawhin a chhun a, mau them a kephah chhungah a tang a. Zofate tan chuan khei chi rual a ni lo, a hnai hun an nghak ngawt mai a ni. 
Dr. Frazer bial fang a thleng hlauh mai a. Damlo chu tlangval pahnihin a ke an vuanbet a, mau mawih nawi, a tisa chhunga mite a kherchhuahsak vek a, damdawi a hnawih a, È›ha takin a dam. Na pawh a ti mang lo niin an sawi a, a hmutute hrilhfak a tling a ni. 

Pu Daktawra zin h^wng hi kawng lakah dam lo na fê a hmu a, Zai thuai loh chuan a thi mai dawn tih a hria a. A hovin an zâwn ta a, a puanpheikhawk hnuai a rap pawp a, a ke hnuai a durh nual niin an sawi. A bangla a thlen chuan varandaa a È›hu chu a thlanin a bual nasa mai a, “Ka pu, i hah hle mai maw?” an ti a. Ani chuan "Lal Isua Kalvari tlangah a hah em em," a ti mai a ni. A hla duh ber chu, "Lal hna i thawk ang u," tih kha a ni. 

Pu Daktawra hi vawi khat chu a zin a, a lo haw chu an lo hmuak nasa mai a. Sihphir ațanga Aizawl a lo lut chu Bawngkawnah an lo hmuak a, kawnga lo betu an țhahnem khawp a, Bawngkawn a thlen chuan chawhnu dar 3 a pel a ni. Kawn khatin a hmuaktute chu an lo awmkhawm a, kawn a thlen veleh a țhingțhi a, a țawngțai a, "Lal hna i thawk ang u, Lalpa lo kal thlengin, Lal hna i thawk ang u" tih hla an sa a, thu tlem a sawi a, a tlai luat hlauvin kal an rawt ta mai a, kea kal an ni a, mipuiin an zui dul dul a, Mission venga Bangla an thlen chuan ni a tla suar suar a ni.

Sawrkar Sapte chu pisa liana an Club-ah Tennis inkhel an hahchawlh khawm lai a ni a. Chutia mipui kal ri bûng bûng chu en turin Pu Boman Sap (Pi Zawni pasal) chauh khan a va en a. An club-a a lut chu, “E! He Missionary doctor hi tuma’n kan tluk loh chu a nih hi sawrkar thuneihna kan kohkhawm pawhin hetianga tam an pung ngai lo. Chutiang koh awm lova, mahni thua kalkhawm hetiang anga tam Aizawlah a la awm ngai lo, kan va tluk lo em!" a ti a ni. 

Pu Daktawra khan Mizo naupangte tihpuitlin a tum hle a, ‘Mizo tlangval 100 a châwm’ an ti È›hin a, Zirtirtu Sena chuan, “Za zawng kan ni lo deuh, tlangval puanthuah khai 93 kan ni a, kei hi a naupang ber ka ni a, a chawm zawng zawng chu 104 an ni,” a ti. 

Pu Daktawra hi Mizoramah kum li tling lo deuh a awm hman a, hemi chhung hian dam lo singnga (50,000) aia tam a buaipui hman. Eng tik hunah pawh dam lo an awma an koh chuan a hnial ngai lo.

Damlo a lo enkawl dan leh a lo dawnsawn dan avangin mipui a hip nghal hle a, damdawi chu sawrkar damdawi Ina mi aiin an ngaisang a ni. Damlo en te a taima em em a, kohna lam apiangah a kal nghal zel a. Pathian tan È›hahnem a ngai em em a, khenbeh lem te a sem a, a theih ang tawkin a sawi bawk a. Mizote khan damdawi lakna tur saidawium te nei È›hin hek lo, mauthei hi a siam È›euh a, chutah chuan Pathian thuchâng khawlchhut a bel a, khenbeh lem leh thuchang a ni ber. Chung lehkha bel chuanna mauthei chu damdawi latute lo pek nan a hmang È›hin a ni. 

Manipur chhim Senvawn vel Kohhran dinnaa bul È›antu chu Pu Daktawra hi a ni a, a ruala rawn chhuak ve Sap tlangvala an tih mai Watkin Robert kha Crusader Ruben Torre thusawi aÈ›anga piangthar a ni a,Welsh ram harhna khan a nuai leh ta a, ramthim vei Pu Daktawra hi a rawn zui ta a ni. Senvawn vela awm tlangval Lungpauva leh Thangpaia leh Zangena te chuan, “Senvawn leh a chheh velah Pathian thu tuma’n an la sawi ri lo," tih Dr. Fraser an hrilh velah ani chuan Sap Tlangvala a tir ta nghal a ni. Chawngzawl khua zirtirtu Hrânga chu hruaitu-ah a ruat nghal a, Senvawn-ah Chanchin |ha hril turin an lut ta a ni. Senvawn lal ngenna angin a tlangval chawm lai Savawma, Thangchhingpuia leh Vanzika te È›hian pathum an inpe a, Zoram tirhkoh hmasa ber an lo ni ta a ni.

MIZO MISSIONARY HMASA R.DALA CHANCHIN TAWI

Mizo zinga missionary hmasa R.Dala kha Chiauva fa 7 zinga 5-na niin 1884 kum khan Thangkama khua Sihfa-ah a piang a, a pa Chiauva hi a vanglai chuan Hmartudaia tih hiala mi huaisen a nih chawiin a hmingah Ralzadala tiin an sa a,a naupan laiin Aizawl sipai bel nawta inhlawhfa-in Zosapte hnenah lehkha a zir a, 1903kumah Lower Primary a pass a, 1904 kumah Upper Primary a zo leh a.

Sorkara  portdar (tangka chhiar ) hna a thawk Å£an a,1906 kumah Bawrhsap  HWG Cole chuan Tezpur-ah Forestry hna zir turin a tir a, a zir zawhin Å¢helret Rahsi-ah a Å£ang nghal a,hemi kum hian Pathianah harhna changin a piangthar a, “Gethsmena thlan sa kha” tih hla pawh a phuah nghe nghe a ni.  Sorkar hna aia Pathian rawngbawlhna lam thlang zawkin 1908 kum December thla atangin Dr.Frazer leh Watkin Roberts te Å£awnglettu leh Mizo Å£awng zirtirtuah a Å£ang  a,  an rawngbawlnaah a Å£anpui bawk thin. R.Dala hi pa hleitling tak,awmkhauh, hmelÅ£ha leh vengva tak a ni a, kohhran lamah hmasa ber nihna a ngah hle.

1911 kumah Mizoram Presbyterian kohhran  upa  hmasa ber 3 zinga pakhat ni turin  Mission veng kohhranah upa dang pahnih, Rosema leh Darchhinga te nen nemngheh an ni a, hemi kum vek May ni 5 –ah Lianthangpuii nen an innei a, fapa 2 leh fanu 3 an nei. Kum 1911 October thlaah Saptlangvala, Watkin Roberts nen thawk dunin Kristian chanchinbu hmasa ber “Krista Tlangau” an tichhuak tan a, R.Dala chu Editor hmasa ber a ni a, a hnu-ah “Kriatian Tlangau” tia thlak a ni.

1912-13 chhungin Dr.Frazer dam lo England-a a zuk hruai rualin a inzir pah a, hemi tum hian Mizote’n a pa an that a, sala an man Mary Winchester pawh a zuk hmu nghe nghe a ni. R.Dala chuan Sap ram atanga Aizawl a lo thlen hnu chuan Aizawla awm ai pawhin chanchin tha hrila Manipura kal a chak ta zawk a,Sap tlangvala nen tang dunin thado-Kuki Pioneer Mission an din ta a,Senvawnah hmun an khuar a, chuminhnuah Tinsuangah an insawn leh ta a.

1914 kum December ni 26-ah Thado Kuki Pioneer Presbytery hmasa ber chu Saptlangvala, Watkin Roberts hovin Senvonah an hmang a,hemi Å£um hian R.Dala chu Pastor atan nemngheh a ni a,hemi hma hian tumah pastora nemnghah an la awm bawk si loh avangin an zavaiin a rualin an tawngtai a,Pathian hmaah Pastor ni turin an hlan tawp mai a, chuvangin, “A nemnghet tu chu Pathian a ni’ an tih phah hial nghe nghe a ni. Thado Kuki Pioneer magazine siam, kum 1920-22 inkara an tihchhuah, Pu Buanga (Rev.J.H.Lorrain) chilhkhawm, ka nupui pu Pastor Zathanga’n a chhawm ka ti bo, ka dahÈ›hatna ka zawng hmu zo ta lo hi ka va han ui tehreng em!

PASTOR R.DALA KHUALZIN TAWPNA LUNGCHHIAT THLAK TAK CHU!

Tinsuang khuaa an inpui thar chu ni thum chauh an luah hman a Zakradawr Presbytery inkhawmpui hmang turin an chhung zin ta a, a nupui leh a fate  pathum, Lalbiakliani,Lalthanliana leh Lalthuamliana te a hruai a. Inkhawmpui tur palai thahnem tawk takte nen Tuiruang dungah maupum-in an intawlh thla ta dal dal a,hlimtlang takin Maupum chungah chuan mau khuang bengin an zai thut thut a, chhunzan zawma an intawlh thlak hnuah Tubidor khua an thleng ta a. Chu khuaah chuan Kristian unaute an awm avangin an inzapkai a, zan an riak a.Pastor R.Dala te thlen in pa chuan duhsak takin tukthuan chawhmeh atan a sangha rep roh tak chu a chhumsak a, vanduaithlak takin Pastor R.Dala chuan a eisual ta hlauh mai le! A pum a na a, kaw khawhin a tlan ta chhen a, maupum 10 rual lai intawlh thla zingah chuan an ni chu tuipui-suthlah-ah an invuan tang a, a that deuh nghakin an chawl khawmuang a, thiam ang tawk tawka inbawihsawmin tuilumte hian an dep vel thin a, mahse that lam a pan hlei thei ta lo va, 1922 kum Janruary ni 11 chhun dar 12-ah a boral ta mai a! A thihna chhan kha Tuihri (Cholera) an tih hi ni ber awm a ni.

A hnuk a chah fel hnu chuan an inkhawmpuina tur Zakradawr lam panin tap ruai ruai chungin an inlen thlaktir a, tlai ni nemah an  zukthleng a, palai tam zawkte chuan inkhawmpuina tur khua chu an lo thleng hman tawh a.Mipui rualin vaukamah mittui nen hla sachungin  an lo hmuak a, lawm taka inhmuah tumte chu mittui nen an inhmuak ta zawk a! Lalpa rawngbawla fehchhuak,kawnglaka chutia a peihloh san ta thut mai chu a nupui fanaute tan lek phei chuan vanpui khi a lo chim ta emaw tih tur  hial khawpin an mangangin an lung a chhia a,a nupui hrilhai lutuk chu lungchhe takin a tap ruai ruai mai a, an vanduaiin an khawngaihthlak ngei mai!

A thih dawnin amah bawihsawmtu tirhkohte hnenah, “Nangni   naupang mah ula, in Pathian hi a naupang ve lo” tiin a thlamuan a, a nupui fanaute hnenah , “In chanchin tur zawng Pathianin a rel ang” a ti a, a boral ta a ni.

Zakradawr daiah chuan Tirhkoh tlawmngai Tlurhpua chuan Pastor R.Dala ruang chu a paw chhuak a, an thlen in pa Pu Hluna’n ten miah lovin a lo thleng bawk a,tuihri natna tihbaiawm tak avanga thi a nih an rin avangin mite’n an hlau hle a, a zan a zan chuan Pu Hluana kawtah thlan an lai ta chuk chuk a, an vui lian ta mai a!

Chutianga Sap tlangvala nen rawng an bawl duna, ram thim ram thar an sut dawn  lai chuan Pastor Dala chu a boral ta thut mai si a.Zoram mipui an hrilhai hle.A va pawi em an ti vawng vawng mai a,a thih thut thu hian Zoram khawvel a dengchhuak tak meuh meuh va, Mizo thlaphuah thiam  hmingthang Awithangpa chuan Pastor Dala sunna hla a phuah a, rei lo te chhungin Awithangpa hla chuan Mizoram pum pui a deng chhuak ve leh ta thung a, a hun lai kha chuan khawtin maiah hian naupangtethleng pawhin khawlai-ah “ A va pawi em” an ti vawng vawng hlawm a ni.

AWITHANGPA’N PASTOR R. DALA A SUNNA HLA
 
        Aw ka duh tak Dala
        Ka ding leh vei i ni;
        Khawnge i awm?
        Lungngaih aw rawl chhuahin,
        I hming ka ko chiam a,
        Hmar thimpui tlang leiah
        Å¢apin zâi tin ka chhiar.
 
        A va pawi em!
        A va pawi em ve aw,
        Ka sawi thei lo;
        Lungngaih chhumpui angin,
        Ka tan a zing zo ve
        Hmar thimpui tlang te u,
        Vanduai min Å£ahpui r’u.
      

  Lungnaih bilhpuan khumin,
   Å£apin zaitin ka chhiar,
        sumtual ka vel;
        I dam lai nikawlah,
        A liam zo ta si e,
        Hmar thimpui tlangah hian,
        tunge Lal hna thawk ang?

        Chhingkhual kal lai relin,
        tui tin dung maw a zui?
        Thla a famna,
        Kalvari hmangaihna,
        Biahthu suih tawn tumin,
        Ťũr tui a dawn sual e,
        An pai reng zawl chhuah an.

Rev. R.Dala thih thu hian Zoram khawvel a deng chhuak tak meuh meuh a, Hlaphuah thiam Awithangpa’n a sunna hla a phuah pawh Zoram dung leh vangah  hriat leh sak a hlawh a, Pastor R.Dala  a chanchim kimchang, rawng a bawl dan,  a thih dan leh a thihna chuan Zoram khawvel a nghawng dan  te Familia Fanai LalÅ£ansanga ziak ‘Mary Winchester Zoluti Chanchin’ tih lehkhabu-ah chhiar tur a awm.

Pix: The Founder of Evangelical Free Church of Myanmar, and Free Gospel Outreach Bible College. (Rev. Dr. Ronald Lalthanliana & Mrs. Rongengi)   ~HMANGAIHNA CHANCHIN MAK – Familia Fanai LalÈ›ansanga

PHRASAL VERB

PC Thang Zikpuia
June 1, 2022

Mizo á¹­awngah hian ‘phrasal verb’ hi kan lo la hmelhriat ngăi lo niin a lang a, Mizo á¹­awng grammar bû kan lo neih ve tawhah te pawh ‘phrasal verb’ hi ziah lan a lo la ni ngăi lo niin a lang. Amaherawhchu, Mizo á¹­awngah hian ‘phrasal verb’ hi kan nei á¹­ha ve êm êm a; chuvangin, kum 2019-a ‘Mizo Ṭawng Grammar’ bû ka han tih chhuah veah khân ‘phrasal verb’ hi a sawi fiahna kimchang nen ka rawn târ lang ta a. Kha kha Mizo á¹­awng grammar bû-a ‘phrasal verb’ a lanna hmasa ber niin ka hria a, a hnua grammar bu pakhat rawn chhuakah chuan ka grammar bu sìama ‘phrasal verb’ ka tàr lan zul zui deuh chiahin ‘phrasal verb’ hi rawn tàr lan a ni ve leh a, a lawmawm hle.

 Phrasal verb chu ‘verb’ leh ‘adverb’ á¹­ang dun ni si; amaherawhchu, an awmze pangngai (literal meaning) ang diak diaka kan hman tawh si loh, an awmze pangngai (literal meaning) aá¹­anga awmze dang neia kan hman á¹­hin hi a ni a. Entir nân–“Bawngin pal a bawh chhia,” tia kan sawiah hian verb ‘bawh’ leh adverb ‘chhia’ hi an awmze pangngai (literal meaning)-in kan hmang a, bawng hian pal hi a taksa hmangin a bawhin a bawh tak tak a, pal pawh hi a chhe tak tak tih kan sawina a ni. Amaherawhchu, heta verb leh adverb ‘bawh chhia’ tih hi á¹­awngkam dangah chuan an awmze pangngai aá¹­anga awmze dang neiin, “Liana’n dan a bawh chhia,” te kan ti á¹­hin a. Hengah hi chuan ‘dan’ hi taksaa a bawha bawh tak tak thu kan sawina a ni ve tawh lo a, ‘bawh chhia’ tih hi verb leh adverb á¹­ang dun la ni reng siin; amaherawhchu, an awmze pangngai (literal meaning) aá¹­anga awmze dang neia kan hman, ‘phrasal verb’ a ni ta a ni.

 Entir nân–“Arte ka vawm hlum,” kan tihah pawh hian, heta verb leh adverb ‘vawm hlum’ tih hi an awmze pangngai (literal meaning)-in kan hmang a, arte hi hmanraw eng emawin a vawmin kan vawm tak tak a, arte hi a thi tak tak tih kan sawina a ni. Amaherawhchu, heta verb leh adverb ‘vawm hlum’ hi á¹­awngkam danga kan hmannaah chuan, “Bank-a ka pawisa bat ka vawm hlum,” te kan ti á¹­hin a. Hetianga kan hmannaah hi chuan ‘vawm hlum’ tih hi hmanraw eng emaw hmanga pawisa kha a vawma kan vawm tak tak thu kan sawina a ni ve tawh lo a, ‘vawm hlum’ tih hi verb leh adverb á¹­ang dun la ni reng siin, an awmze pangngai (literal meaning) aá¹­anga awmze dang neia kan hman, ‘phrasal verb’ a ni leh ta a ni.

 Chutiang zelin, “Sawrkârin mi retheite a dâwm kâng,” tia kan sawi á¹­hinah te, “Mizote min châwi sâng,” tia kan sawinaah te, “Upa atân an nem nghet,” tia kan sawi á¹­hinah te hian, ‘dâwm kâng’ tih hi kuta a dawma dawm tak tak thu kan kan sawina a ni tawh lo a, ‘châwi sâng’ tih hi kuta a chàwia chàwi tak tak thu kan sawina a ni tawh lo bawk a, ‘nem nghet’ tih pawh hi kuta a nema nem tak tak kan sawina a ni tawh lo bawk a. Heng verb leh adverb á¹­ang dun ni si; amaherawhchu, an awmze pangngai (literal meaning) aá¹­anga awmze dang nei atâna kan hman hi ‘phrasal verb’ an ni leh ta a  ni.

1.  Dan a bawh chhia.
2.  Pâwl a bawh kân.
3.  Hun tìam a bawh pelh.
4.  Mizo min châwi mâwi.
5.  Hnam zia a châwi sâng.
6.  Retheihna ata a ding chhuak.
7.  Mi harsate a dâwm kâng.
8.  Upa atân an nem nghet.
9.  Bank-a a pawisa bat a vawm hlum.

 Heng entirna sentence kan chhawp chhuaha ‘bawh chhia, bawh kân, bawh pelh, châwi mâwi, châwi sâng, ding chhuak, dâwm kâng, nem nghet, vawm hlum’ tih ang chi hi verb leh adverb á¹­ang dun ni si; amaherawhchu, an awmze pangngai (literal meaning) aá¹­anga awmze dang neia kan hman, ‘phrasal verb’ an ni ta vek a, ziah zawm loh tur a ni ta a ni.

 Mizo á¹­awngah hian hetianga verb leh adverb inkawp ni si; nimahsela, an awmze pangngai (literal meaning) ni lova awmze dang neia kan hman, ‘phrasal verb’ hi kan ngahin kan nei á¹­ha êm êm hlawm a. Amaherawhchu, hetianga verb leh adverb á¹­ang dun, a literal meaning lova kan hman á¹­hinte hi an nihna kan lo la hriat chian ngai loh avang leh, kan grammar bu neih veah te pawh ‘phrasal verb’ an ni tih hi a lo la chuan ngăi bawk si loh avangin, a ziah dan thu-ah hun kha leh chen kha kawng kan lo bo phah ta a. Phrasal verb rau rau, a á¹­hen ‘bawhchhia, châwimâwi, nemnghet’ ti tea thu mal anga kan ziah zawm mai mai lâiin, a á¹­hen erawh ‘bawh pelh, châwi sâng, vawm hlum’ ti tein a inzawm lovin kan ziak thung a. Phrasal verb rau rau si kha ziah dan inang lo nuaiha ziakin, chiri leh mumal lo takin Mizo á¹­awng hi kan lo ziak á¹­hin a ni.

 ‘Phrasal verb’ nei á¹­ha ve êm êm si hi; kan grammar bu-ah te ‘phrasal verb’ a lo la chuan ngai loh avanga a ziah dan thu-a kawng kan bo kumkhua si avangin, grammar bû-ah khân ‘phrasal verb’ hi a sawi fiahna kimchang nen ka rawn târ lang tel ta kha a ni a. Verb leh adverb inkawp, an awmze pangngai (literal meaning) ni lova kan hman á¹­hin hi ‘phrasal verb’ a nih avangin, phrasal verb chu thu mal anga ziah zawm daih tur a nih loh dan ka rawn târ lang ta a. 

 Grammar kàl phung man pha chinte chuan ‘phrasal verb’ awmzia leh nih phung hi an lo hmu fiah ve nghal zel ni pawhin a lang a. Phrasal verb kan lo la hriat loh avanga Mizo á¹­awnga kan phrasal verb ni si, a á¹­hen ziah zawm a, a á¹­hen ziah zawm loh a, ziah dan mumal lo nuaiha kan lo ziah chiri mai mai á¹­hin kha, tunah chuan á¹­hangtharte’n grammar aá¹­anga a ziah dan tur dik awm fel sa thlap hi an rawn hmu fiah tulh tulh dawn ta niin a lang a. Mizo á¹­awng ziah dan pawhin mu leh mal a neih chhoh phah zel ang tih a beiseiawm bawk a ni. 

Chuauthuama Pachuau
Kum 1973-ah khân MZP chuan ‘Thu leh Hla Kûtpui’ kan buatsaih a; a hmun chu Aijal Theatre Hall kha a ni. Chumi á¹­uma kan mi sàwm zîngah chuan Papuia (Ṭâwipui), LM Chhînga (Bãktàwng) leh Rev.Liangkhaia an lo tel. Rev. Liangkhaia chu ‘Mizo sakhua’ tih ziak tùrin kan sâwm a; keimah ngei a hnênah kalin, thu ziak tùra sàwmna lehkha chu ka pe a. An varanda chhim lam hmâwrah ni lum a lo âi a; ka lehkha pêk chu a han en vang vang a, nui chung deuh hian, “Mizo sakhua tih hi ka ziak duh tawh lo asin maw le! Hmàn lawkah khân MZP hian min ziahtîr tawh a; ATC-a ka zirlai C.Rosiama chu pakhatna a ni a; kei pahnihna min nihtîr ringawt mai a!” a lo ti a. Kei chuan, “Rawn ziak hrãm rawh,” tiin ka ngèn a. A rawn ziak ta ngei a; a lehkha hman pawh a lehlama thuziak dang awm vek tawh, uk deuh khek khuk hi a ni. 

MZP-in Thû leh Hla Kûtpui kan buatsaih á¹­iak zànah khatih lâia Education Minister Pu Vaivênga khân a inah chawhlui min buatsaihsak a. Chutah chuan MZP hruaitute bâkah Rev. Liangkhaia leh LM Chhînga pawh chu an la tel ve zêl a. Rev.Liangkhaia kha a awm ve ràn ná a, titi a vawrh ve lêm lo a; kan zavaiin LM Chhînga titi kha kan ngaithla á¹­hap mai a ni.LM Chhînga kha Zosâpthara hnung zuitu a ni a; Zosâpthara a ngaih sànzia chu sawiin a siak lo! 

Chumi á¹­uma LM Chhînga’n Mizo Chawlhkâr ni hming vuah dàn, Zosâpthara sawi, a sawi chhàwn dàn ka la hriat reng chu hetiang deuh hi a ni: “Sâp-ho calendar-ah Sunday-a iná¹­an a nih avàngin Chawlhni aá¹­angin kan á¹­an a. Chawlhni hming tùrah hian kan buai angreng hle. ‘Pathianni’ tih hi a tîrah chuan kan duh vak lo a; kan duh loh chhan pawh thil dang a ni lo. Thu sàwm pêkah, “I Pathian hming a narànin sawi suh,” tih a nih avàngin ‘Pathianni’ kan tih chuan Pathian hming a narànin kan sawi fo dâwn a; pumpelh kan duh a ni. 

“Chutianga kan ngaihtuah lâi chuan Vai á¹­awnga a hming ‘Ravivar’ tih hman mai pawh kan rawt deuh thuak thuak a. A châng chuan ‘Sunday’ tih ve mai pawh kan duh titih bawk a. A tàwpah erawh chuan ‘Chawlhni’ tih hi kan thlang ta a ni. Chawlhni hming kan phuah tákah chuan a indawt dàn tùr chu a sam ta kuar a.

“Thawhá¹­anni hi kâr khata hna thawh á¹­an ni a nih avànga ‘Thawhá¹­anni’ kan ti a; Thawhlehni-ah hian hna an thawh leh avànga ‘Thawhlehni’ kan ti leh mai a. Nilaini tih hi Chawlhni aá¹­anga a lâi tak a nih avàngin ‘Nilaini’ kan ti a ni. Ningani hi Chawlhni aá¹­angin ni ngana a nih avàngin ‘Ningani’ kan ti leh a. Zirtàwpni hi kâr khata sikula lehkha zir a tàwp ni a nih avàngin ‘Zirtàwpni’ kan ti a (sikulah hna a thawk á¹­hin a ni ang, ‘Lei laih ni’ ti tâwk an awm). Inrinni hi chu a hming hian a hrilh fiah nghâl mai a; Chawlhni atâna inrin lâwk ni a nih avàngin ‘Inrinni’ kan ti a ni.” 

Hei hi LM Chhînga’n a pu Zosâpthara sawi a hriat, a sawi chhàwn dàn tlângpui chu a ni. Chawlhkâr ni hming hi hmànlai Mizo á¹­awng lehkhabu chhuak hmasaahte khân hmuh tùr a awm rêng em? Kum 2004 khân ATC Archives-a ‘Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu’ leh ‘Kristian Tlângau’ chanchinbu a chhuah aá¹­anga kum 1930 thlengin ka chhui chiam tawh a. Zosâpthara te phuah dàn anga indawt fel taka ziah chhuah thlap hi chu hmuh tùr a tam lo. Chawlhkâr ni hming ziah chhuah ka hmuh hlui ber chu Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu, January 1907, phêk 2-5-ah khân a ni a. Chuta an ziah dàn chu: “Pathian-ni, Thawhá¹­an-ni, Thawhleh-ni, Inkhâwm-ni, Ninga-ni, Zirtàwp-ni, Inrin-ni” tih a ni. 

Hetah hian ‘Pathianni’ tih, a tìra an hman hreh deuh kha ‘Pathian-ni’ tih a ni ta tlat mai a; ‘Chawlhni’ tih bákah khân kum 1907-ah chuan ‘Pathian-ni’ tih hi an lo hmang tel ve leh ta tho a nih hmèl hle. ‘Nilai-ni’ pawh ‘Inkhâwm-ni’ tih a ni a; kum 1907-ah khân Nilai zàn inkhâwm hi an neih tawh avàngin ‘Inkhâwmni’ tih hi a hming pakhatah an hmang a ni. 

‘Chawlhni’ tih chu a tìra an pawm zâwk tak chu ni mah se, ‘Pathianni’ tih pawh chu an hmang lãr thawkhat thuai tho a ni ang, amah Zosâpthara ngei pawhin a hla siamah, “Chawlhni Lalpa, kûnin ngâi la,” (KHB No. 560) a tih lâiin a dawt maiah, “Vawiin Pathianni a lo thleng,” (KHB No. 561) a ti ve leh tho bawk.A tlângpuiah erawh chuan ‘Chawlhni’ tih hi tûn hma chuan kan hmang uar deuh zâwk á¹­hin a; tûn hnûah hian MSSU-in ‘Pathianni’ tih hi Sunday School zirlaibûah a hman ták vek avàngin ‘Chawlhni’ tih âi chuan ‘Pathianni’ tih hi kan hmang uar ta zâwk niin a lang a; upa lam erawh chu ‘Chawlhni’ la ti fan tâwk an awm! 

Kristian Tlângau hi kum 1911-ah ‘Krista Tlângau’ ti-a chhuah á¹­an a ni a. Hetah pawh hian Chawlhkâr ni hming indawta ziah chhuah hi hmuh tùr a awm mang lo. May 1912:73-ah leh July 1912:107-ah chuan ‘Pathian ni’ tih a lang a.October 1914:4-ah ‘Thawhá¹­an ni’ leh ‘Nilai ni’ a lo lang a. September 1917-ah, “Pathian ni sherh ila,” tih kan hmu. 

February 1912:228,229-ah chuan “Mualbu Chawlhni Sikul hotu Challianthanga,” tih a lo lang hlawl mai a. A hnu zêlah ‘Chawlhni Sikul’ tih a lang zing viau.October 1913:388-ah chuan ‘Champhai Kohhran Thu’ sawinaah chawlhkâr ni hming pali, “Pathian ni, Nilai ni (Inkhâwm-ni), Ninga ni, Zitàwp ni, Inrin ni,” tih te a lo lang a. Hei hi Kristian Tlângau-a ‘Ninga ni’ tih lo lan hmasakna ber a ni. “Chawlh ni’ tih chu Kristian Tlângauah chuan kum 1912 February-ah hman a ni tawh a; thla thum hnûah May 1912-ah chuan ‘Pathian ni’ tih chu an hmang ve leh ta tho a nih hi! 

Kristian Tlângau, December 1913:421-424-ah chuan hetiang thû hi kan hmu a, “Khawvêl thu hriltute inzawma, rilru hmunkhata á¹­awngá¹­ai tùr: January 4th, 1914-10th. Pathian ni January 4, Thawh-á¹­an ni January 5, Thawh-leh ni, January 6, Nilai-ni, January 7, Ninga-ni, January 8, Zirtàwp ni, January 9; Inrin ni, January 10” tiin. Hei hi Kristian Tlângau-a chawlhkâr ni, a kima lo lang hmasa ber a ni. 

Mizo lehkha thiam hmasaten English an zirna kha ‘Hma Bu’ a ni a; kum 1929-a Hma Bu (Sixth Edition)-ah chuan Chawlhkâr ni hming hetiang hian ziah a ni: “Pathian ni, Thawhá¹­an ni, Thawhleh ni, Ni-lai ni, Ni-nga ni, Zirtàwp ni, Inrin ni,” tiin (Hma Bu Sixth Edition, 1929:101). Entîrna thu an siamah chuan, “Ni-nga ni-ah tleirâwl chu a lo kal ta,” (The youth came on Thursday) tih a ni nghe nghe! Hma Bu hi Sixth Edition (1929) hma lam ka hmu thei lo; nei in awm chuan lo teh u. An ziah dàn a danglam em? 

Tûnlai hian mi á¹­henkhat hman uar thar tak pakhat chu ‘Ningani’ tih âia ‘Nilaithawhá¹­an’ tih hi a ni. Hemi chungchâng hi tûn hmâ deuhah pawh khân ni tin chanchinbu-ah sawi laih a ni tawh a; ‘Nilaithawhá¹­an’ tih hmang uartute chu an á¹­ang na angreng hle! June 30, 2003-a Vànglaini chanchinbu-a ‘Ṭawng chungchâng’ tih ziaktu phei kha chuan, “Nilaithawhá¹­an hi Ningani kan neih hmâa kan neih zâwk a ni e,” a ti mauh mai a! A hre fuh tâwk lo deuh a ang hle. Khatiang deuh bawk khân April 16, 2004-ah Vànglaini-ah bawk V.L.Ruala (Sèrchhîp) khân, “Ningani âiin Nilaithawhá¹­an chu upa zâwk” angin a rawn sawi ve leh bawk a! 

V.L.Ruala thuziak chhànna ni pah fãwmin Rev. Z.T. Sângkhûma leh R. Vànlàwma-ten Vànglaini-ah an rawn ziak ve leh a. Rev. Z.T.Sângkhûma phei kha chuan, “Ningani tih lo chhuah dàn tak phei hi chu sawi pawh a zahthlák zâwk,” tih lam hawiin a rawn ziah nghe nghe kha! R. Vànlàwma thung kha chuan, “Nilaithawhá¹­an tih hi a reh viau tawh emaw ka ti a,” a rawn ti a. A reh viau loh dàn chu tûn thlenga á¹­an tlat táwk an la awm dànah hian a hriat hle!

‘Nilaithawhá¹­an’ tih á¹­an tlattute hian Pu Buanga dictionary-a a lo awm ve hi an á¹­an chhan deuh ber a. Pu Buanga khân Mizo á¹­awng a zir nasa a, a fakawm hle; mahse, a dictionary-a a dah zawng zawng hi ‘Persia dàn danglam thei lo’ an swi ang maia pawm vek tùr erawh chu a ni lo ang! Pu Buanga dictionary hi kum 1940-ah chhut hmasak ber a lo chhuak a; khatih lâi khân ‘Nilaithawhá¹­an’ tih hmang chu an awm tawh tih a hriat theih a. Pu Buanga’n ‘Ningani’ a sawi dàn pakhat chu: “Nili-ni. n. the old name for Thursday now generally called Ninga ni and Nilai thawhá¹­an’ tih a ni.A hrilh fiahna hi pawm a harsa angreng khawp mai; a chhan chu ‘Nili-ni’ tih hi ‘Ningani’ hming hmasa a ni tlat lo! Zosâphluia leh Zosâpthara khân ‘Nili-ni’ tiin an phuah lo. Pu Buanga chuan ‘Nilai Thawhá¹­an’ chu a hranin a dah a: Nilai Thawhá¹­an, n. Thursday tiin (J.H. Lorrain, Dictionary, 1997:342). Tute emaw chuan ‘Nilaithawhá¹­an’ tih hi an hmang ve á¹­hin tihna chu a ni. 

Zosâphluia’n ama chanchin a ziah, Upa H. Liansailova lehlin, ‘A Missionary Autobiography’ phêk 21-naah chuan Chawlhkâr ni hming an phuah dàn Zosâphluia ngei ziah chu hetiang hi a ni, “Kâr khata ni hming an lo nei hauh lo mai a (Chawlhni pawh). Thla hming erawh chu sàwmpathum an nei thung; tûnah chuan English thla hming an hmang ve tawh zâwk a. Kâr khata ni hming chu keini pahnihin kan phuahsak a ni. Chûng ni hming chu Chawlhni (sipaiho ration sem ni) a ni a, chu ni dawttu chu hna thawh á¹­an ni a nih angin ‘Thawhá¹­an’ kan ti a, a dawt lehtu chu hna thawh leh ni - Thawhlehni kan ti a, a dawt lehtu chu kâr khata ni awm zâta a lâi tak a lo ni a, ‘Nilai’ kan ti a, a dawt lehtu chu kâr khata ni hmasa ber - Chawlhni aá¹­anga chhiarin a ni ngana a ni a, ‘Ningani’ kan ti a, a dawttu chu kâr khata sikula lehkha zir tàwpna a ni a, ‘Zirtàwpni’ kan ti leh a, a dawttu chu Chawlhni atâna inbuatsaihna ni a nih angin ‘Inrinni’ tiin kan vuah a. Mizo á¹­awnga ni hmingte hi á¹­awng dang zawng âiin a chiang zâwk a ni,” tiin (cf. Synod Archives Committee, Zosâphluia Chanchin (D.E.Jones-a autobiography), SL&PB,2021, phêk 49-50). 

Mizoram Synod hi chuan ‘Nilaithawhá¹­an’ tih hi a hmang ngái lo a, ‘Ningani’ tih hlîr a hmang á¹­hin. Khawi laiah emaw chuan Pastor leh Kohhran Upa á¹­henkhat, an chawr chhuahna hmun azira ‘Nilaithawhá¹­an’ ti ve teh tlat chu an lo awm maithei; kan kohhran bîk hman dàn erawh chu ‘Ningani’ tih a ni reng. Mizoram sawrkar calendar siamah pawh hian ‘Ningani’ tih a ni á¹­hin. Tute lehkhabûah emaw chuan ‘Nilaithawhá¹­an’ tih hi an lo hmang ve khiah a nih pawhin tûnlai hnãivãia chhuak a ni duh hmèl hle; lehkhabu pângngâi tak chinah chuan ‘Ningani’ tih hi hman dàn tlângláwn ber a ni ang. 

Ads Section

Powered by Blogger.