'NUNNA THIANGHLIM SIAMTU AN DUHLO ZION-AH'
BIHCHIANNA
~ By C. Lalnunchanga (Taitea)
He hla hi eng ang chiaha ropui leh tha nge a nih lo thlir ila. A hla châng hi a sei lo pawh a ni mai thei, mahse thawnthu pakhat chu ngaihnawm takin a rawn sawi zo hman tho si a ni. Hei hi he hla phuahtu themthiamzia hriltu a ni a; hlaphuah thiam chuan hla tlar hnih khat lekah thu tam tak an sawi thiam thin.
He hla hi Pastor Thangngura, Senvona zirtirtu a nih lai, kum 1919 vêla a phuah a ni a. Zirtirtu ni chungin Pathian thu hrilin khaw dangah a chhuak thin a. Vawi khat chu Lungthulian khaw daia lung hmun, Vawmpalung an tihah a tawngtai a. Chutia a tawngtai lai chuan inlârnaah Lal Isua hmêl a hmu a, a mitthlaah a riak ta reng a, he hla hi a phuah ta a ni.
A thawnthu intan nân hian Kalhlên Kût laia Jerusalem a rawn lang a. Puithiam lal leh lehkhaziaktute chuan Isua phiar thu râl an rêl a. Chutih lai chuan Isua an man theih nân setana’n funpui a lo er ve mêk bawk a, Juda Iskariot-a chhûngah a lût a, puithiam lalho hnênah Isua an man theih dân tur a va hrilh a. An râlrêl chu tihpuitlin a ni dâwn ta. (Luka 22: 1-6) Heti hian Pastor Thangngura chuan a han ti a:
‘Nunna thianghlim siamtu an duh lo Zion-ah,
A chhang eitute kha dorâla chang zovin,
A sulhnu an rawn chhui mipui chhiar sên lohte’n,
Juda-a’n hma a hruai, dera mantir tumin.’
Kan thinlungah thawnthu hlui a rawn sawi thar leh a, kan mitthlaa hmuh theiin cinema a rawn chhuah a ni ber e!
Zânah, Gethsemane huana an awm laiin sipai leh mipui te, puithiam lal leh Pharisai hnêna awm tiangkengtute chu meichher leh hriamhrei vilikin an lo thawk ta nguah nguah mai. Juda Iskariot-a’n hma a rawn hruai ngalh ngalh a. Khawvel hmui zawng zawnga tenawm ber chuan Mihring Fapa chu fâwpin a mantir ta a. Chatuanin he infawhna hi theihnghilh a ni tawh dâwn lo a ni.
Isua khân Kana khuaah uaiin a tipung a, chhangper panga leh sangha pahnihin mipui a hrai a, damlote a tidam a; mipui chhiar sên lohvin an zui dul dul reng a. Mahse, chu hun, Gethsemane huana phatsan a han nih meuh chuan ‘Hosana’ tia an au thâwm kha a dai a, Amah chawimawi nâna an tumkau kente chu an paih a, ‘Khengbet rawh’ tiin an au rual ta zâwk a; ka ui ka âr titu rêng rêng a nei ta lo!
Pastor Thangngura chuan a zuk ngaihtuah a, a thinlung hrehawmin a rum a; tichuan, Mizo tawng phrase lâr tak, ‘A chhang eitute kha dorâl an chang zo ta,’ tiin a rawn au chhuak ta a. Mi rinawm lo leh phiarrûk chingte sawi nân tûn thlengin he tawngkau chheh hi kan chelek tak a lo ni ta a nih hi. Mipui hmaa Juda-a, sihal ang zak zaka a lo kal lai hmêl huatthlalak turzia thlengin a mithla thiam theih mai âwm e. He thu hi Sam 41:9 na:
A ni, ka thian kawm ngeih, ka rin tak, ka chhang eipui ngei chuan
A ke artui ka chungah a lek ta,’ tih lai châng kha a rawn thur a. Juda Iskariot-a chungthu sawina bik ni âwm takin a lang a, mahse Pastor Thangngura hian Isua man tura mipui inhawt bukho sawina atân hian a chher danglam hret a, Mizo tawng kauchheh mawi takah a chantir a, hei hian a hla hlutna a tizual hle.
‘Tichuan an man ta a, puithiam lal in chhunga’n,
Biahthu khirh tak an tiam, hling lukhum khum turin;
Hling lukhum an nghat e, ka Lalpa lu-ah chuan,
Kutin an han bêng a, thisen far zawih zawihin,
Ka Chhandamtu an hruai Kalvari lam panin.’
Vântirhkoh sângruk hmun sâwm leh hmun hnih aia tam eng tik hun pawh ko thla thei reng kha, ka theih tak em maw tiin puithiam lalte leh Pilata hmaah an hruai a. A hmai an tuam a, an bêng a, chil an chhak a, “Sawi rawh, tunge vua che?” an ti a. Hling lukhum khumtirin puan sen duk an sintir a, “Chibai, Judate lal,” an han ti el a.
Ram bung khat awptu ve mai, Pilata-te ngiangin lei leh vâna rolrêltu chu, “Krawsa khengbet thei che ka ni tih i hre lo vem ni?” an han ti kháng kháng a. Isua tâna a runthlak turzia chu mihring ngaihtuahna chuan hriat phâk rual pawh a ni lo ve! Mahse, indona zawng zawnga indona hautak bera hnehtu ni tur chuan, Pathian fapa meuh mihring hmaa a tlâwm a tul miau si! Kut thlâwn a tawrh zawng zawng aiin a pheikhawk hrui phelh tlâk pawh ni lo hmaa, rorêlsaka a ding kha a tawrh a na zâwk daih ang. Khawvel pasaltha leh lal ropuite chuan an hmêlmate mana awm ai chuan thih an thlang zâwk fo thin a ni si a!
Juda mipui koham lutuk chuan Isua an tihlum lo vang tih hlauvin ‘biathu khirh tak an tiam’ ta rawk mai. “A thisen chu keimahni chungah leh kan fate chungah awm rawh se,” tiin an au rual a. (Mat 27:25) Tichuan Kalvari tlâng lam panin khawvel chhandamtu chu an hruai ta a ni.
Isua thisen chunga thutiam natzia chu Juda-ho chungah a lo lang ta meuh mai. Anmahni ram ata um tiau an ni a, kum sanghnih dâwn an vakvai a. An kalna ram apiangah hmuhsit leh tihduhdah an tuar a, Hitler-a’n maktaduai tam a râwt chiam a nih kha. Isua thisen man chu a lo tam a ni. Puithiam lal leh lehkhaziaktute chuan ‘Zion kulhpui chhûngah zarâl an rêl sual’ chiang zet mai.
Mi tam tak chuan, “Bible-a thu awmsa alâwm,” an ti mai thei. Hei vâng tak hian hlaphuah thiam leh originality nei thate kuthnu chu a hlu rêng a ni. Pastor Thangngura hlaah hian originality tha tak kan hmu a. Tin, Juda thawnthu rawn sawi si hian a Mizo reih mai. Bible thu behchhan hmang tho siin John Milton-a hla ‘Paradise Lost’ tihah chuan Greek-ho hmasang thawnthu a lang tam hle a, English nunzia erawh chu a lang lo an ti hial a.‘Nunna Thianghlim Siamtu’ tih hlaah erawh hi chuan Mizo ziarâng a lang a, a thlûk phei hi chuan thal romei paw chuk ang maiin Mizopa lung a kuai tak zet a ni.
Ka thian pakhatin a sawi thin a: Vawi khat chu Sapnu hi Aizawlah a lo zin a, mitthi lumennaah an kalpui a. Mizo ‘Lengkhâwm Zai’ a hriat chuan, “Engati nge hla pângngai hlir an sak nawn?” a ti a. Lengkhâwm hla hi mi tam takin an hlimpui a, mi tam takin an tahpui a, mi tam takin pianthar nân an hmang tih chu nu chuan a hre miah lo. A dam chhûngin Mizoramah pawh awm se, Mizo tâna Lengkhâwm hla ropuizia a hre ngai chuang lo vang. A hlutna leh a ropuina hre tur chuan Mizo nuna a nun ve a ngai, Pathianin Mizo hnam tâna A thinthlawn pêk a ni tlat. Negro Spiritual-te kan sawi thin. Lengkhâwm zai pawh hi Mizo Spiritual a ni. Chutichuan, ‘Nunna Thianghlim Siamtu An Duh Lo Zion-ah’ tih pawh hi a mawina ril tak tak hre tur chuan Mizo nih phawt a ngai. A hla thu phawk chhuak zánin tawng dangin letling pawh ni ila, a ‘Mizo Spiritual’ hi chu kan letling tel ve thei lo.
A plot hi Gethsemane huana Lal Isua an man atanga Kalvari tlânga an khenbeh thleng a ni a. A chang thumnaah hian Kalvari tlânga Isua an khenbeh a, a naka an chhun thu a lo lang a.
‘Tuahthing an lo rem khâwm, Kalvari tlâng chungah,
Kilhna an lo chher khâwl, ka Lalpa kilhna tur.’
He ta, ‘Tuahthing an lo rem khâwm’ tih hi han ngaihtuah mai chuan hman lai khuangchawipa sa thing zâr, sakuh-uilût an tihte pawh mi a ngaihtuahtir thei rum rum a. ‘Kilhna an lo chher khâwl’ a tih pawh hi, chuti vakin chher khâwl a ngai em ni tih tur a ni a. A kut pahnih leh a ke-ah chauh an kilhin a rinawm a, chuvangin perek pathum pali chu tâwk viau awm tak? Mahse, Pastor Thangngura’n heti lai thu a chheh dân hi han ngaihtuah chian erawh chuan metaphor a hman thiamzia a lang a, allegory a nih theihna chen pawh a awm.
Kraws chu Lal Isua tawrhna leh hnehna entirna, mihringte tâna ‘Nunna Thianghlim Siamtu,’ Kristiante thurin a ni a, a pawimawhzia chu kan hre vek a. Mizo tawngin sawina hran kan nei lo va, thing kawkalh a ni mai a. Pastor Thangngura hian hlathuin, ‘Tuahthing rem khâwm’ tiin a rawn sawi a. Lalawithangpa’n motor sawi nâna, ‘Senmei lai tha’ a tih nên khân an hla thu chheh dân hi a inzâwl viau a ni. Mahse, tehkhin thu angin Lal Isua an phiarna zawng zawng tipuitling tura, Kalvari tlâng chunga a hmawr an bâwkna a ni, tiin a thlir theih bawk.
Tin, ‘Kilhna an lo chher khâwl’ tih hian thu ril leh thil tam tak a tehkhin a. A hma daih atangin itsiktu leh phiarrûk chingte’n Isua an huatna kha tlâng kâng tur ang maiin a inbeng muk nasa lutuk tawh a, a vawrtawp a rawn tawng ta a. Khâng an phiarrûknate kha a mal tê têin thir angin an chher keuh keuh va, a lo inchhêk khâwl tam hle tawh a. Chutichuan, mihringte sualna avânga Lal Isua tawrhna natzia chu kilhna thir ang a ni a, pahnih khat chauh a taksaah lût lovin, tam tak lût turin an duh a ni tih tehkhin nân Pastor Thangngura hian heti lai hlathu hi a rawn hmang ni ngeiin a lang.
‘Gethsemani Huanah’ tih hla a phuahah chuan, ‘Van laia lo tla Van Lal riangvaia,’ tiin Isua retheihzia a chham a. ‘A Mi’n Ruai Ropui An Theh’ tih hlaah chuan:
‘Lei leh vân pawh hi nghing rawh se, Ka Lalpa thih ni chuan,
Chunga turnipui pawh khi lo thim rawh se,
A siamtu Vân Lal Fa thla a fam ni chuanin,’ tiin a rum a, Lal Isua tawrhna a lak natzia a aupui hawm hawm a. Isua thihnain a nun a hnehzia a hlaahte hian a lang chiang hle a. Chuvângin, Pastor Thangngura ngaihtuahna atang chuan Isua hawtute’n Isua kilhna tur thir kha Kalvari tlângah khân an lo chher khâwl tam hman hle tawh a ni.
‘Nunna Thianghlim Siamtu An Duh Lo Zion-ah’ tih hla châng thumna han bih chik chet chet hian Jerusalem kulh chhûngah Lal Isua tihhlum dân tur râl an rêl a, Mizoramah rusum an rawn thlak ta daih em maw ni tih tur a ni a. Chuti khawp chuan he lai chânga a hlathu hmante hi Mizopa ngêng chhun zawkin a ti-Mizo thiam a, a chim hi a sâng hle a ni. Siamkima chuan, “Rih dil rama chêngte chuan a awm ve tih pawh an lo hriat ngai hauh loh, Jordan lui, ram hla taka a awm chu Mizoramah hian a lo luang thleng phut mai,” tiin a sawi a. He thu Siamkima sawi hi Pastor Thangngura hlaah pawh hian kan hmu thei a ni.
‘Ka Lal an khai kâng e, sakhmêl chul ri riaiin,
A nâkah an chhun a, thisen leh tui a chhuak;
Zion kulhpui chhûngah zarâl an rêl sual e.’
Originality lanna pawimawh tak chu hla emaw, thu emaw, a phênah a ziaktu culture a lang thin. Hei tak hi Pastor Thangngura hla ropuina a ni.
Zawlneite hrilh lawk angin Chhandamtu chu kraws lerah a thi a. Khatia Isua, ama kraws pu chunga Kalvari lam pana mipuiin an han bâwr phei tup tup lai khân, “Suai taka ei,” tiin puithiam lal leh Pharisaite kha an lo inchibai nak nakin, an thawnthu chu tâwp tawh mai turah an ngai pawh a ni ang, mahse a intan dâwn chauh a ni si.
Lal Isua thihna chuan a nghawng na zet mai. Thim hi thil rapthlâk deuh mai a ni a. Awkin ni a lem a, khawvel a han thim ruai ruai ringawt pawhin a zamawm thei a; hnam mâwl deuh phei chu hlauvin an au chuah chuah a, âwk lak ata ni chhanchhuah tumin an theih ang angin an bei thin a. Isua krawsa an khai kân lai khân a chhan leh vâng dang sawi tur awm miah lovin, khawvel pum khuh turin ni kha a rawn thim ringawt a. Chutah, ‘ri bum bumin’ lirpui a rawn nghing hluk hluk a. Pathian Biak in puanzar a laia a’n thlêr kawkah phei chuan Zion kulhpui chhunga zarâl an rêl sualzia an hre vawng vawng ngei ang.
A hla châng linaah hian Pastor Thangngura’n Lal Isua tawrhna a tawrhpuizia leh a thihna a sûn natzia a lang chiang hle a. Khatia lir a lo nghin a, lungpuite a lo khik chah khân mi thianghlim muhil tawhte chu thlan atangin kaihthawh an ni a. Matthaia chuan khaw thianghlim, Jerusalema an luh a, mi tam tak hnênah an inlâr thu a ziak a. (Eng vang nge tih lam a ziak lang lem lo) Pastor Thangngura chuan Isua sun tura thlan atanga lo chhuak niin a ngai a, ‘Chhandamtu sûn turin khaw thianghlimah an lêng,’ a ti lungchhiatthlak ruih a.
Kum 1919 vêla Pathian hlate kha thutluang pangngaia phuah, Zosaphovin Mizopa chek ngeih zawng hre lova an barh helh awl awl kha a la ni deuh nuai a, Pastor Thangngura erawh chuan hlathu a rawn hmang uar tawh hle a ni.
‘An sawi tawh ang khânin Chhandamtu’n a tuar ta,
An tiam tawh ang khânin Chhandamtu a fam ta;
Vân mi thianghlimte khian lirpui ri bum bum nên,
Rauthla an rawn tho ve, pialleia zâl tawhte;
Chhandamtu sûn turin khaw thianghlimah an lêng.’
Isua thih laia Jerusalêm leh a chhehvêla thil thleng sawinaah hian mitthite an lo thawh leh thu hi sawi rik a ni ngai meuh lo va. Pastor Thangngura’n he hlaa Isua sûn tura mitthite lo tho va, khaw thianghlima an lên thu a sawi hian a suangtuahna rilzia a hril a, a hla ngaithlatute rilru pawh a hruai nasa hle a ni.
He hla thatna tak dang leh chu: A châng inlalawn dak chho inchuktuah fuh em em mai hi a ni. A châng tin tâwpna hi a dawt chiah châng intanna nên hian a inman nghâl chat chat vek a. Chang lina leh chang ngana hi novel-a a bung an then dân ang mai a ni a. Novel kan chhiar a, bung thar kan han keu va, a setting kan tih mai, a hmunhma dang daih a lo lang a; mahse, chu bung chu a bung hmasa tingaihnawmtu leh tifiahtu lo ni leh si ang hi a ni. A chang linaah Isua thih thu leh chumi vânga thil thleng a sawi a. A chang nganaah thlarau lam indonain a rawn chhunzawm a. Isua an khenbeh vânga thil mak leh rapthlak tak tak a lo thleng chung pawhin Juda-ho chu an la harh chuang lo va. Isua tawrhna zawng zawngte pawh hre duh lovin, sualna chuan min a la chim a. Mihringte’n A hmêl êng kan hmu ang tih hlau reng rengin Setana’n mit rawn hliah a tum a. Chutichuan, Pastor Thangngura chuan Isua chu mihringte a hmangaih vânga A mittui luang nguah nguah tur chu a han ngaihtuah a. Tichuan, a he a châng tâwp ber hi ama mimal nunah hnuk lûtin, mi zawng zawng tân pâwlna, sâwmna leh inpuanna a ni.
‘I tuarna nghilh hianin, sualna a lo zing thin,
Chhingmit an rawn tuam e, i êng vâr hliah turin;
Tunah rawn hlip kiang la, i êng vâr siu siauvin,
I hmêlah hmangaihna mittui sur nguai nguaiin;
Ka thinlung sualah hian, Lalpa lo lêng ang che,’ a ti ta a ni.
Literature atanga thlirna: He hlaah hian poetry pianhmang, a form pawimawh tak tak pathum kan hmu a. Chûngte chu epic, ballad leh elegy a nihnate hi a ni.
Epic poem hi ‘long narrative form’, thawnthu ruangngam sei leh fel taka duan, pasaltha chanchin leh indona hla a ni a. ‘Nunna Thianghlim Siamtu’ tih hla hi a sei lêm lo tih mai lohvah chuan a kalhmang hi epic ziarang lanna hla thu mawi leh ngaihnawm tak a ni a. Mizote hian epic tih tur hla kan la nei lo niin ka hria. Epic hi novel pianhmang ang chite pawhin phuah a ni a, a kalhmang hi sawi fiah fak a harsa hle.
Epic ziarang hi hmakhawsang chanchin, myth an tih ang chi te; hnam pasaltha, legend an tih ang chi te; sakhuaah te; ramsa thawnthuah te; history-ah te; mihring chhungril thatna moral leh finna thu philosophy-ah te a innghat a.
Sakhuana nên hian a inhnaih zual hle a. Hindu-ho epic, Kauravas leh Pandavas te unau lalthuthlêng inchuha an inbeihna Mahabharata leh; Ramayana, Rama te unauvin Sita-i Lanka lal laka lak let leh tuma an beihna chanchinte hi Hindu sakhaw innghahna pawimawh tak a ni a.
Homer-a epic hmingthang tak Iliad-te pawh Roman hun lai thlengin an sakhaw innghahna a ni a. Keini Kristiante pawh John Bunyan-a allegory thawnthu ‘Indona Thianghlim’ tih chu kan sakhaw innghahna pawimawh tak a ni. John Bunyan-a lehkhabu hi novel form-a a ziah ni mah se, khawvel epic hmingthang ber zinga tel tho a ni.
Hêng John Bunyan-a lehkhabu leh John Milton-a epic hmingthang ‘Paradise Lost’ leh Pastor Thangngura hlate hi thu laimu inang, ‘Van Indona’ thawnthu ruangam vek a ni.
Iliad kan chhiar chuan khawvela nula hmêltha hmingthang Helen-i kan mitthlain kan suangtuah nghâl a. Helen-i chu Greece khawpui pakhat Sparta lalnu a ni a, Troy lal fapa Paris-an a ru chhuak a. Greek lalte chu Helen-i la kir leh turin an thawk chhuak a, Trojan-ho khawpui chu an hual a; kum 10 an indo hnuin Greek-ho chuan hnehna an chang a.
Hindu thawnthu hmingthang Ramayana tihah chuan Lanka lal Ravana’n Rama nupui Sita-i a ru a, Lanka khawpuiah a thlawhpui a. Rama leh a unaupa Lakshmana te’n Hanuman-a hruaia Sita-i lak kir leh tuma an indona thawnthu a ni a.
‘Nunna Thianghlim Siamtu’ tih hla kan thlir erawh chuan nula inchuh thubuai aia thupui hlapui ril, ‘Thim leh Eng’ indona chanchin a ni.
Tin, poetry pianhmanga pawimawh em em bawk, thawnthu hla an tih, ballad a nihna hi he hla ropuina pakhat a ni leh a. Chu bâkah sûnna hla an tih, elegy hnuk kuai teuh mai a la nih cheuna hi he hla hlutna tizualtu a ni.
Long narrative, hla châng sei tak a nih loh avângin epic poem tih chu kan hreh deuh a ni mai thei a, mahse a thawnthu ruangam leh a thupui hi epic ziarang dik tak a ni a. Mizote hian epic leh ballad hla tha tak kan nei chiahin ka hre lo va, chuvangin hêng, epic, ballad leh elegy zirna atân hian he hla hi a tha hle.
Tlipna: Pastor Thangngura hian Mizo tawng a rawn hmang nalh em em a. ‘Sakhmel chul ri riai’ tih te, ‘Lirpui ri bum bum,’ tih te, ‘Rauthla an rawn tho ve, pialleia zâl tawh te,’ tih te, ‘Eng vâr si siau,’ tih te, ‘Mittui sur nguai nguai,’ tih te hian a poetic technique hman thiamzia a tilang a. Jerusalem sawi nân hian tawngkam pahnih, ‘Zion’ tih leh ‘Khawpui thianghlim’ tih a hmang a. Zion tih hi Jerusalem hmêl mawi lohna lam hawi a ni a, khawpui thianghlim tih hi a tha lam hawia hmang a ni thung. Sam 41:9-na thu Mizo tawng kauchheh, ‘A chhang eitute kha dorâla chang zovin,’ tia a rawn chher danglamte hi a dek nalh hle a. He hla pumpui hi ‘Indonna leh Sunna thawnthu’ tiin a sawi theih a. Hmana Jerusalema thil thleng rawn sawi nawn leh ni mah se, Pastor Thangngura hian chul hlui a rit lo tih kan hriat hi a pawimawh. He hla-ah hian originality a neih thatzia leh hlaphuah thiam a nihna a lang chiang tak zet a ni.
Post a Comment