HRISELNA HUANG

Sunhlu hi Euphorbiaceae chhûngkaw zinga mi a ni a, a botanical name chu Emblica Officinalis a ni. Thei rah lian tak a ni hran lo va, a kung pawh thingkung dangte anga lian tak a ni lo bawk. Mahse, mihring taksa tâna a thatna leh tangkaina erawh chu a tam em em a, thei rah dangte itsîk hial tham khawpin a hrisel a, a tui bawk a, a hming ang angin a hlu hle a ni.

Tlangram leh zâwlah inang rengin a to va, tlangram boruak erawh a ngeih deuh bîk niin a lang. Mizoram-ah pawh a kung hmuh tur a tam hle a, he’ngte hi phun chawp a ni lem lo va, a ram boruak hi a ngeih zâwng tak a ni tih a chiang hle a, a mi chêngte tân chuan a vânneihthlâk hle.

Sunhlu hian vitamin C a pai hnem em em a, Sunhlu 100 gm hian vitamin C 600gm a pai thei hial a ni. Mihring hian nitin vitamin C 75gm kan mamawh a, chutiang a nih chuan Sunhlu pum 3 hian kan nitin vitamin C mamawh a phuhrûk tihna a ni. Sunhlu pum khat leh balhla pum 16-a vitamin C awm zât a inzât chiah a, serthlum pum hnih nen a vitamin C pai a inzât chiah bawk. A pum tët anga en tur a ni hauh lo.

Sunhlu-ah hian vitamin C a tam kan tih tawh kha. Zingkara tui leh Sunhlu ei pawlh hian taksaa natna tam tak awm thei tur a vêng a, chîn thanah a tha hle. A theih phei chuan engtik lai pawhin a rah kawl ila, zing thingpui in hma te hian han in leh zeuh thin ila, a hriselna piah lamah thingpui in pawh a titui hle a ni.

Taksa tâna damdawi tha tak tak Sunhlu-a a tam avângin Ayurvedic damdawi siam nan an hmang nasa hle a. Kum 6000 dâwn kal ta atangin Ayurvedic damdawi atan an lo hmang daih tawh a. Ayurvedic damdawi lâr tak, Chyavanprash pawh hi Sunhlu atanga an siam chhuah a ni. Hetiang khawpa tha a nih avângin taksa damdawi dâwr a ni e an ti hial mai!

Sunhlu-a a tha lai ber chu a tui hi a ni. A tui sàwr hi damdawi chi hrang hrang siam nan an hmang a, natna chi hrang hrang tân damdawi tha a ni bawk. Sunhlu ei tam hi kalnâ, thin tha lo, mit chak lo, thazâm chak lo leh thisen sângah te a tha hle a; kan taksa tân a tha mai a ni lo va, kan taksain a mamawh ngawih ngawih zâwk a ni. Taksa pum tân chhiatna a thlen thu hriat a la ni lo zui a, ei tam chu a sual lo hle.

Sam tân damdawi tha a tling. A tui hi hmánlai atang tawha sam enkawl nana hman a lo ni daih tawh nghe nghe a. Sam than a titha a, sam rawng a titakin a tidum tha hle bawk. Sam tlêm tân te, sam to thei lo tân Sunhlu tui leh tui chawhpawlha lu sûk a tha hle. Chutianga lu sûk hnuah minute 10 atanga minute 15 chhûng chu a tui hmanga luvun zût tur a ni. Hei hian sam a tinung a, sam tha tak a lo to leh thei a ni.

Zankhuaa a tuia chiah phei chuan sam a tichak hlei hlei a, a tinung a, sam tla leh tîl tur nasa takin a vêng thei. Tin, Sunhlu tihdip leh ser tui chawhpawlh hmangin sam chulh ila, chu chu minute 10 atanga minute 15 hnua sûk leha Sunhlu tui chulh lehin sam nung tak a siam thin. Sam chhia leh sam käk nasa te, sam bung nasa leh sam rote tân chuan a damdawi tha Sunhlu a awm a ni tih hriat a pawimawh hle.

Sam tihdum (dye) nan a tha leh zel bawk! A tui leh mehandi (sam dye-na) chawhpawlha sam dye dân pângngaia tih hian, sam dye-na pângngaia dye aiin a dum tak tha bîk. Amaherawhchu, hetianga dye atanga minute 15 atanga minute 20 hnuah tuilum hmanga sûk fai leh tur a ni. Chu chu duhthusam sam neih theih dân a ni a. Hetianga tih hian taksaah thil tha lo thlen a nei lo lehnghal!

Lu-a hrik nei tân hlei hlei damdawi tha a ni! Ser tui leh Sunhlu tui chawhpawlh hi lu lei, sam tonaa chulh tur a ni a, a hnu darkar chanve vela sûk leh hian lu-a hrik awm zawng zawng chu an bo vek mai a ni. Hetah hian Sunhlu tui kha tlêm të chauh telh tur a ni a, nidangah pawh hetianga tih zeuh zeuh hian hrik awm tur a vêng thei leh hlauh bawk. Khawi emaw laia sum tam tak sênga sam enkawl ai chuan hetia mahnia lo tih mai hi a awlsam a, pawisa tam tak a hum a ni.

Sam tâna a thatna mai bâakah Sunhlu tui leh khawizu in pawlh hian mit a tichakin a tifiahfai tha a. Mit tha lo leh mit pual tur a vêng thei bawk. Mit a tihchak avângin khawhmuh a tifiah a, a bîkin kum upa lam tân ei tam a pawimawh zual hle a ni. Mit nâ nei thin tân te, mit chak lo hrim hrim tân a tha a, tarmit vuah chin ngat tân phei chuan a tha leh zual.

Tin, ka chhûng ro leh sa hut hut thin tân nitin Sunhlu tuia vawi hnih emaw, vawi thum emaw tal kâ thuahin a tiziaawm thei a, a lo awm leh zel tur pawh a vêng bawk. Ka chhûng a tithianghlim (fresh) a, pumpui tha lo vânga thaw rimchhia tân chuan Sunhlu ei tam a tha hle. Lei (tongue) hnathawh a tanpui a, thil tui leh tui lo te, kha leh thlum leh thil dang dang chu chiang takin kan hriat theih phah a ni.

A rah leh a tui hi vun lama harsatna nei tân damdawi tha tak a lo ni reng mai. Vun ro avânga lungngaite tân malsâwmna a ni; a rah leh thingpui chhuanso hi chithlum leh bawnghnute nen chawhpawlha in fo hian vun ro tur a vêng nasa hle. Nizung atanga vun natna hi hrang hrang lakah vun a vêng a, khaw lum avânga ringworm lo awm thei tur pawh a vêng nasa hle. Vun natna nei hrim hrim tân chuan Sunhlu tui in tam a pawimawh hle a ni. Vun natna atanga damdawi tha a nih laiin vun timâmtu, a tifaia tinalhtu a nihna a bâng chuang lo.

A tui hi aieng leh oil nen chawhpawlha cream anga vuna hnawih hian vun bâl leh bawlhhlawh a tifai a, vuna kaw te tak të të awm bawlhhlawhin a hnawh tur a vêng. Zingkara khawizu leh Sunhlu tui in hian vun a tihrisel em em bawk. Sunhlu tui hmanga hmai chulha, minute 10 atanga minute 15 chiah hnua phih fai leh hian hmaia arngeng nei tân damdawi tha a ni a, a awm tantir pawh a tireh thei a, a lo awm leh zel tur pawh a vêng tel bawk a ni.

Lung lam tha lo tân damdawi tha tak a ni leh zel bawk a, a tangkaina a tam hle. Lung-a tihrâwl awm a tichak hle a, chuvâng chuan lung hnathawh a chak tha bîk a, tha takin taksa pêng dang tân thisen a semchhuah theih phah a. Thisen kal vel tha lo avânga natna chi hrang hrang lo thei lakah taksa a vênghim a ni. Taksa tâna natna hrik tha lo tak tak thlentu bacteria leh virus a lo do tlat a, taksa ralveng khâwl a tichak a, Sunhlu ei tam chu an hriselin an dam rei nge nge zel rëng a ni.

Sunhlu ei tam hian chaw ei a titui a, nasa takin thahrui a siam a ni. Chaw ei hmaa Sunhlu den dip leh khawizu hi ei pawlh chuan chaw ei tui lo tih a awm meuh lo. Taksaa a mil tâwk leh zawh tâwk nitrogen a awm theih nan nasa takin hna a thawk a, chu chuan taksa hriselna tâwk turin rihna a thunun tlat a; chu chuan taksa thau lutuk tur a vèn avângin thisen sáng leh zunthlum awm tur lak ata min vêng thei.

Pumpui natna chi hrang hrang neite tân chuan Sunhlu tui hi nitin zing leh tlai kaw ruah laiin thirfiante thum leh tui a âwm tâwk in tur a ni. Chu chuan kawchhung che vel a tanpui a, pumpui hnathawh a tichak tha a, thil pai a tinuam zat mai a. A paihchhuahna lam pawh a pui a, pile tha lo nei tân Sunhlu tui hi a tha hle.

Êk khal tân damdawi tha tak a ni bawk. Taksa a hahdam lai takin Sunhlu tui thirfiante khat, a tui sawrna tak leh bawnghnute bâkah tui tlêm chawhpawlha in hian êk kawng hnathawh a tichak a, a tifai thin.

Chu mai ni lovin, zankhuaa Sunhlu leh tui chiah hnua a Sunhlu kha tihsawma  tui lum nena ei hian êk tâng leh e tha thei lo a pui a, êk a tiawlsam hle. Sunhlu tui thirfiante 4 leh khawizu thirfiante 3 chawhpawlha in hi a tha hle bawk. Hetianga mumal taka a tui ina a tak ei tam bawk chuan êk khal mai bâkah zun in tân a tha hle bawk a, zunkawng a siam tha bawk.

Êk that theih loh chhan thenkhat chu rulhut vâng a ni thîn a, chuvângin e tha hleithei lo, êk harsat tân chuan nitina sunhlu tui 20gms vel in ziah hi a tha a, rulhut a tihlum thei a ni.

Êk khal tâna a that rual rualin êk nêm lutuk – kawthalo leh santen damdawi tha tak a ni tho! Pum leh dul vela hriatna thazâm tichak lova tichhe thintu (hyperchlorhydria) leh pumpui natna chi hrang hrang lakah pumpui a vênghim a, pumpuia thil thûr (acid) tam lutuk tur pawh a vêng bawk. Chuvângin pumpui chak lo leh ulcer nei tân chuan Sunhlu ei tam hi a sual lo hle. Pumpuia thûr (acid) tam tân chuan Sunhlu tihdip gram khat leh tui emaw, bawnghnute emaw chawhpawlh hi nitina vawi hnih in mai tur a ni.

Thlai leh thei zawng zawnga vitamin C awm tamna ber a nih avângin taksa pêng hrang hrangte hian a ngeih hle a. Taksa a tichakin kum upa lamte phei chu hmêl a tilang naupang reng thei a. Taksa a tithothäng thain a tiharhväng thei bawk a, tannin nena tangkawpin taksa êng leh lum lutuk tur a lo dang char char bawk.

Tin, Sunhlu hian thin hnathawh a pui nasa hle. Thin-a hnathawktu awm a thlâwp tlat a, taksaa tûr tha lo lo thleng tur a lo do lêt a; leucorrhea leh artherosclerosis enkawl nan an hmang thin. Hmeichhe thi neih a timumal tha a, thi neih avânga kâwng nâ leh tai nâ awm thîna chu a tiziaawm hle. Nasa takin pangtimur tha lo paihchhuahna a pui a, thisen tha lo leh thianghlim lo a tifai a ni.

Kal (kidney) lampang tân damdawi tha tak a ni. Kal-a lungtë awm tân chuan a densawm hi antam bulbawk nena zing leh tlaia eiin lungtë chu zun hmangin a paihchhuak thei a, a chhûngah a tisawm thei bawk. Kal tâna a that avângin zun in nei thîn tân te, zung tha thei lo tân damdawi tha tak a ni.

Cancer vei tân sunhlu hi damdawi tha tak a ni bawk. Mithiamte’n zirchianna an lo neih atangin Sunhlu hian chuap leh thin cancer tai darh zel tur a veng nasa hle a, chemical hmanga cancer enkawlna (chemotherapy) pawh nasa takin a titlêm tih a hmuchhuak nghe nghe. Chuvângin mei zu mi tân chuan Sunhlu ei tam a pawimawh hle a, meizial khuin chuap hnathawh nasa taka a tibuai tur chu a tiziaawm thei a; meizial tlâwn khat ei rualin Sunhlu pum khat ei zel thei ila chu vaihlo-a tûr hnathawh eng emaw chen a tinêp thei ang.

Hritlâng leh khuh tân damdawi tha tak a ni leh zel bawk! A tui thirfiante hnih leh khawizu nitina in pawlh hian hritlâng leh khuh a chhâwk thei hle a; khuhhnawk avânga zak ram ram thîn tân phei chuan Sunhlu hi ei tam ngei ngei tur a ni. Bawnghnute leh Sunhlu densawm tlêm leh giu chhuanso hi kaw ruah laia in-in khuh ro hul huk ang chi tân damdawi tha tak a ni leh zel bawk. Tin, chutianga hun rei tak lo awm tawh leh khuh benvawn nei tân chuan Sunhlu dendip leh khawizu chawhpawlh nitina vawi hnih vawi thum ei hi damdawi tha tak a ni.

Mithiamte’n an zirchianna atangin bawnghnute in hnua Sunhlu tihsawm leh khawizu chawlhpawlh in leh hian chawei a tituiin thisen a tichak tha hle tih an hmuchhuak a. Nupa, mipat hmeichhiatna lama rual pâwl pha lo tân in tam a tha hle. A bîkin mipa tân a pawimawh leh zual a, nupuite hmaa mualpho lutuk tur a pumpelhtir thei ve tlat a ni. Nupa inthenna chhan tam tak a tibo a nih ber chu!

Inhliam avânga thisen chhuak nasa tân Sunhlu rah, tuia chhuana a hnip hnua khawizu nena ei a tha hle a, nitin vawi hnih tal ei tur a ni. A tui leh balhhla nitin vawi thum emaw, vawi li emaw ei pawlhin a tha hle bawk.

Nizung natna chi hrang hrang nei tân damdawi tha a tling tak meuh meuh va. Vitamin C, calcium, protein a tam avângin tin (nail), sam leh hâ tân a tha leh zel bawk! Calcium a pai avângin ha tha lo, ha ngêt leh muat tân a tha hle a, hahni thi, duk leh puam thin tân Sunhlu ei tam hi a tha hle bawk. Rihna tlahniam tur a veng a, rihna tlahniam avânga harsatna awm theite mi a pumpelhtir thei. Tin, thisenah cell tam tak a siamchhuak bawk.

Sunhlu-ah hian taksain a mamawh chi hrang hrang vitamin leh mineral chi hrang hrang – vitamin C, iron, calcium, phosphorous, carbohydrates, vitamin B complex, protein, carotene, gallic acid, tannic acid, sugar, albumen leh thil dang dang taksa tâna tha tak tak a awm vek a, a tui hian taksaa bacteria leh virus tha lo awmte a that thin. He’ngte avâng hian Sunhlu ei tam hi damreina a ni tak meuh meuh a ni.

Italy rama Ferrara University-a mithiamte chuan Sunhlu hian osteoclasts (ruh tichhetu) hnathawh a timuang a, ruh tha lo tur a dang nasa hle tih an hmuchhuak a. Chuta tang chuan Sunhlu hian ruh natna thlentu (osteoporosis) a lo do lêt a, ruh siamtu (osteblasts) a siamchhuak nasa hle tih an hre thei a ni. Chutiang a nih avâng chuan ruh mawih tur a vêng a, ruh tliak hma lutuk te, ruh sâwp leh ruhpelh tân thlengin a tangkai hle.

Ngaihtuahna a tifim a, thluak a tihchak bawk avângin zirlaite tân phei chuan a pawimawh zual a. Rilru chak lo lutuk avânga buai thîn tân chuan Sunhlu ei tam a tha hle. Tin, rilru hahna (depression) leh zân muthilh that theih lohna (insomnia) leh stress nei tân chuan ei tam a tha a, a damdawi tha tak a ni. Chuvâng chuan Sunhlu hi mi lungngaite thian a ni hawt mai!

Sunhlu hi damdawi mai bâkah eitur chi hrang hrang, tha leh tui tak tak siam nan an hmang nasa hle bawk. Pickle (chawhmeh um)-ah te an siam a, chawei a tihtui phah hle. Mizote phei chuan saum um angin bûr-ah kan um a, a duhin chini kan telh a, a hnip hnua eiin a tui duh hle a. |henkhat chuan an rêp ro va, duh chen chen a dahthat theih a, a rah awm loh laiin ei mai mai atan a tha em em a ni. Tin, Sunhlu hi oil-ah te an siam a, a powder leh juice-te’n an siamchhuak a, he’ngte hi taksa tâna tha leh tangkai vek a ni a, an dang chuang lo ve!

Sunhlu hi irhfiak reh thei lo damdawi tha tak a ni bawk. Irhfiak awmna chhan chu, kan pumpui hi thluak atanga thunun vek a ni a, kan thu ni lovin ama thluak khâwlin a duan fel sa a ni a. Kan luak pawhin kan uak vak vak a, kan luak a. A then an inkawm luak a. Hetiang tho hian irhfiak hi luak si lova luak tum, thulh leh thut (sudden oesopageal spasm) a ni a. A awmtirtu zu in nasat vâng a ni thei a, kan thil ei azir a ni thei bawk a; a enga pawh chu ni se, luak tur luak hman lova tâwpa kawlphe ang leka rei lo pumpui leh a chaw dâwt rawn insangping thut a ni ber a, a rei loh ém avângin luak chhuak a lang hman lo va, a tâwp leh mai vâng a ni. Irhfiak hi a tuartu tân chuan thil hrehawm leh ninawm deuh mai a ni a, tih reh vat a ngai thin a, chumi atan chuan Sunhlu bawk hi a lo tha leh ber mai a nih chu.

Irhfiak reh thei lo ho hi zu in nasa an ni tlángpui a, zu hian thluak khâwl hnathawh a tihbuai vâng a ni ber. Zu in ngai lo pawh irhfiak reh thei mai lo an awm ve zauh zauh bawk a. He’ngte hi damdawi inah an hruai a, luak damdawi te, pumpui damdawi te pein an lo chiu a. Reh mah se rei lo te hnuah a ngai të bawkin an irhfiak leh a, ni khat te an ral phei chuan an hah ve em em a, engmah pawh a thawh theih loh a ni. Hetianga damdawiin a tih-reh theih chuan loh ho hi Sunhlu ei hian a reh mai a ni. A phak apiang hi  a tha a, a tak densawma a tui sâwra in tur a ni. A densawmna, a tak (fê) pawh ei a tha tho bawk.

A tha ber chu Sunhlu kunga mi, a kawr thelthlâka densawm chu her sawm leh ila, chu chu tui pawlhin no chanve vel chu tak deuh ngëk ngäwka in hian a reh hmak thei a ni. A rah hi a kâwr ai chuan a thawk nêp zâwk hle.

Mizo damdawi atan pawh an hmang nasa hle. A rah hi âwmnâ damdawi atan a tha a; a rah rêp ro emaw, a hring emaw lungtâta tah tuiah ser tui tlém nena pawlhin vun natna, thak leh ringworm leh thek enkawl nan an hmang thin. Tin, a rêp densawm hi kurtai leh khawizu nena chawma ei hian zun uih leh zunthlum tân an hmang a, hnar thi thin tân a rah densawm an phudipa belin a ngeih bawk. A rah sawhbawl hi hahni thi te, pân te paw’n a ngeih em em a. A rêp ro leh nghabianghling sa chhum pawlh ei hi taitla-in a ngeih bawk.

Tin, a hnah hi tui no thum, no khât vel bânga chhum tuihâng hi hmuamtirin lei leh ka nâ, lei khi leh hahni thi-in a ngeih a ni. Chumai ni lovin meikâng leh tuisa kângah a hnah kan ro tihsawm hi phul ila, a ngeih bawk. A mu râwt sawm hi chhumin mit sil nan hmang ila, mit nâ leh mit thakin a ngeih hle.

Thei lalpa an tih hial khawpa tha, Sunhlu hian upate a tilang naupang a, taksa a tichak a. Chuap hnathawh a pui a, taksa tâna tha lo, tûr tam tak a that a, a tifai a, taksa ralveng khâwl a tichakin RBC (red blood cells) a siam chhuak nasa a, mi a tihrisel hle. Heti taka tha a nih avâng hian King of Herb an lo ti pawh a phu hle a ni.

Sunhlu hi thei ei theih a nihna avâng hrim pawhin a tha tawh sa hrim hrim a, a tuina hian a thatna a tihlu a ni. A pumin a ei theih a, thei dangte anga vel buai a ngai lo. Silfaia hmawm pawp theih a ni a, chhâk chhuah tur a awm tawh lo; a mu thlengin a ei theih vek. A ei theih mai ni lovin a tui em em vek a ni. Thei lian tham a nih loh avângin bazar mi tam lai paw’n a hmawm zauh mai theih a, chumi ti turin tha leh zung sên vak a ngai lo va, taksa tâna a thatna hre reng chunga hmawm zauh zauh kha a tha zâwk hle a ni.

A that zia hriain India sawrkar chuan nasa takin hma a la a. Ministry of Health and Family Welfare chuan nikum khan ‘Amla Campaign’ atan State Medicinal Plants Board, Mizoram hnênah cheng nuai 53 a pechhuak nghe nghe a, ‘Amla Campaign’ hi hmun hrang hrangah kalpui a ni. He sum hi National Medicinal Plants Board atanga hmuh niin, school, jail leh anganwadi-ah te mihring tân Sunhlu ei tam a thatzia hrilhhriatna hun hman a ni a, he’ng hmunah te hian Sunhlu tha chi, pakhat cheng 60 man vel chu chìn turin pêkchhuah a ni mêk bawk. He programme hi kum thum chhûng (2010-2013) kalpui tura ruahman a ni.

He programme hnuaiah hian Mizoram-a tualto Sunhlu humhalh tura zirtir an ni a, Sunhlu rah hma chi ‘Grafted’ an tih chu jail-ah leh school campus-ah a tam thei ang bera phun niin, naupang leh jail tângte’n he’ng Sunhlu rah atang hian taksa mamawh chaw tha (nutrition) an hmu thei dâwn a, a tam thei ang ber ei tura inzirtirna hi kalpui mêk zel a ni.

Heti taka taksa tâna damdawi tha, awlsam taka hmuh theih si, mi tam takin dam reina atana an lo hman leh ‘Dam rei i duh chuan ei tam rawh’ an lo tih thin, Sunhlu hi kan taksa a hrisela kan lo damrei zâwk nan i ei uar sauh sauh ang u.

(He essay hian Inter-College Essay Writing Competition 2011, 'Sunhlu – Hriselna atan a thatna leh a tangkaina' Mizo Students' Union (MSU) leh State Medicinal Plants Board (SMPB)-te buatsaihah pathumna lawmman min lakpui -  )

Post a Comment

Powered by Blogger.