By: Kawlchhawna Ralte, Teacher, Govt Rabung H/S

Aizawl khawpuiah a Hall leh a Lim a ding luah mai si a. Tualchher titi mai emaw, Ṭhi beh lo thu riau emaw hian a thihna hmun hi kan chhuah ang tih a hlauhawm khawp mai a. Hnam pasalá¹­ha, tlawmngai, fing, rorel thiam leh zaidam, Vânapa hian chanchin á¹­ha a ngah a. A chanchin hriltu á¹­henkhat, amah hmutu ngei leh hmu lova sawitute sawi dan hi zir ngun a ngai a nih hi. A thihna hmun chungchangah Rabung khua leh Hnahlan khua an inpawt a. Thu a la tawp rih lo. Chachin ziaktu á¹­henkhatin kum 1871 velah kum 85 vela upa niin an vui liam der tawh a. Rabung lam erawh chuan 1891 vel thlengin an la á¹­awngtir thei thung si hi, zir chian deuh tur zawng a awm a ni. 

Rabung YMA Diamond Jubilee (1935-1995) Souvenir leh Vânapa Lungphun Souvenir (17.3.2007)-bute leh Meichher October, 2011-a mi leh June, 2014 chhuaka Pu C. Lalaudinga thu ziakte ka chhiar a. Heng bakah hian lehkhabu ka hmuh ang ang aá¹­angin Vânapa chanchin ka zir bawk a. Chu vangin heng thu aá¹­ang hi chuan Vânapa thihna hmun dik tak chu hriat chian loh theih loh a ni ngei tawh ang. A chanchin hi Rabung lam lehkhabu aá¹­angin sawi hmasa ila- Anni chuan Zawlnghak-ah ngei a thi tih hi an sawi dan a ni mai a. An thu laknate chu : 

1. CHÊMTHERI. Kum 103 (1844-1947) Ani hi Tualte-a Vanhnuailiana a awm lai aá¹­anga Lal In-a cheng a ni. Liankhama, Zawlnghak thlenga zuitu; Liankhama in aá¹­anga pasal nei a ni a. A pasal chu Vungâra a ni. An fapa chu Rothangvunga, Lalluti pasal a ni. Kum 1891 kumah Bawrhsap RB Mc. Cabe leh Liankhama ten Zawlnghak-ah remthu an sawi laia Vânapain luhkapui aá¹­anga a lo thlir ve lai hmutu a ni. Chêmtheri lungphun hi Rabung aá¹­anga 7km vela hla, Hmawngzawl-ah a la ding. Kei pawhin ka tlawh tawh. 

2. LALLUTI. Kum 103 (1889-1992) Ani hi Aiduzawl-ah a thi a, Vânapa farnu Chawngzakhawli tunu a ni. Chawngzakhawli pasal chu Vawma a ni a. An fapa chu Saihrawnga a ni. Saihrawnga fa pahnihna chu Lalluti hi a ni. Vânapa tunu a nih chu. Lalluti pasal chu Chemtheri fapa Rothangvunga a ni. Lalluti hian a pi Chêmtheri hnen aá¹­angin Vânapa chanchin a hre tam êm êm a. Liankhama leh Vai an inbiak á¹­um pawhin ‘Vanapa chu tiang hawlin a lo kal a, lal luhkapuiah a ding a, chuta á¹­ang chuan a lo thlir ve a ni’ tih hi Lallutin a pi Chêmtheri hnen aá¹­anga a hriat a ni. A damlaia a thu sawi chu Rabung YMA-in an record thlap a ni.

3. AITLANGI. Kum 100 (1879-1979) Ani pawh Aiduzawlah a thi a. Vânapa Zawlnghaka a thih kum hian kum 13 vel a ni tawh. Kum 1961 leh 1962 kum hian a kum zâwnin Zawlnghak ram hi Lo-ah an nei a. Hemi kum hian a fate chu Zawlnghak-ah Vânapa hi phum a ni tih a hrilh a. An phumna lai vel pawh ralkhat aṭangin a kawhhmuh bawk. A fate zingah Lalhnuna chu kum 82-a upa niin, tunah Rabungah a la awm.

4. HRANGKIMA. Liankhama fapa a ni. Arsi tlak kum 1884 khan N.E. Bualpuiah a piang. Zawlnghaka an awm laia a pa Liankhama leh Vânapa an thih hian kum 7/8 a upa a ni. Ani hian kum 1952 daih tawh khan, ‘Zawlnghakah khian Vânapa thlan a awm a, nangni tlangval hote hian han chei á¹­ha ula, a lungte pawh phun á¹­hain chhinchhiahna han siam ta che u’ tiin Pu S. Rokhuma, Ṭhaliana(L) leh Chawiliana(L) te hnenah a lo sawi a. A sawina hmun chu Aiduzawl lal in, lal leihkapuiah a ni. Hetih lai hian Pu S. Rokhuma hi Aiduzawl Middle School Headmaster a ni. Tunah Pu S. Rokhuma hi Aizawl Dawrpui Vengtharah a la awm.

5. CHHUNHRANGA. Lamzawl khua a ni. Ani pawhin,. “Ka nuten min hrilh a. Hei hi Vânapa thlan a nih hi an ti a. Baibing kan veh á¹­hin a, Zawlnghaka kan kal á¹­umin ka la hre reng” a ti. A pu Mangdula hnen aá¹­anga a thu hriat chu, ‘Vânapa chu Zawlnghak-ah an phum a. A thlan chu an chhilh nawk nawk a, a thlaichhiah nan vawk lû leh eng eng emaw kha, a thlan chunga ban an siam, an sawh burah an tar mai a, chumi an tarna bul takah chuan theipui an phun a ni,’ tih hi a ni.
Heti khawpa chiang hian lo inkawhhmuh mah se humhalh leh cheiá¹­hat na-chang leh a pawimawhna rêng an la hre hauh lo. Tin, heng hun lai hian uluk takin Vânapa thlan hi an lo chhinchhiah lo a ni tih a chung thu aá¹­ang khian kan hria a. Vânapa hi Lal thlan thlang lama phum ni a an sawi avangin, Rabung-hoin 1992 kumah an phumna lai ni a hriat an laih khan ruhro chu an hmu lova. An phumna lai tak an lai fuh lo pawh a ni mai thei e. Rabung hi 1936-42, kum 7 chhung luah a ni a. Aiduzawlah an kaisan a. Kum 1980 aá¹­anga luah leh a ni. Kawtkai an laih hian thlan hlui an hmu fo a, ruhro hmuh tur awm lohna a awm nual. Chuvangin kum 100 a liam tawh, uluk taka inphum leh thlan chhinchhiah uluk si loh chu Ruh hmuh loh mai pawh a âwm viau mai. Mahse hei hian kan thu sawi lai hi a tirinhlelhawm chuang lo. Zawlnghak hi Lo atan an nei ngun tawh a, a kang ngun tawh. Thlan chung zîm tê leilung awm dan pawh a danglam thei ang tih ring ila. Zawlnghaka an awm chhung khan mi engemaw zat an thi ngei ang a, mahse thlan hi an lo chhinchhiah uluk lo hle tih a hriatna chu, Lo-a an neih á¹­um hian thlan hlui chhinchhiah hmuh tur a vang viau a ni. Mi an thi tlem viau zawk nge hriat a ni lêm lo. 

Hnahlan lam thu : VANAPA THLAN KHAWIAH NGE ? Tih Pu C. Lalaudinga ziak, MEICHHER JUNE 2014 CHHUAK LEH OCTOBER 2011 CHHUAK AṬANGIN: He lai thu aṭang chuan Vânapa hi 1870 velah a thi fel der tawh a. A thihna hmun hi hmun hnih-Diltlangah tih leh Tuiṭhoh Lui kamah tih a ni. Pu C. Lalaudinga thuziak hi uluk takin ka chhiar a. A thu ziak zinga ngaihtuah nasat bik ka neih te sawi hmasa ila:-

1. MIZO LEH VAI CHANCHINBU-a Pu Chalkhuma thu chhuah, “Vânapa chu hemi Saiá¹­huama ram Diltlang ngeiah hian putar takin a thi ta. A thih lai hi ngaihruatin 1870 a ni ang. Lalburha hrem tura Bawrhsap lo thlen hmain a ni. Chawnchhim-a Lalburha, sawrkarin an hrem 1872 hma deuh hlek a ni. Kum khuain a hming a dai lo vang e, mi reng reng Vânapa ang hi an vang hle a ni,” tih hi. Hei hi April, 1926-a chhuak an sawi chu a ni. Vânapa thihna hmun chungchanga thu rintlak bera an ngaih a ni awm e. He thu hi heti hian ka ngaihtuah zui ta a : 
(i) He thu hi khatih laia Aizawl-pa tam takin an chhiar ngei dawn a. Chung mite chuan mi dang hnenah, Vânapa chu Diltlangah a thi tih lo hrilh chhawng emaw ziakin emaw lo dahá¹­ha sela chuan tunhma aá¹­ang khan mithiam hmasaten Vânapa chanchin an ziah reng rengin a thihna hmun hi Middle leh High School Zirlai Bu, Mizo Subject-ah pawh an ziak tel daih tawh ang. Chanchinbu chhuahtute pawhin an á¹­hiante hnenah tal sawi chhawng sela chuan, chung mite hnen aá¹­ang chuan hriat dan a awm daih tawh tur a ni. 
(ii) Pu Chalkhuma hian tu leh fate a nei ngei ang. Chungte chuan lehkha zirin pawl sang tak pawh an thlen ka ring a. Vânapa chanchin hi a hriatah an chhiar ngei awm si a, chutih lai chuan, ‘Vânapa kha Diltlangah a thi a sin,’ lo tih-nachang hria sela chuan a tu leh fate hnen aá¹­angin hriat dan a awm tawh ngei ang. 
(iii) Diltlang ngeiah tih hian hmundang a kawk lo hle mai a. Tuiá¹­hoh lui kama a thlan zawn hmuh á¹­al tum nen hian thu a inpersan tlat mai. Diltlang hmunah zawngin, lai ta zawk se a hriat thiam theih zawkin ka hria a. Heti zawnga ka ngaihtuah hian he thu hi ka la lem thei lo a ni. “Vânapa hi ka û Saiá¹­huama ram, Diltlanga thi nise ka û khan min hrilh ve ngei ka ring. Mahse engmah min hrilh hauh lo.” Lalrengpuia Sailo. Chanmary West, Aizawl (Vânapa Lungphun Souvenir, Rabung p 48). Ani hi Vanhnuailiana tupa Kaihranga fapa 5-na, Saiá¹­huama nau a ni.

2. (i) ‘Kum 1873 kum khan Liankhama chuan Sawleng khuaa awm, Chhawnthanga chu a khuaa awm turin a sawm a. Liankhama khuaah chuan a awm ta a,’ tih leh (ii) Chhawnthanga leh Sappuithanga ten Zawlnghak-ah Vânapa an hmu velo, tih hi. Pakhatna hi chhiartuten, Liankhama hi 1873-ah Zawlnghak-ah a la awm lo tih in lo hriat ka duh. Tualcheng vela an awm lai thil a ni.
Lungfaia an awm laiin Vailian hmasa chu Capt. Robert-a hoin February, 1872-ah Lungfai hi an thleng nia hriat a ni a. A dik ang. He khua-ah hian Liankhama-ho chu kum khat chauh an awm si a. Lungfaia an awm hnuah a á¹­hen Tualcheng-ah an kai phei a. A á¹­hen Tawngchin-ah an awm a. Tualcheng aá¹­anga thlang an tlak dawn hian an inhrilh vek a, thlang an tla ta a. Liankhama hian a pasalá¹­ha chu a hruai zel ang. Bakawkah, Tualbungah, Vangte-ah te an kai a. Vangte aá¹­angin Bualpui-ah an kai chho leh a ni. Bualpui aá¹­anga Zawlnghak-a an kai kum hi 1887 vel ni a hriat a ni a. Hemi á¹­um hian Vânapa pawh buaipui ngai lovin Zawlnghak a thleng á¹­hak tih an sawi thei. Kum 1891-ah Liankhama a thi a. Vânapa pawh he mi kum hian a thi ni a hriat a ni bawk. Vânapa nupui pawh a thih hnu kumah a thi ve tih hriat a ni bawk a. Liankhama fapate an la naupan avangin Lalnuin ro a rel a. Zawlnghak-ah hian kum 7 emaw chauh an awm a. Lalnu hovin Zawlnghak aá¹­angin ‘Thingrial Tlang’ (Rabung aá¹­anga 4km. vela hla) ah an in sawn thla leh ta a ni .
Meichher, June, 2014 chhuak phek 15-na-ah Pu Engliana’n, Vânapa thlan chu Diltlang ramah a awm tih a pa Zûmura hnen aá¹­anga hria angin a inziak a. Hei hi thui vak loin ka chhui leh a. Pu C. Laitangan, kum 1992 April thla-ah, Pu Engliana hi Vânapa thihna hmun a hriat leh hriat loh thu a zawta, engmah a hriat loh thu á¹­ha takin a lo hrilh diam tawh a. (Vânapa ka hmuh ve dan, C. Laitanga). Mahse Pu C. Lalaudinga hian, ‘ka pain ka nî Ngochhuni hnenah Vânapa thlan awmna a zawh hian, Diltlang ramah a awm tih a lo hrilh á¹­hin chu, ka pa Zûmura min hrilh chhawn dan a ni,’ tiin Pu Engliana sawi niin a ziak a. An thu ziak hi Pu C. Laitanga zawhna chhanna nen a inkalh ta tlat mai a. Chu vangin he thu hi hriat chian ka duh avangin ni 13.8.2014 (Nilai) nî-ah Ngopa-ah Pu. Engliana chu zawtfiah turin Rabung aá¹­angin Lehlangin ka fapa nen kan va kal a. Amah ngei hmaichhana ka va zawh chuan, “Hetiang ka sawi lo, zeldin thu mai a ni” tiin min lo chhang a. Chuvangin he thu ziaktu hian a ziak âm deuh a ni. 

Tin, Meichher October, 2011 chhuak phek 11-naah Pu C. Ṭhasiama’n, a pa Mamtuka’n, Vânapa thihna chu Tuiá¹­hoh kam a ni tih a hrilh thu a sawi a. He thu hi a awihawm dawn em? Mamtuka thu sawi dang i han keu leh lawk teh ang. Kum 1977 khan Pu C. Chawngkunga’n Khawdungseiah Zûmura fapa Mamtuka, hmaichhanah a kawm a, ani chuan ‘Vânapa chu Manipurah a thi a, a lung chu Dimphaiah a awm’ tih bak a hre lo a ti (Vânapa Lungphun Souvenir, p 86). Mamtuka thu sawi hi pawm zawk tur a awm ta lo. Vânapa thihna hmun thu-ah Zûmura hriat loh hi Mamtuka’n a hriat bik a rinawm lem lo. “Kan pu Thangzachhinga (Vânapa), thihna hmun hi, ka pa, Zûmura (Vâna tupa) pawhin a hre lova. Tuna Rabung khua Pi Aitlangi’n Vânapa thlan chu helai hi a ni tia a sawi hi a dik ngeiin ka ring ber a ni” tiin Pu Chawnglianchhinga, Vânapa tuchhuan 3-na, Mission Vengthlang Aizawl chuan a sawi. (Vânapa Lungphun Souvenir, p 68).
3. Pu C. Ṭhasiama sawi bawk, “…..Tichuan, vawiin ni hian helai hmun hi hun rei tawh tak aá¹­angin Hnahlan YMA-ten an lo enkawl a. Kum 1970 tih chho vel aá¹­ang khan an lo enkawl tawh a,” tih thu hi ka bih uluk leh ta a. Hetiangin: 

(i) Khang hun lai daih tawh a Vânapa thlan a nih ring a lo enkawl tawh tak tak an nih chuan, 1970 hnu lamah chanchin bu chi hrang tam tak a chhuak tawh a, a eng berah emaw chuan lo chhuah (tarlan) tawh awm tak, kum 2010 hnu lamah chauh hriat theiha a awm hi, a rinhlelhawm ka ti. 
(ii) Heng hun lai hi chuan Kohhran lam thilah UPC Kohhran chu Hnahlan leh Aiduzawl chu Bial khat an ni a. Khawmpui leh Pastor hnung zuiin an intlawh zing hle a. Tuiṭhoh an kanna lai leh Vânapa thlan awmna nia an sawi hi hmun inhlat lutuk a ni lo lehnghal a. Hmun pawimawh leh chhinchhiah tlak thilte chu kalpaha inkawhhmuh ṭhin a ni a. Hnahlan lam khan lo hrilhin lo kawhhmuh se chuan Aiduzawl khuaten an hre daih tawh ang, mah se tun thlengin chutiang thawm engmah hriat an nei si lo.
(iii) Khi thu khi a dik leh dik loh hriat ka duh avangin ni 7.8.2014 zanriah ei khamah Hnahlan khua Pu Lalpuia, kum 61 mi phone-in ka han zawt ngat a. YMA-ten an enkawl thu engmah a hriat loh thu leh hetiang thil lo awmna hi tun hnai deuh lawk a nih thu min hrilh a. Mahse amâ hriatna mai chu á¹­ha a tih loh avangin, ‘mi dangte ka lo zawt leh ang e’ a ti a. A tuk ni 8.8.2014 (Fri) tlaiah ka han phone leh a. A mi rawnte thu sawi min hrilh chu,‘Tun hma lamin Tuiá¹­hoh kam te chu Lo-ah kan neiin ramvah nan kan hmang fo a, lungphun a awm tih chu kan hria a, mahse Vânapa thlan ni a hriatna engmah kan nei lo, hetiang thil lo awmna hi chu, tun hnai deuh lawka Art & Culture Department hma lakna aá¹­anga Vânapa thlan a nih rinna te a awm takah chuan, a lo ni mai tak ange a,’ an ti tih thu min rawn hrilh. YMA enkawl lam thu a lang lo. Pu C. Ṭhasiama thusawi hi belh chian a dawl lo a ni. Diltlang or Tuiá¹­hoh kamah Vânapa a thi tih hi zawng a fuh hlei thei ngang lo a ni ber mai. 
Tin, thil mak deuh chu, Pu C. Lalaudinga thu lakna, mi hrang hrang thu sawi-ah hian Vânapa dam lai mita hmutu an awm lo vek hi a ni. Mita hmutu sawi tur an hriat loh aṭang hian Diltlang or Tuiṭhoh kam vela Vânapa thi nia an sawi hi pawm a harsa. A tulchher titî riau.

Pi Aitlangi fapa Pu Lalhnûna, Rabung chuan heti hian a sawi bawk. Pu Kapchhunga Hnahlan khua chu kum 1998 kuma Rabunga a lo kal á¹­umin, Pu Kapchhung, in khuain Vânapa hi Tuiá¹­hoh kam vela thi nia an sawi hi i hre ve ngai em? tiin a zawt a. Ani chuan, ‘Chutiang thu an sawi ka hre ngai lo. Tun hmain Tuiá¹­hoh kamah te chuan kan ramvak á¹­hin a, lungphun te pawh kan hmu ngei a; chubakah Tuiá¹­hoh kam Diltlang ram lamah pawh lungtum remkhawm pawh a awm, tiin min chhang a a ti. (Pu Kapchhunga hi ni 24.4.2002 khan kum 92 mi niin a thi)
Mirawng-ho hian lung lian pui pui phun tlar an ching a. Meitei leh Mirawngte hi Mizoram hmar chhak lamah an khawsa deuh bik nia sawi a ni. Vankal tlangah te, Lungphunlianah te, Selam-ah te an sulhnu a awm. Mirawng khaw hnai ber chu Selam-ah awma sawi a ni (Mizo Chanchin, Rev.Liangkhaia p 20). Tin, Pamchung ram, Vaidai hmun an tihah pawh lung 4ft aia sang mah tur, phun leh lungphek chhah deuh, 5ft dawn laia hlai, leia inphah, a pang a Darkhuang lem te, Ṭhihna lem te inziak pawh hmuh tur a awm bawk. Diltlang ram ngawdur karah lung lian pui pui rem a awm bawk. (Class IX Mizo Kaihhruaina, Lalzuia Colney, 1997 p 29). Hetiang a nih chuan Tuiṭhoh kam vela lungtum remkhawm emaw leh lungphun tlar chu Vânapa thlan ni lovin Mirawng-ho sulhnu a nih zawk a rinawm ta hliah hliah mai. Selam leh Lungphunlian aṭang chuan Tuiṭhoh chu hla lutuk a ni lo.
Hetiang hi thil awm dan chu a ni ta e: Vânapa (Thangzachhinga) chu Lallula tuchhuan, Zawlnghak lal Liankhama thlenga chhawmchhuaktu a ni. Tin, Tualte awm lai phei hi chu Tualte Vanglai, Vânapa Vanglai, tih a ni a. Hetih lai hian mau a tâm a, History chhuitute chuan kum 1861 niin an sawi. Ṭam avangin Tualte pawh an pem darh hiala sawi a ni (Vanapa Nghilh Loh Nan, by Lalrengpuia Sailo, Chanmary West Aizawl). 

Vânapa hi Tualte Vanglai pasalá¹­ha sawm leh pathum zinga hotu ber a nih thu Pu B. Lalthangliana’n Class VIII Mizo zirlai bu-ah a sawi bawk. Tualte Vanglai hunah Vânapa a vanglai a nih chuan kum engzat vela upa nge ni a kan rin? Kum 1860 vel hian upa lutuk chu a ni lo phawt ang. Mihringte hi kan pianá¹­o á¹­hat dan a inchen lo hlawm a. Kan vanglai hun á¹­heuh pawh a inchen lo thluah dawn a. Kum 86-a upa, tiang hawla Sunday Sikul la kai thei Pu Challiana chu, I vanglai hun kha kum eng zat i nih lai vel nge? ka ti a. ‘Kum 35-50 inkar ka nih lai ni berin ka hria’ a ti a. Vânapa chu mi danglam bik a nih avangin, a vanglai hun pawh rei deuh bik turah dah ila. Ramchhuahna hun leh hmunah pawh hruaitu ber a la nih theih chuan, a la chak á¹­ha hle tih a chiang a. Kum 1870 velah upa tak, kum 85 vela upa nia thi tur chuan Tualte-ah hian kum 70 chuang a upa a nih a ngai a. A vanglai hun tawp lam kum atan pawh a dik thei lo. Tunlai huna hnapui thawk lo, ei leh in á¹­ha nena khawsa te nun nen chuan khaikhin rual lah a ni si lo. Tualte aá¹­anga Diltlang an kai inkar hi kum 10 emaw chauh a ni si a. Diltlangah tar tak kum 85 vela upaa a thih mai hi a awihawm thei lo. Chu mai chu a ni lo, Diltlang aá¹­anga Phaipui bial, Rûn lui kama Thado an run á¹­umah pawh a la tel thei nia sawi a ni a. Hei hian Diltlangah pawh a la chak hle tih a tifiah ngawt a ni lawm ni? Saw chen chena tlang kâr kawng chhukchho lehnghal, Râl la bei thei te chu! Tin, Diltlang an rawn run dawn tih hlauhna avanga an tlanchhiat lai pawh khan Suakchhia a nu pawhin Vânapa chu a la thlamuanpui hle a nih kha.Vânapa avangin rawn rûn ngam lo turah a ngai a ni. 

Pu C. Lalaudinga’n, Zawlnghakah Vânapa chu kum 105 laia upa a nih a ngai dawn a, a awihawm thei lo, a tih hi ka’n zir bing leh deuh bawk a. Hemi chungchangah hian ni 10.8.2014 Sunday-ah Ngopa-a Vânapa tuchhuan 4-na, Pu Ramhmangaia chu phone-in ka va bia a. A pa te unau leh a pu Zûmura te chanchin tlem ka va zawt a. Anni ho hi an vannei a, an dam rei ang reng hlawm a. Pu Zûmura chu kum 89 mi niin 1964 khan a boral a. Pu Mamtuka chu kum 72 a ni a, a boral tawh. Pu Engliana chu a la dam a, kum 93-na a hmang mek. Ani hi kum 100 pawh dam thleng tura beisei ngam niin ka hria. Pu Chawnglianchhinga pawh a la dam a, kum 80 mi a ni. Anni-ho kumte han ngaihtuah hian Vânapa chu kum 100 chuang dam thei a ni. Awih loh ngawt chi a ni lovang. Thlahtute zingah damrei tak an lo awm chuan an tuchhuan zingah pawh rei tak dam tawk hi an awm duh khawp mai. Vâna nu hi dam reia sawi a ni-Pu Engliana, Ngopa.

Tin, Zawlnghak, Sangkhua velêmah chuan inhmuh leh inhriat kim dîmdêm a har ve ang. Zûmura hian Zawlnghak chanchin Pu Engliana a hrilh hian Vânapa a hmuh thu a sawi ngai lo, tih hi hetih lai hian Zûmura hi kum 10 vela upa a nih a rinawm a. A pû pa (Vânapa) te nen hian in khatah an awmho kher lo mai thei a. Naupang kum 10 vel mi lekin pû te pa chanchin hriat viau ngaihna a awm lo. He thu ziaktu ngei pawh hian kum 10 vel a nih laiin a pû pa chanchin a hre lova, khawiah nge a thih pawh a pûin a hrilh hek lo. Tin, tunlai hunah pawh Putar, tualchhuak hlei thei tawh lo chu hriat an hlawh tawh mang lo a nih hi. Ṭhalai chak zawk te hi an lar zawk zel. Vânapa pian kum vel ni a an sawi (1786) pawh hi rin ngheh ngam a har tho mai. Hei aia tlaia piang pawh a ni mai thei e. Diltlang or Tuiá¹­hoh kam vela thi tih hi zawng a rem mawlh lo. Zawlnghak-ah Chêmtherin Vânapa hi a la hmu tlat si a. Lal fapa Hrangkima pawhin, ‘Vânapa thlan Zawlnghak-ah a awm’ a ti bawk a. Lal ina awmin an hre chiang êm mai. Vânapa hian fa pathum,Vâna (Vânchiauva), Lianchungnunga leh Ralduha te a nei a. A fapa naupang ber Ralduha, sakei hliamin a seh pawhin, Vânapa chuan, ‘Engmah lah kan ni tawh tak si lova, tha chu a na duh deuh zawng a nih hi,’ a ti tih thu pawh hi Chêmtherin Lalluti hnena a sawi a ni. 

Pi Lalluti kawmna zawhna 32-na, Tah chuan (Zawlnghakah)Vânapa chu a la tel zel a maw? 
Laluti chhanna: Ka pi chuan a tel a ti tlat a ni. ‘Liankhama leh vai an inbiak á¹­um pawhin tiang hawlin a lo kal a, lal luhkapuiah a ding a, chuta á¹­ang chuan a lo thlir ve a ni a ti tlat a ni. Zawlnghakah chuan a fapa naupang ber Ralduha chu Sakeiin a seh a, chumi á¹­um pawh chuan Engmah lah kan ni tawh si lova, tha chu a na duh a nih hi’ a ti á¹­hin, a ti. He thu aá¹­ang pawh hian, ‘Chhawnthanga leh Sappuithanga-ten Zawlnghakah Vânapa an hmu velo’ tih thu pawh hian belhchian a dawl lo bawk. Chêmtheri leh Hrangkimate pahnih sawi pawh hi a rinawm tawkin ka hria. Chutih laia Diltlang vela lo thihtir mai hi zawng á¹­hangtharte hnena thu belhchian dawl lo hlan chhawnna mai niin a lang. Mita hmutute ngei sawi erawh chu a dika, a awihawm bik á¹­hin. Kei chuan hnialna tur awmin ka hre lo. Chu vangin, Tualte Vanglai chu Vânapa Vanglai a lo nih dan aá¹­anga han chhût hian, Vânapa chu Zawlnghak-ah ngei a thi tih hi pawm ngam lohna tur a awm love.

Post a Comment

  1. A va fiah tak em! Ka zirchiang ve lo na a, Mizo thil hlui lam tui tak pakhatin, Tuiá¹­hoh kam hi a awih loh viau thu leh Zawknghak chu a rin zawk em em thu min hrilh a, ka lo pawm nghal ve ngawt a. Hetia i sawifiah leh zual takah chuan, ka pawm leh zual sauh mai.

    ReplyDelete

Powered by Blogger.