- Dr. H. Thansanga Ex-Minister, Mizoram & Patron, MPCS.

THUHMAHRUAI:  Mizoram Paite Cultural Society (MPCS) March 4,1982-a din chu nakkum 2007-ah kum 25 a tling chiah dawn a. Silver Jubilee lawmna leh hriatrengna program chu tun atang hian kan hmang tan dawn a ni. MPCS hruaituten kumina Mizoram Paite Union (MPU) General Assembly hmasa ber leh MPCS Cultural Festival (Conference), Champhaia lo awm turah hian MPCS Souvenir tlangzarh hman turin an buatsaih a. Hun a chep tawh em avangin duhthusama tha chuan an peih hman lo palh ang tih a hlauhawm hle mai. Peih fel hman tumin an buai hle a ni.

Mizorama an lo luh atanga tun hun thleng Mizoram Paite Chanchin ziak tura ruat ka ni a. Hun chep tak kara tun hma hun hla tak chanchin chhui tur chuan ka insit hle. Huphurhawm tak a ni. Lehkhabu hran ngata ziak tham a ni a, mahse lak tawi a ngai dawn ta si a. A kim lo lai leh a dik lo lai hriate chuan inthlahrung miah lova min hrilh turin ka ngen nghal che u a ni. Kim deuh zawka chhuah theih hun a la awm mial mahna. Hmun hming leh kumte phei chu chhui chhuah hman a ni dawn lova. Chu bakah sawi dik loh palh a hlauhawm bawk si a, mawl deuhin a tlangpui chauh kan sawi mai dawn a ni.

MIZORAMA AN AWM HMA:   Khawvel hnam hlawm lian (Race) then zinga Zohnahthlak (Mizo/Zomi) telna, an lo chhuahna chu Mongolian Race khi a ni a. Mongolian ram chu China ram bung khat a ni. China ram atangin Burma ramah an lo chhuk ta a. History ziaktute sawi danin hnam then tet leh chhawn zinga Tibeto-Burman an tih zingah chhiar tel an ni (Lushai-Kuki Clans–by J. Shakespear).  Zohnahthlakte lo chhuahna, an bul chhui theih hla ber chu ‘CHHINLUNG’ tih a ni a. Paite leh Thahdo chuan Chhinlung ti lovin ‘KHUL’ an ti. Hei hi a thawnthu deuh hlek na a, anmahni inchhui dan, an hriat hlat theih tawk a ni. Chhinlung tih leh Khul tih chu thuhmun, Puk emaw, Kua emaw tihna a ni a. Heta tang hian Zohnahthlak zawng zawng an lo chhuak a nih chu.

MIZORAMA AN LO LUH:   Mizo Chanchin, Rev. Liangkhaia ziakah chuan kum 1700 A.D. vel atangin Zohnahthlakte chu khawthlang lam panin Mizoram hi an lo lut tih kan hmu. Mizorama lo cheng hmasa, lung hriam hmangtute leh mi dang tute emaw chu kum 900-1500 vela lo thlenga lo cheng tawh niin a sawi. Kum 1700 A.D. hma pawhin Zohnahthlak zinga chhiar tel Mizoram lo thleng thla tawh an awmin a sawi bawk a. Chungte chu, Darlawng, Biate, Hrangkhawl, Dawn, Pangkhua, Tlanglau, Bawng, Mualthuam, Kaihpen, Bawmzo, Hmar, Khiang leh Chawrai te an ni. Anni hnu lawka lo lut, Zohnahthlak zinga mi tho an awm leh a, chungte chu, Aimol, Anal, Chawhte, Chiru, Kawlhen, Kom, Lamzang, Purum, Tukhup, Vaiphei, Khawthlang, Khawchhak te an ni a, Vai-hoin Old Kuki an tihte hi an ni.

Mizoram Encyclopadia ziaktu Dr. Subhas Chatterji chuan kum 1330 A.D. vela Mizoram lo lutte zingah Paite Vuite (Guite) pawh an tel tawh niin a sawi. Paite hminghmerha an thlangtlak dan sawina pakhat leh chu, Run ral atangin Paite lal Sianthuama ho mi eng emaw zatin Palian lal-ho thlangtla an zui a, Dungtlangah khian Palian lal Bulpuia leh Pubuara te nen an awm ho niin Rev. Liangkhaia chuan a sawi. Dungtlanga an awm ho lai chuan Sianthuama pawh lal pakhat angin a awm ve ni awm tak a ni. Vuite (Guite) hi Paite zingah chuan lal chi deuh an ni a, Sianthuama pawh Guite a ni.

PAITE TIH LO CHHUAH DAN:  Burma rama Paite tawng hmang-ho hmunpui hmasa chu tuna Tedim khaw bul lawka awm ‘CHIMNUAI-GELTUI’ a ni a. Eizawnna harsat vang leh ral hlauh vangin Tiau lui kanin an lo chhuk a, lo chhuk ve lo mi tam tak an la awm bawk. Chutia kal chhuak tate chu ‘Kal chhuakte’ tiin an sawi mai thin a, Paite tawng chuan ‘PAITE’ a ni ve thung. Hnam hming reng reng hi chhui thui deuh chuan a lo chhuahna ho ang reng tak a ni fo mai. Anmahni inkoh dan atanga lo piang te, thlahtu hmasa hming chawia sak te, hnam dang daih, Vai emaw ten an lo koh dan pu hlen ta mai te an awm bawk. Kuki tih te, Chin tih te, leh a dangte pawh. Tuikuk tih pawh hi Mizo koh dan mai a ni. Anni inkoh dan chu Riang, tunah chuan BRU a ni daih. A enga pawh chu lo ni ta sela, British Sorkar a lo lian a,min awp bet ta si a. An awm tirh atangin PAITE chu Zohnahthlak Zomi zinga hnam peng lian an chhinchhiah zingah Paite chu a tel nghal chat mai. Sorkar record leh chhinchhiah dan a ni bur ta mai a, chi leh ‘BEH’ hrang neuh neuh sawi awm lova min fun khawmtu tha tak a ni ta. Hnam dang min phuahsak lah a ni hek lo.

PAITE TAWNG:  Hnam khat leh chi khat pawh awmna hmunte a dan chuan tawng pawh a lo hrang hret thei a. Paite tawng peng (Dialect) hlawm lian deuhte chu hengte hi an ni: Tedim, Teizang, Lamzang, Dimpi, Losau, Bukpui, Dapzal, Valpau, Tuichiap, Khothak, Ngennung. Mizoram ah chuan Dapzal tawng a lar ber a. Teizang tawng hmangte hi an lo tla thla tlai deuh a, mahse Teizawng tawng hmang chu an tam ve hle. Mizoram chhung ah Lamzang tawng hmang erawh chu an tam vak lo. Tawng hi chu awmna hmuna zir a ni mai a. Mahni chipui, ‘BEH’ kan tih maite pawh an awmna hmun a dan chuan an tawng hman a dang lo thei lo. ‘BEH’ hrang hrang, a te ber thlenga sawi dawn chuan 100 dawn lai a awm thei ang. Mahse chutiang zawnga inchhui a tul miah lova, ‘PAITE’ kan ni mai.

DAPZAL PAITE:  Dapzal Paite an awm hranpa lova, Dapzal tawng hmang erawh chu Mizoramah an tam ber a. Dapzal Paite an tih takna chhan chu sawi dan chi hnih a awm: Pakhatna chu, Guite lal Sianthuama hova Palian lalte zui thlatute khan khawthlang lam thlengin an zui ve zel a. Chilui tlanga an awm laiin Bulpuia tupa Baka hovin Keihak tlang an kai dawn a. In tha pawh la sa lovin mau dap zar hnuaiah an khawsa mai mai rih a. Chutih lai tak chuan Lalpuithanga Sailo khan a zuk run a. Dap zar hnuaia khawsa-ho chu ‘DAPZAR PAITE’ tiin an sawi ta mai a ni awm e. Sawi dan dang leh chu, China rama an awm lai pawha lal lo ni tawh lal chhawng pakuana Guite, chumi nau Keizang lal Sianthuama khan tawng thluk dan thar a siam chhuak a, chu chu Dapzal tawng an tih hi a ni e an ti bawk.

PAITE CULTURE:  Awmna hmunte a lo hran chuan hnam khat pawh tawng chauh ni lo, chhungkaw inrelbawl dan te, khawtlang inenkawl dan te, sa biak dan te, rilru put hmang leh mizia thlengin a lo inang lo thei thin a. Ei duh zawng te, thu leh hla te, lam dan te, thawnthu hriat dan leh sawi dan te, inchei dan leh ngaihsan zawng te pawh a dang hret hret thin. Mahse hnam ze nghet innghahna pui ber chu theihnghilh leh kalsan tak tak chu a theih chuang lo. Paite culture hrang hrangte chu tunah chuan kan luhchilh hman dawn lova, chhungkua inrelbawl dan fel tak an neih erawh chu sawi hram ila:

Saptawnga Family Council an tih ang hi ‘INDONGTA’ an ti a. Chuta dinhmun pawimawh an rem khawmdan chu hetiang a ni:
.
 
President/Chairman
Vice-President/Chairman
Chief Whip
Ambassador
Director
Joint Director
Liaison Officer
:
:
:
:
:
:
:
Intek/Intekpa
Thalloh
Thallohmang
Thusapi
Tanupi (Makpa un ber)
Tanulai (Makpa junior ber)
Hanzutung
..........
MIZORAMA PAITE LALTE:  Mizorama Paite lo chhuk tam takin Sailo lal leh Palian lalte an bel a. Sailo lal thlahtu lah Paite Guite lal Ngeknguka a ni bawk si a. Paite awm khawm tamna khua tam lo takah Paite lal an awm a ni mai. Lal tenau ang deuha Palian lalten an dah ve Sianthuama Guite a ni a, Dungtlangah lal pakhat angin a awm a, Keihakah a lal bawk. Sianthuama hnuah Khampau, Khamgo, leh Ropiang pawh lal anga awm ve niin an sawi bawk. British-ho an lo luh lai vel khan Mimbungah Kamzamanga lal a ni a, rei lo teah Manipur Hansip lal turin a pem phei leh mai. Chutih lai vel bawk chuan Khawkawnah Ngaihthanga Guite pawh Khawkawnah lal angin a awm a ni awm e. Kamzamanga Guite chhuahsan Mimbunga lal turin a chho ta zawk a. A chhoh dawn laiin hmeichhe pakhat mipaa insiam der, Patil an tih Ngulzen chuan lal ve ngei tumin a lo chuh buai a. Borhsap Perry Sap hnenah an inkhing ta a. Borhsapin hmeichhia a ni tih a hriatin a hnawl ta zawk a, Ngaihthanga a lal ta a ni. Ngaihthanga a thihin a fapa Luanzakham a lal ta a. Indopui 2-na hun lai khan Japan ralin Mizoram lei an rawn rap ve hman a, an hlauhawm viau mai a. Luanzakhama hlauthawngin Ngopa lal Lalzidinga lehkha a thawn a, Japan kuta inpek mai a tha mai lawm ni? ti lam deuhin a ziak a ni awm e. Borhsap MacDonald han zin lai tak a ni si a, chu lehkha chu a chhiar a. Luanzakhama chu Japan ral hlau, lal zel tlak lo tiin Aizawlah a hruai thla a, a ban nghal a. A aiah indonaa sipai thawk tha Military Cross (MC) hmu, Pu Ralkapa a laltir nghal.

Paite lal dang leh chu Chhingvunga Hauzel, Selam lal a ni. Zotlang leh Kawlbem pawh a awp tel a. A nau Lalbuanga tan Zotlang a dah deuh a, Lalbuanga chu Kawlbemah zawk awmin Zotlang a awp tel a ni. Teikhangah khian Pu Chhingvunga nau Thangtuala a lal a, Manipura Bungmualah a pem avangin Chhingvunga fapa Taivelan Teikhang a awp ve ta a ni. Sialkal tlang chhak Vaikhawtlangah khian Thangsing Khuptong a lal ve thung. Heng bak hi Paite lal dik tak chu an awm lo. Borhsap hnuaia thawk C.I. senior kaisanna Lushai Clerk hna a vawn laiin Pu Chawnglera Khuptong kha a awmna Venghnuaiah sawn lal angin a awm a, hei hi chu a hna leh dinhmun chelhin a ken tel mai a ni.

MIZORAM PAITE MI:  Khawchhak atanga Mizoram an rawn tlak thlak dan kha a rual lo hle a. A hlawm deuha lo chhuk tak chu an tam vak lo a ni ang. Thenkhat chhimah, thenkhat hmar lamah, thenkhat khawthlang lamah, thenkhat khawchhak leh hmarchhakah an awm a, an darh nuai a ni. Inkalpawhna a la awm tha si lova, an inhre tawn thei lo. Mihring awm zat hriat theih a ni lo reng reng. Paite hi hnufual leh mawl bik deuh an ni bawk a, Zohnahthlak dangte nen an inawmpawlh phei chuan an nihna dik tak sawi hreh deuh pawh an awm nual reng a ni.

British sorkar hnuaia chhiarpui (Census) hmasa ber 1901-ah chuan Paite 2,870 an awm a. Kum 20 a ralin 1921 Census-ah chuan mi 10,460 an lo ni ta a. Census-a lang zat chauh hi an awm lo tih erawh chu a chiang a. India independent hnu a Census hmasa ber 1951-ah phei chuan Paite tih a lang ta lo. A chhan chu India sorkar tharin Assam State-a Scheduled Tribe List a siam a, Paite chu Zohnahthlak hnam zinga a lian deuh British sorkar pawhin a lo pawm leh chhinchhiah reng thin kha telh zel tur a ni tih lo sawitu an awm loh avanga hmaih a ni. Scheduled Tribe List chu Constitutional Orders, 1950 khan a siam a, India Danpui buah a chuang a ni. Constitutional Orders, 1950 chu kum 1956 khan an siamtha leh a, chuta tang chuan a hmaa tel bik lo Hmar chu a lang ve ta. Paite tel ve tura lo sawitu awm ve hek lo, a la lang ta chuang lo. Chutiang chu thil awm dan a nih avangin kum 1980 khan Mizoram Paite Organisation (MPO) hmingin Mizoram, Assam leh Meghalaya State-a Paite awmte chu Scheduled Tribe List-a khung ve tur dilna Memorandum India Prime Minister hnenah theh luh a ni ta a ni.

EIZAWNNA LEH HMASAWNNA:  Paite chu an taima a, an tuarchhel bawk tih a lo ni tawh thin a. Loneimi an ni a, hna hram thawka ei hmu thin an ni. Sumdawnna leh eizawnna dang ngaihven pawh an lo awm meuh lo a ni chek ang a, khawpuia luta dawrkai leh sorkar hna thawk pawh an awm ve lo tluk a ni. An hnufual bik em em a, mi hmuhsit deuh pawh an ni thin reng a ni. An phak tawkah taima takin thawk thin mah se hmasawnna rilru pu an awm lo deuh tih a lang. Tun hnuah hian taimakna kawngah kan lo tla hniam ta viau a. Sumdawnna leh lehkha zir lamah pawh mi hnu kan um deuh reng. Paite sumdawng tia mi sawi chu kan hre fo ang a, nahse chungte chu Mizoram pawna kan unaute, Myanmar leh Manipur atanga lo kal, therhlo zuara vak vak thinte an ni. Mahni intodelh tura kawng hrang hranga thawk tura kan harh chhuah a tha ang. Sorkara innghat mai lova, mahni thawh chhuah atanga din chhuah tum hi a pawimawh. Tanpui tlaka kan thawh erawh chuan Sorkar pawhin min tanpui a hreh hauh lo tih hria ila.
.
LEHKHA ZIR LEH KAMDINNA:  Rualawhna rilru leh hmasawn tumna an lo nei tam lo a ni chek ang a, kan mi hmasate kha lehkha zir sang leh hna sang deuh thawk pawh an lo awm lo hle mai. Matric (Entrance an la ti) pass hmasa zingah chuan Viala, Khawlian Tlangnuama zirtirtu hna thawk te, Vankhuma, I.A. (PUC tluk) te, a nau Vandailova te kha an ni mai awm e. Viala erawh chu a dam re ta lo em a, hna sang zawk thawk hman lovin mual a liam a ni. Pu Vankhuma chu High School zirtirtu-in a pension a, a nau Vandailova chu Borhsap office Head Clerk tha tak niin Political Assistant-ah (ADC) a kaisang a, a pension ta. Police lama lang tham deuh chu Pu Tawnluaia, hna thiam leh huaisen tak kha a ni. Addl. S.P.-in a pension. A nau Laldochhunga pawh Central Intelligence Officer, ACIO a kai a, ram buai lai khan a vanduai pawlah a tang hlauh a ni. A nau leh Thangseia (Baia) pawh U.T. Secretariat Superintendent-in a pension. Hengte hi sorkar hna lian deuh thawk pha, mi hmasa deuh zinga mi kan sawi theih chu an ni. Hna hnuaihnung zawk deuh Clerk, C.I. tih ang chi thawk tlem chu an la awm bawk.

Graduate an tih, B.A., B.Sc. leh a dangte, phei chu kan mi hmasate zingah an lo awm hauh lo. He thu ziaktu hian kum 1957-ah B.A. a pass a, a hmasa ber a ni ta mai awm asin. Kan lo hnufual bik hle a ni. Engineer lamah pawh Graduate kan nei har hle. B.E. pass hmasa ber chu Pu Clement Lalrema a ni a, ani hi PHE Department Chief Engineer a kai. A hnu deuhah chuan mi dangin an rawn pass nual ta a. Medical Science lamah pawh Doctor zir kan ngah lo hle. Tun Atomic Age leh Computer Age-ah hian Technical Education kan uar a ngai tawh a, tan kan lak thar hle a pawimawh ta.

General Administration leh Police Department lamah mi eng emaw zat chu kan nei tawh a, MCS exam-a inziak tling tak chu sawi tur an la awm meuh lo. MPS-ah pawh chutiang deuh tho chu a ni. IAS conferred (promotion) hmu pawh kan la nei lo. Tuna Chief Secretary ni mek lai Pu Haukhum Hauzel hi Manipura awm, IAS inziak tling (Regular) a ni a, ani hnung zuitu tur hi tunge ni ang? Thalaiten theihtawp chhuah a va pawimawh em!

MIZORAM PAITE CULTURAL SOCIETY:  Hnam nun leh zia hian eng hnam nge kan nih a tar lang a, chu hnam zia leh nun dan chu ‘CULTURE’ an tih hi a ni. Mizo/Zomi ‘Culture’ hnam timawitu ber pakhat chu ‘TLAWMNGAIHNA’ hi a ni. Zohnahthlak peng hrang hrangte hian mahni tih dan bik kan nei hlawm a. A tlangpuiin thuhmun leh inang deuh hlawm mah se, danglamna lai a awm tho. Paite pawh hian thu leh hla te, lam dan te, leh thil dang thenkhatah Zohnahthlak dangte tih dan ang chiah lo kan nei. Lam chi 30 vel lai kan nei. Chhiat ni that nia a huna zira hla sak tur chi bik a awm thliah bawk. Lo (Thlawhhma) hla Saimai hla te, Hlapui te, Lakawi an tihte hi kan sa ngai lo hle. Lam paha sak chi Zung hla te, Pangpar hla te, Khuai hla te a awm a. Lam chi hrang hrang kan neihte hi zir thiam vek ila, hman tul hun a awm huna entir thei turin inpeih saa kan awm a ngai a ni.

Hnam ‘Culture’ thate chhawm nunga tihmasawn turin March 4, 1982 khan ‘MIZORAM PAITE CULTURAL SOCIETY’ a lo ding ta a. Hnam puan te, incheina dang te, darkhuang leh darbu te, khuang te leh lehkhabu eng emaw zat Tedim lam atangin lak khawm a ni a. Paite puan phei chu a larin a mawi kher bawk a, Aizawl khawpui pawh a chiah hneh viau a ni. Lehkhabu pawimawh deuh deuh chu Manipur leh Myanmar atanga la khawmin MPCS Library-ah kawl that an ni. Hun pui pawimawh, Chapchar Kut leh Republic Day leh thil tih khawmna (function) pawimawhah chanvo pek a ni thin a, Paite hnam ziarang miin an hriat phah ta a ni. All India Radio, Aizawl Station atangin Paite zai hluite tih chhuah a ni tawh bawk.

Paite Cultural Society (MPCS) din atangin Art & Culture Department-a Fine Arts zirtirtu Pu S.B. Piangsiandong kha President hmasa a ni a. ‘Culture’ lamah thil chinchang hre sa a ni bawk a, thahnemngai takin a thawk chho a, mi dangin phur takin an lo tawiawm bawk. Vanduaithlak takin Pu Pianga kha a thi ta mai si a, a thih hnuah Mizoram Paite Cultural Society chu hna thawk mumal lovin kum 10 vel lai a awm ta mai a, a pawi hle mai.

MPCS chu sorkarah ‘Registered’ fel vek tawh a ni bawk. MPCS din hma atang tawh khan Champhai lamah chuan Zomi Cultural Club (ZCC) a lo ding tawh a, hei chu a la kal tluang zel a, Sorkar leh Pawl thenkhatin an mamawh hunah an ko mai thin a, a lawmawm em em a ni.

February 21, 2004 khan Aizawla hnam vei mite kal khawmin MPCS din thar leh an rel a, a hruaitu leh bultumtu atan Ad-hoc Committee an ruat nghal. A hnu lawkah Mizoram Paite Union (MPU) an din leh mai si a, a buaipuitu atana an mi ruatte mi thuhmun tho an nih avangin MPCS chungchang pawh an keng kawp chho ta zel a. MPCS Constitution pawh an siamtha a, tunah hian a bua chhut chhuah tum mek a ni.

‘Culture’ lam lo buaipui tur bik, mi inpe leh tui mite ruatin Cultural Society Conference hmasa bera pawmpui (nemngheh) turin MPCS Constitution siamthat chu an pawm hnuah MPCS hruaitu lailawk atana an ruatte pawh inkhawmpui hmasa bera nemngheh emaw, inthlan emaw, a rem dan ang anga kalpui ni se an ti bawk. Tuna MPCS hruaitute hian hna an thawk nghal char char a, thil lawmawm tak tak an thawk chhuak tawh nghe nghe a ni. Champhaia MPU General Assembly hmasa ber leh MPCS Cultural Meet (Inkhawmpui) atan hian NEC tanpuina an dil a. NEC Secy. Pu H.V.Lalringa, Mizoram Chief Secretary kal chhuak ta kha a lo ni hlauh bawk a. Anin thahnem a lo ngaihpui hle a, Rs. 5,00,000 lai a lo pe ta mai a. MPCS hotute thahnemngaihna avangin leh lo duhsaka lo tanpuitu Pu Lalringa avangin inkhawmpui tha takin kan nei thei dawn ta a. An chungah kan lawm takzet a ni. Tuna MPCS hruaitute chu: 
..........
President
Vice-President
Secretary
Treasurer
Asstt.Secretary
Financial Secretary
:
:
:
:
:
:
Gin Za Go
V.Thangsonmung
Ngulzathuam Guite
Hang Thawn Tuang
Thanglianzau
Kham Suan Pau
.
Hnam ze mawi leh tha, hman zel tlakte chu vawng thain, a thuamthatna tur pawimawhte ngaihtuah chhuak ila. ‘Culture’ hlui hman zel tlak lo, hnawksak thei hialte erawh chu kan paih ngam a tul bawk ang. Kristian kan ni vek tawh a, kan sakhaw vawn nena inrem lo thilte a awm thei a. Entir nan, Paite danah chuan ‘SAWN’ man Rs. 23 chauh a ni. Tin, nupa tur pawh kum thum an han awm dun phawt a, fa an neih veleh inneihna an tipuitling chauh thin. Kum thum thlenga fa an neih loh phei chuan inthathen leh mai a thiang. Heng ang hnam tih dan chhawm zel tlak loh chu kan kalsan mai a pawi lo a ni.

POLITICS LAM:  Mizoramah politics lama thanharhna tak tak chu Indopui 22-na zawhah, kum 1946 atangin a ni a. India independence sualna pawh a lo hlawhtling dawn ta a. Mizoram awm dan tur ngaihtuahin political party hmasa ber Mizo Union kha a buai nghal hle a. A kum lehah Mizo Zalen Pawl an tih mai United Mizo Freedom Organisation (UMFO), 1947 khan a lo ding bawk a. Chung hun laite chuan Paite mi zingah politics ngaihsak an la awm lo ti ila a sual lo ang. British hun laia Mizoram hnam lian deuh paruk zinga tel tawh Paite chu Scheduled Tribe List tharah an telh hmaihna chhan pawh a ngaihsaktu tumah an lo awm loh vang mai a ni.

PAITE REGIONAL COUNCIL: Lushai Hills District Council(a hnuah Mizo District Council) kha kum 1952 atangin kan nei a. A kum leh maiah Pawi-Lakher Regional Council a ding leh a. Hnam hnufual leh hmun kilkhawr an nih avangin hmasawnna a chak ve theih nana Sorkarin a pek an ni. India Danpuiah hnam tenau leh hnufual bikte awm khawmna hmunah chuan Sorkarin Regional Council hran a siam thei ang tih a ni a. Chu chu Assam tlang mite tan bika siam, Danpui Sixth Schedule-ah a chuang.

Kum 1964-65 khan Assam Chief Minister hnenah leh India Sorkar hnenah Sialkal tlang leh a chheh vela Paite awm tamna khuate huam tur Paite Regional Council dilna Memorandum theh luh a ni. Hmasawnna chak zawk duh vanga dil a ni. A buaipuitute chu Manipur lam unaute, PNC hotute an ni mah zawk. Mizoram chhunga a vengva deuh tlemin an lo tihpui bawk. Regional Council dilna avangin a hmuna en dika ngaih dan theh lut turin Assam Sorkarin chutih laia Mizoram Borhsap K.Saigal, IAS a tir a. December 28,1964-a chhuakin kum thar January 19 vel thlengin a han zin kual a ni.

Central Sorkar pawhin kum 1965 March 27-ah Assam tlangram singsak rawtna en fiah tur Commission a ruat a, a Chairman H.V. Pataskar a ni a, ‘Pataskar Commission’ tiin an sawi mai thin. He Commission hian Pawi-Lakher Regional Council lo ding tawh hnathawh dan leh an inenkawl dan an en a. Sorkar beisei angin an lo thawk lo deuh a ni mai thei, Regional Council thar dang siam chu sawi loh, a awm sa pawh tihtawp a tha ti zawngin sorkarah thu an thlen ta tlat mai.

MIZORAM PAITE ORGANISATION:  Mizoram Paite Organisation (MPO) hi Mizoram, Assam leh Meghalaya State-a Scheduled Tribe List-a Paite khung tel tura dilna siama bawhzui tura din a ni a. April 10, 1980-ah Teikhangah inkhawmpui kovin, ruahmanna lo siamtute lo duan ang chu pawmin MPO din chu an pawm fel a. Khaw hrang hrangah Unit dinin thawhlawm an khawn thin. Aizawla hruaitu awmte chu a hna thawktu ber tur an nih avangin an kutah thunneihna pek a ni a, thawhlawm te khawnin Paite Recognition dilna an buatsaih a ni. MPO Headquarters chu Teikhang a ni a, hruaitute chu, President – Thangzakap, Teikhang; Vice-President-Phungkhai, Kawlbem; General Secretary-Dal kam, Hiangmun; Secretary-Hnunlian, Teikhang; Treasurer-Thangzalian, Hnahlan; Financial Secretary-Thangthui, Mimbung. Aizawla Action Committee hruaitute chu, Chairman-H.Thansanga; Secretary-K.Vungzamuan; Treasurer-Chalthianga.

Action Committee chuan Headquarters nen inbe pawp zel chungin hna an thawk tan a. Recognition dilna Memorandum an siam a, Prime Minister hnena theh lut turin Pu L.V. Zahnuna, Chaltlang leh K. Vungzamuana chu Delhi-ah an kal ta a. Manipur M.P. Pu N. Gouzagin an zuk pan nghal a, ani hovin Memorandum a bua siamin Prime Minister hnenah an theh lut ta a ni. Action Committee Chairman pawh Assam leh Meghalaya Chief Minister te biain a lo zin bawk a. Action Committee chu hna thawktu ber a nih avangin Aizawla mi pawimawh chin chu an tul hle thin. Sum leh pai leh hun leh tha tam tak an seng a ni. Manipur PNC Headquarters pawhin Memorandum hran ngat siamin India sorkar an lo nawr ve reng bawk. Zirlai Pawl, Siamsinpawlpi (SSPP) pawhin Manipur leh Mizoram atangin an lo bawhzui reng bawk. Kan phek tan tak meuh a ni. Action Committee Chairman pawhin Delhi-ah a khawihtu Ministry lamah a bawhzui reng bawk. Recognition dilna a lo tam viau mai a, State hrang hrang atangtein dilna a tam a, a ruala ngaihtuah a ngai bawk si a, hun a duh rei hle mai nghe nghe a ni.

Mizorama SSPP leh Zomi/Paite Student Federation pawhin an bawhzui reng a. Mizoram PNC hotute pawhin theih ang angin an nawr reng bawk. Delhi-a SSPP Branch hotute an fakawm hle bawk. Awmchilh an nih bakah sorkar kal hmang hria an ni a, an tangkai hle a ni. Chutianga tanrualna rah chu kum 2003-ah a lo lang ta. Constitutioal (Scheduled Tribes) Orders, 1950 siamthatna leh a belhchhah na Order chu India Sorkarin a chhuah ta a. Hei hi Parliament-in hemi chungchanga Home Minisry official Bill an pass tak avanga tih theih chauh a ni. Tichuan, India Constitution-ah Mizorama Scheduled Tribe List-ah Paite chu a lo chuang ve ta vang mai a ni. Recognition lawmna pawh May 14 &15, 2003-ah Mimbungah neih a nih kha.

Mi thenkhatin Paite Recognition chu hnam bing inlak hran tumna angah an lo ngai mai thei a. Inlak bing tumna ni lovin, Zohnahthlak hnam peng Mizorama cheng a lian bik deuhte zinga tel Paite hi, British hun laia sorkar lo hriat leh chhinchhiah tawh si, unau dangte an tel theih laia hmaih bik chu a dik chiah lo tih vang mai a ni. Zohnahthlakte inunauna leh inpumkhatna tichhe zawnga kalpui tur a ni reng reng lo tih kan hriat a pawimawh.

PAITE NATIONAL COUNCIL:  Paite Recognition dilnain rah a chhuah mai tak si lohah chuan, a nawr zui zel tur pawl hming hran Paite Federation Aizawla mi thahnemngaiten July 17, 1990-ah an din thar a. Mahse hnathawh sawi tur a nei vak lo. A thiltih pawimawh pakhat erawh chu kum 1991 March 6-9-ah Mimbungah inkhawmpui a siam a. He inkhawmpuiah hian PNC, Mizoram an din ta zawk. Mizoram PNC hruaitu hmasa an ruatte chu, President-H.Zathuama; Vice-President-Dampau Guite; General Secretary-Muana Hangsing; Treasurer-Damsavung.

PAITE AUTONOMOUS DISTRICT COUNCIL:  Kum 1985 March 27 khan Mizorama Paite District Council hran dilna Manipur PNC Headquarters-in India Prime Minister hnenah an pe a. Mizoram PNC pawhin kum 1991 August 28 khan Mizoram Governor hnenah Memorandum an theh lut a, Central sorkar hnenah pawh an sawi bawk. Chutiang chuan Mizorama Paite awm khawmna bial hnufual lutuk hi chawi kan vena turin Autonomous District Council an lo dil tawh thin a ni.

ZIRLAI PAWL (Student Organisation):  Paite Zirlai Pawl ‘SIAMSINPAWLPI’ (SSPP) chu January 13, 1947-ah din a ni a, Headquarters chu Lamka, Manipur a ni. SSPP Branch Mizoramah October 20, 1990 khan a ding ve ta a. MZP nen inhre thiam takin hna an thawk dun a, zirlaite hmakhua chauh ngaihtuah lovin a tul dana zirin hnam thil khawih thil pawimawhte pawh a ngaihtuah tel bawk. Paite Recognition dil chungchangah pawh SSPP Headquarters nen tangrualin an lo nawr ve thin. Delhi SSPP Branch phei chu awmchilh an nih bakah office kalhmang hre vek an ni a, Delhi-a mi pawimawhte biak tul tul an lo be thuai thuai zel a, an tangkai tak meuh a ni. Kum 1997-a Manipur buai avanga Paite lo tlanchhiate lo enkawl leh chhawmdawl hna-ah pawh tha an thawh tha hle.

ZOMI/PAITE STUDENTS FEDERATION:  SSPP bakah Zomi/Paite Students Federation (ZPSF) chu August 30, 1994-ah Aizawlah din a ni a. Zirlai Pawl pahnih awm kher hi kan tlem naka lain a tul em ni tih ngaih dan a awm a. Pawl thar din a tulna chhan tha tak a awm pawh a ni mai thei. Eng pawh ni se, a lo ding tawh a. ZPSF pawh hian zirlaite mamawh thil chauh buai lovin hnam thil pawimawh dangte pawh an lo khawih tel ve bawk. An din tirh lain MZP a tlu chhe viau a, tundin hna thawhpuiin an tangkai hle. Paite Recognition dilna te, raltlante lo buai hna te, kum 1994 vela Mizoram atanga Foreigner hnawh chhuah thu a awm avanga kan unaute an buai te pawh khan theih ang angin an tang ve hle bawk.

Heng Zirlai Pawl hnihte hi insuih khawm leh se thaa hriat a nih avangin Aizawla hnam veitute kal khawmin hma an la a. Pawl hnihte chu ko khawmin insuih khawm dan tur an sawipui a, kawng tha tak an la hmu chhuak maiin a rinawm e. Zirlaite hi thalai an ni a, kan kut-ke ber an ni si a, lungrual taka an thawh-ho hi a pawimawh em em a ni.

MIZORAM PAITE UNION (MPU):  Mizoram chhung bikah Paite tam tham tak kan awm a. A hrang a hraia inbawk hran kher lova Mizo/Zomi inpumkhat theih nana zai khata luan dial mai hi a tha ber ti thin mah ila, mihring kan thuhmun fo lova, hmun thenkhatah mimal hamthatna zawn vang te pawhin dik lo taka thil lo ti duhte pawh a awm theih a. Chutianga thil duhawm lo tak a lo awm chang chuan insawr zim deuha, inenkawl dan tur ngaihtuah a ngai ta thin a. Entir nan, Mizorama General Election a awm changin mimal emaw, political party candidate emaw tana ‘campaign’ zingah silai keng pawl ZRA tih ang te pawh an tel ve thin a. An mi duhzawng tana ‘campaign’ dan pangngai dan baka mi vau tel chingte pawh an lo awm tawh thin. Kum 2003 General Election pawh khan Ngopa bial leh Champhai bialah silai keng chunga ‘campaign’ a, mi thenkhat vau deuh an awm a ni chek ang a, mualpho taka police man an tawk a nih kha. Chu chuan Mizoram mipuiin Paite an en dan a tidanglam vek a, thil tha lo tak Mizorama la luttu angin an ngai ta thup mai a. A hnam zawnga hmingchhiatna a siam hle a ni. A hnu lawka Police-in ‘Paite mai mai, that che mah ila ka insawi fel thei lutuk’ tia an vau leh Rabung khuaa Paite tlangval Malsawma phei chu an kuta a awm lai ngeia an sawisak hlum tak mai te kha, khatiang thil kha a thlen phah a. MPU hotuten Home Minister hmuin tun hnua Police-te an fimkhurna tura thil ti tura ngenna leh thil tidik lotu Police chu zawn chhuaha a phu tawk hremna lek tura an ngen a tul phah ta a ni. Mi firfiak bikte thiltih rah kan seng a ang khawp mai.

Chutiang chu thil awm dan a nih avangin Paite mipui hi kan insuih khawm thata, mimal zalenna zah lo zawng leh Zohnahthlak hnam pengte kan inpumkhatna tichhe zawnga khawsa lo tura kan inven a, kan inenkawl a pawimawh ta hle a ni.Insuihkhawma inenkawlna fel tak kan neih a ngai em em a ni. Boruak tha lo tak a awm ta si a, hnam veitu eng emaw zat Aizawla inhmu khawmte chuan tun hnu zelah fimkhur taka kan kal theih nan Paite Inpui, MIZORAM PAITE UNION (MPU)’din an rel a, June 10, 2004-ah an din fel ta ni. MPU din a nihna chhan dangte pawh a awm tho a, a tlangpuiin sawi belh hlek ila:

1. Chhungkua ang chiah kan ni a, mangan thu leh lawmna thu, thu chhia thu tha kan thlen ngamna tur Inpui kan neih a ngai.

2. Fel famkim kan awm lova, tihdik loh kan neiha kan tluk chhiat phah mai loh nan hmangaih taka min zilh ngama kawng tha min kawhhmuhtu kan mamawh.

3. Vanduaina kan tawh emaw, hum sual kan dai palh emaw a tluk luhna tur neih a ngai.

4. Hmasawnna kawng dik zawha ei leh bara kan intodelh theih nan taima tak leh rinawm taka hna thawk tura infuih tawn fo a ngai.

5. Mizoram pawn atanga kan unaute mangang leh tanpui ngai an lo luhin tha taka lo enkawla lo tuamhlawm tura tanrual a ngai thin.

6. Pawn lam mi lo lutte pawhin awm dan an thiam a ngai a, thu tha lo hrilh a lo kaihruaitu awm a ngai.

7. Eizawnna leh hnathawh inang lo, kawng hrang hrang zawhte kan nih avangin kan rilru put dan pawh a thuhmunin a in ang lo thei a. Min kai khawma min siam rem tu rintlak kan neih a pawimawh.

8. Mirethei deuh leh hausa zawk inkar te, mi mawl leh mi thiam inkar te, milian leh mi te inkar zau zel tur venga, intluk veka min entu, nu leh pa chan changa min hnuk khawmtu kan mamawh.

9. Mahni chauha khawsa thei kan ni lova, Mizo/Zomi hnam chhungkawpui nei kan ni. Chhungkawpui keh chhiat theihna laka ven hi kan mawhphurhna a ni. Impumkhatna tiderthawng thei thil reng reng chu mimal hamthatna tur pawh ni se, engmah kan sawi loh leh kan tih loh tawp tur a ni.Mahni ngaihdan kal tlangpui mai lova, Inpui rilru leh ngaihdan lak leh zawm thiam a pawimawh em em a ni.

10. Insawichhiat chiam chiam te, mi dang engmaha ngaih lohna te hian rah tha a chhuah ngai lova. Inngaihdam, indawh tawn thiam leh inchawimawi thiam hi hnam hmel timawitu a ni.
.....
RAM RORELNA:  Sawi tawh angin lehkha thiam leh sorkar hna lian thawk kan mi hlui zingah an awm mang lo. Tunah chuan Graduate pawh tih tham tak an awm ve ta a, Sorkar hna sang deuh Officer kai chin pawh an awm ta viau mai. Lehkha lamah pawh ‘Doctor’ tih tling phak panga aia tlem lo an awm tawh awm e.

Ram hruaina lam bik lo chhui leh ta ila. Politics atang lo chuan ram leh hnam hruaitu dinhmun pawimawh chan phak a ni lova. Mizoramin politics kan buaipui tan laite chuan Paite mi han lang pha an awm lo ti ila kan sawi sual ovang chu.

District Council term hnuhnung ber, 1970-a inthlanah Pu Zalawma leh Pu Vanlalhruaia te MDC-a thlan an ni a, a hmasa an ni mai. Pu Zalawma phei chu a tirah Chief Executive Member (CEM) a ni nghe nghe. Kum 1972-ah District Council tih bo a ni a, Union Territory, Legislative Assembly nei kan hmu ta a, General Election hmasa ber a awm nghal.

U.T Assembly Election hmasa berah khan Pu Zalawma leh Pu Vanlalhruaia pawh MLA-a thlan tlin an ni leh a. Pu H.Thansanga pawh sorkar hna thawh lai kalsanin election ah a tel a, thlan tlin a ni. Legislative Assembly hmasa ber ‘Speaker’ –ah thlan a ni nghe nghe.

Kum 1975-ah, Pu H.Thansanga chu Minister ah ruat a ni a, Pu Zalawma pawh Deputy Minister a ni bawk. Pu Vanlalhruaia pawh Chief Whip ah ruat a ni. Mizoram leh Mizo mipui rawngbawl tura inpe an ni a, Paite hnam ngaihsak bik tur an ni lo. Chutiang chuan ram rorelna sanga dinhmun pawimawh taka an din tak avangin an chipuite chuan nuam an tiin an tlangnel phah ta viau a, an thiamawm khawp mai. Khawvel boruak insiksawi leh thil kalhmang pawh kan hriat phah nasa reng a ni. Tun hmaa in thlahrung leh mi kara khawsa ve mai mai, thil tha leh ropui beisei phak lova lo awm thin te pawh an lo ngampa ve a, neitu rilru an pu pha ve ta. Chu chuan tuna kan dinhmun mek atan pawh kawng a lo sial ta reng a ni.

General Election a awm zeuh zeuh zel a, Pu Zalawma leh Pu H.Thansanga pawh Minister an la ni zel a. Kum 1993 Election-ah Pu H.Zathuama, PNC Candidate niin MLA-a thlan tlin a ni leh a. Kum 2003 Election-ah Pu H.Rohluna thlan tlin a ni ve leh ta a, tunah term a hmang mek a ni. Kum 1991 Lok Sabha inthlan khan PNC candidate-in Pu Paul T.K.Dong a ding a, vote a hmu ve teuh mai.

ZOHNAHTHLAK INPUMKHATNA: Zohnahthlak chi peng hrang hrang te hian mahni chi bing tan chauha kan beih-a din chhuah kan tum chuan khawvel hriat thamin kan awm ngai lovang. Kan inzawmkhawm dan tur pawh Mizoram chhung chauha kan mit a fuk chuan a tawk bawk hek lo. Hnam tin hriat tham ni tur chuan kan men zau a ngai. Ngaihtuahna zau hek hawk nei chunga min kardantu neuh neuh te hi fimkhur tak leh hmanhmawh rum rum lova kan thiat chhoh zel a ngai. Hemi thua hriattur pawimawh tlem ziak tel a tha awm e:
..........
TAWNG: Tawng hi thil nung ang a ni a, a thang chho zel a. English tawng hi a thang nasa hle a, a la thang mek zel bawk. Dictionary han en ila, hnam dang tawng atanga an lak a tam em em a, a lo chhuahna bul chu French, Latin etc..tiin an tilang zel a nih hi. Hnam dang tawng kan tawng hman remchang chu hnualsuat lo ila, kan tawng kan tihausa a ni mai. Zohnahthlak peng te tawng hrang hrangah hian tuna kan hman tawng tuallenga sawina remchang awm lo thu mal hman nghal mai theih a awm hlawm a. Chungte chu Mizo tawng a ni lo ti mai lovin seng lut ila, Mizo hnam peng tawng a ni tho si. Entir nan:
ChairmanInkhawm hruaitu (Mizo)Hunuk/Hunukpa (Paite)
Chief GuestKhuallian (Mizo)Tulpi (Paite)
House Owner/HostIn neitu/In neitupa (Mizo)Intek/Intekpa (Paite)
.
Tawng un tha, thu mal tawi fel taka hming phuah theih a tam. Pawi leh Hmar tawngah pawh hman remchang tak, thu khata sawi theih dan a awm hlawm ang. Mizo tawng chauh hman tur tia a pengte tawng tihbo tum ngawt chuan min pawt hnai mai lovang. Literature lamah tan an lo la nasa ve hlawm si a, Mizo tawng tih hausak nan seng lut hreh lo ila kan inpawh hnai telh telh dawn a ni. Chi peng tina mi literature ngaihtuah mite Joint Meeting neiin kawng dap ta sela tih dan remchang tak an hmu chhuak mai ang.
.
LAM (CULTURAL DANCE):  Zohnahthlak lam leh hl ate hi la khawmin Art & Culture Department Fine Arts programme-ah te telhin zirtir ni se. Eng lam pawh thiam turin inzirtir tlang ila min hnuk hnaitu tha tak a ni ngei ang. A buin siam ni sela, naupangte pawhin an hre vek tawh mai dawn a ni.
.
Heng hnam ‘Culture’ vawn him leh tihhmasawn kawngah hian rilru in hawng zau deuhin, Lusei tih dan, Pawi tih dan, Mara tih dan, Paite tih dan, Hmar tih dan, Ralte tih dan, heng zingah hian chawivawn bik neia a dangte hmusit rilrua hnawl ngawt lovin intluk leh pawimawh veka ngaiin pawm ila, zir thiam bawk ila inpumkhatna tha zawk a awm thei ang. A pumpuia a lan chhuah dan tur chu Mizo/Zomi lam tih a ni tho tho dawn si a. Rilru lama tel ve lo emaw, leng ve lo emaw intihna tak hi tihkian a tul a ni ber mai.


Engpawh ni se, kan thlen chin atang khan hma i sawn zel ang u.

- Filipi 3:16

Post a Comment

Powered by Blogger.