MIZO LAL ROPUI "LALLULA" CHANCHIN

Lallula Sailo lal ropui

KAWNG chi hrang hranga Zoram tana thawh hlawk ber te zinga mi, Sailo hnam, Mizo lal ropui Lallula chanchin hi thangtharte chuan hriat reng kan ba nasa hle a, Chuvangin chiang deuh leh kimchang zawkin i lo chhui teh ang.

A pian leh Murna:

Sailo thlahtu bul Chhuahlawma chuan Seipui khua (tuna Chin State-a awm) a an chen laiin Zahmuaka a hring a. Zahmuaka chuan Thangura a hring a. Thangura'n Thangmanga a hring a. Thangmanga'n Sailova a hring a. Sailova'n Chungnunga a hring a. Chungnunga'n Rohnaa a hring a. Tichuan Rohnaa chuan tuna kan thlur ber tur LALLULA hi a hring ve leh ta a.

Hei hi an unau dangte sawi tel lova Lallula pian leh murna ziding zel chauh tarlan a ni a. Zahmuaka atang hian Tlangkhua (Hnamte ho khua, tuna Chin State-a awm)a an chen lai atangin an lal tan a. Heng inthlah chhawng zel hi SAILOVA atang hian an thlah pumin hnam hming bera chawiin an lo lar ta niin alang.

Lallula pianna hmun hi hriat phak a ni lo va, a hun erawh chu kum 1730(?) vel hi pawm a nuam ber awm e.

A naupan lai:

Rohnaa chuan fapa pakhat chauh Lallula hi a nei a. Fanai hnam fahrah Rorehlova chu an awmpui a. Lallula nen hian an inkawmngeih hle a, unau piang hmun ang maiin an khawsa a. Vawikhat pawh sum hmun hnuaiah an inkhuallem a. A farnu puantah chuan a dawhkilh a titla palh a, "Lallul, ka dawhkilh tla kha min han chhar teh,"a ti a. Ani chuan chhan pawh a chhang duh lo va. A u chuan a themtuihnawih bun chuan a leih tlawrh mai a. Lallula chuan en pawh a la en duh chuang lo va. A nu chuan, "Mama, i u dawhkilh tla chu han chharsak ta che mawle", a han ti ve a. Lallula chuan, "Hmeichhe tirh te mai mai ka duh teuh lo, i duh leh Rorehlo, chhar sak rawh," tiin a chhang a. Rorehlova chuan a chhar sak ta a.

A thian kawmte lakah Lallula hian thil ui a nei ngai lo va. Chawtlang an kenho te hian a sarep rawh te hi a thiante a sem zel thin a ni.

Se lema an inchhaih tum te hian a thiante se lem chang chu a theihtawp hian a vaw thuai thuai thin a. A ni sial lema a chan tum pawhin zawi tea vuak a duh ngai lo va. Lal fa a nih avangin a thiante'n an vaw na ngam si lo va. Rorehlova hnenah chuan "Nangman min han vaw teh, se talna tham ngeia vuak tur alawm," a ti thin a. Theih tawpin a mawngtamah arngeng tuai bung hmawk hmawkin Rorehlova chuan a vaw thin a. Chu chu a lawm zawng tak a ni an ti.
A fapa awmdan leh chetzia a hmuh leh, mi sawi a hriat te hian Rohnaa chu a alawm thei hle a, "Mama tlangval hunah zawng Pawih ral hlauvin kan tlan kan tlan bik tawh lo vang" a ti charh charh thin an ti bawk.

Tumkhat pawh Lallula naupang fel tawh fe a nih laiin a pa Rohnaa chuan Khuang a chawi dawn a. Tufa-ho ruaipui a buatsaih chu an buai char char a. Lallula chuan an che vel chu a lo thlir reng a. Tufa ho chuan, "Lallul, in chhungah mi an tam si, kal vel a buaithlak e, tukverhah hian tuium min rawn pe teh," an han ti a. A ni chuan tuium tui awm chu tukverhah chuan a khawh thla ta zung zung mai a, a keh ta vek mai a.

"Sa chhumna tur bel vukverhah hian min han pe teh," an ti leh a. Ani chuan a theh thla ta phawk phawk mai a. Hlum bel mai a nih avangin a keh sawm ta vek a. A pa Rohnaa chuan a enthla ru reng a. Tufaho chuan a pa thinrimin engtin tak hau ang maw, tiin an thlir thap mai a. Hau a-hnehin, "Nang hi zawng bel rawh mual chu i la neih ngei dawn hi maw" a ti then e, an tia lawm.

A naupan lai atang rengin Lallula hi mi dangdai tak, luhlul, huaisen, tuarchher le tumtlang tak a ni a. Kil lehlamah chuan a zaidam a, a thil phal bawk a, ngil pawh a nei hle thung a. Thil tithei tak tur ni ngei dawnin a rin theih a. A pa ngei pawhin a ring hle a, a thlamuanpui fe a ni.

A Tlangval hun:

Sailova thlahten Tiau lui an kan hnu chuan hmun hran hranah an awm hlawm a. Mahse Tiau rala Pawih ral an hlauh avangin infinkhawm zai an rel ta a. Pu Kawlha khua, tuna khawbung (S) atanga mel khat leka hla Zawlsei ramah hian an inchhungkhawm ta a. Chu chu tunlai thlenga sawi fo, Mizoten Mizorama khawpui an din hmasa ber SELESIH hi a ni a. In 7000 lai an tling an ti.

Selesih sang sarihah chuan Sailova thlah, Lianlula fa thlah pathum Pu Kawlha, Darpuiliana leh Darliankuala te, CHungnunga thlah pali Lalhluma, Rohnaa, Lalchera leh Thangphunga te an infinkhawm a. Veng hran theuh neiin an awm na a, an zinga upa ber Pu Kawlha chuan hotu chan a chang a.

Heng zinga lal pakhat Rohnaa fapa Lallula chu tlangval a ni ve tawh a. Selesih hi a len em avangin Zawlbuk pawh sawmhnih lai a awm a. Selesih vanglai hi kum 1747(A.D) vel a ni mai thei.

Vawikhat chu an khaw lo halin ram a kang tel chiam a. Pu Kawlha chu tlangvalho kang thelhna tirin Zawlbuk tinah a tlan vel a. Tlangval thekhat phei chu a hau nghal phiar phiar a. Anniho lah chuan, " A enga mah hmaa inhau ngawt te chu, duh leh amahin thelh ang hmiang, kan ram pawh ni ve hlei lo," an ti a. Pu Kawlha thu chu an ngaichang mang lo va. Lallula leh Rorehlova a va hmu a. "Lallul, ram a kang chhe zo dawn alawm, thelh ta che u, heng ram hi in ta a ni mai thei a sin, thelh ula, in ram a ni mai ang chu," a ti a.

Lallula chuan, "Rorehlo, tirawh tlangvalho punin i thelh ang, "in ram a la ni mai thei ang chu" a tih kha," tiin thurualpuiah a sawm a. Anni pahnih chu tlangval zingah an zuang lut a, "Tlangval tlawmngaite kha lo chhuak teh u khai, kan nau tap thlemna ram tha a kang chhe zo dawn alawm, tlawmngai apiangin min zui rawh u, hei Rorehlova nen hmahuaiin kan tlan dawn e," tiin zaidam leh hawihhawm takin a han sawm a.

"Kan lal tlangvalin hma a hruai maw, i zui theuh ang u," tlangvalho chuan an ti a, an liam ta zung zung a. Ram kang chu re lo teah an thelh mit ta mai a.
Pu Kawlha chuan, "E, kei aiin Lallula'n tlangval a thunun thei zawk a nih hi, ani a chet meuh chuan tlangval hovin tih theih loh an nei hlei nem," a ti ta hial e, a ti.

Bel rawh mual hrang a chang ta:

Selehsiha an chenho lai hian Lallula chuan nupui a nei a. Bel rawh mual hrang neih a duh ve ta a. Selesih atanga chhim chhak hret, tuna Samthang ram, Vaphai ramri depah hian Zopui khua a awm a. Chuau-hang hnam an cheng a. An hotu ber Pu Kawlha chuan Zopui khua thut turin Lallula chu a ti a. Tichuan khaw hrang neiin Lallula chu 1750 vel khan a awm tan ta a ni.
Unau anga a en leh kawng engkima a thurualpui Rorehlova pawh a tel ve zel a. Veng hrang neia sa ngal khawng hrangin a awm tir nghe nghe a.

Lallula'n Zopui a thut chuan mi tam fein an zui nghal a. Khawzawl atangin kum 1752 vel khan Kawlni hovin an bel a. An lal hnenah chuan, "Run kuama Siakeng ho khi kan unaute an ni a, keini Kawlni ho pawhin hei kan rawn bel che a, tawngkam thain han sawm la, an hreh bik lo vang e," tiin an rawn a. Lallula chu rilru nei rana hma lam pan zel tum a ni bawk a, a bengverh zawng tak a ni a.

Tichuan Zopuia pem tura sawm chu a rilruk ta a. Siakeng hotupa Mangngula chu pasaltha huaisen tak a ni tih a hre sa a. Lallula chu a khaw tlangval huaisen rual leh pasaltha Kawlkawlha te nen thawhchhuah an tum ta a. Kawtchhuaha an innghahkhawmnaah chuan thu a rel a, "Siakeng ho khuaah chuan tha takin kan lut ang a, Zopuia awmkhawm zai kan rel ang, an duh loh erawh chuan chemsen kan rawlh chauh dawn nia," tiin Lallula chuan a chah diam a.
Run kuama Siakeng khua an hnaih chu, an tum dan ang chu a ni ta awzawng lo mai a. An lal Mangngula chuan tan laka lo do let ve a, an hneh loh leh ral raih thlenga chet a inhuam thu a sawi ta a.

Lallula khaw tlangval huaisen leh an pasaltha huaisen Kawlkawlha ho chuan an ral beih ta chiam a. An lal Mangngula chu a nunga man hram turin Lallula chuan a ti a. Mi dangte pawh Zopuia awm duh chu nun zel a, a duh lote chauh that turin thu a pe a. Khaw chhungah chuan nasa takin an inbei ta a. An lal Mangngula chu Lallula thupek angin a nunga man hram an tum na a, a huaisen em avang leh sala huai ai chuan thih a thlan zawk avangin an satthlum ta nge nge a. An thah bang zawng chu Zopuia awm turin an bungrua nen an kawi ta dum dum a, Mangngula chu heti hian hla an phuah zui a.

Zokhaw val hnamchem kan chawi, Mangngul ar ang kan sahna, Run kuamah aw e.
tiin, Tichuan Run kuama Siakeng ho chu kum 1754 vel khan Zopuiah an cheng ve ta a ni.
Khawlhring tam tham tak, Halkha Pawih ral hlaute chuan Sailo khua an zawng hlawm a. Tichuan kum 1756 vel khan Zopui Lallula chu an bel ve leh ta a.

Selehsih sangsarih khua atanga awm daih ta lal dangte ai khan Lallula chu a ropui tan hle a. A khua pawh in 500 lai an tling ta hial a. A fin, zaidam leh rorel a thiam avangin Lallula khua leh tuite chu an hlimin an lungrual hle a. Tichuan, rilru nei takin Lallula chuan a buatsaih zui zel a.
Hetih lai hian Tiau rala Pawihho chuan Zopui leh a chheh vel khuaah chhiah an khawn fo va, silhfel te, tingduang te, saingho te thi leh dar te, ar leh an ran vulh chenin an la thin a. Chhiah pangngai anga hunbi neia khawn pawh an ni lo va, an duh hunah an khawn thin a. Hetiang hian hla hluiah pawh kan hmu a.

Hram sawm lo lian ka dang zo lo ve, Ka changsialin Tiaupui dung a zui,
An duh ang chiah pek tur an neih loh phei chuan mihringte pawh an man thin a. Hlaah an phuah a;

Ka changsial Tiaupui dung a zui, Hrumsawm daiah kan luihli kan nul,
an ti ngawih ngawih thin a. An chhiah khawn pe tha duh lo leh sawisel deuh te phei chu latnatna leh khawngaihna nei miah lovin an sat vak thin lehnghal a. Chungte pawh chu hlain an hril zel a: I lal lua e Phungthanga, Khua tinah chhiah i lawr e, Sat mai zel aw e.
tiin. Thlanrawnho chuan Lallula khua Zopui chu innghah nan an hmang nghe nghe tih an hla atang hian a chiang hle. Thlanrawn Thanchhum a lian e, Zokhua-ah um ang thu e, Darkhang len a aw e,

Lallula hian a hma deuh hian Pawiho nen an in intih buai fo loh nan rem a ruat a. A fapa upa ber Lalpuiliana nupui atan Zahau Lal fanu Khuangtiali a neih sak a. Hei hi a hlawhtling viau a. Falam vela Zahaute chuan an rawn tibuai ngailo reng a. Mahse, Thlanrawn Pawih zingah hei hian awmzia a nei pha lo va. Chuvangin an hmuh phaka khaw awm chhun Lallula khua leh a vela Sailo khuate chu an suasam a, chhiah an khawn chamchi a, lainatna leh timna nei hauh lovin an che thin a ni.

Nunrawng taka Thlanrawn hovin an rawn suasam fo leh chin tawk nei lova chhiah an khawn chamchi chu Lallula chuan a ngaithei lo em em a. A rilru chhungril bera a ngaihtuahna chu chawl theilo leh hah takin a awm phah a. "Hetianga Pawihho an chet zel chuan kan vaiin an salah kan la awm thei mai ang. Sailo lalte ngei pawh hi min titlawm ang a, kan hnam pumin kan la tuar thei dawn a. Theihtawp chhuaha tan lak a tul a nih hi," a ti rilru a, a tih dan tur a ngaihtuah ta a.
A hmasa berin a khua leh tui te chu thuawih tak leh lungrual taka siam ngai phawtin a hria a. Huaisente pawh zirtir tulin a hmu a, buh leh bala hausak phawt a pawimawhin a ngai bawka. Tichuan a ruka tan siamin a inbuatsaih ta a.

A khua chu a zau hle na a, nuam chen mai lovin khawlai a leng vel a. Mi a hmuh apiang tawngkam tha takin a be zel a. Tlangval nula rim awm awl mai mai a hmuh te hian, "E tlangval, i hah chawl a ni maw? Hah zawng ni khat chawlhin a dam ngai e. Khaw thenawmte buh bal i thlawh kep ang u," a ti zel a. Tlangvalte chuan an lal khawlai aleng hmuh mawlh an hlau va, an dam phawt chuan tu mah awm thlawna nula puantah rim mai mai lovin hna an thawk vek thin a ni.

Tichuan, Zopui chu buh valin tawntaw a thleng ta ngei a. Lallula chuan a khuate tihlim a, tih lungrual nan rem a ruat zui ta zel a.

Mizo Kut pawimawh taka an neih Pawl Kut leh Chapchar Kut te chu, buh leh bal an ngah bawl a, uar takin an hmang ta a. Michhe daikil kara khawsa "Hmawng hnuaia mi" an tih te pawh bang hauh lovin an tel vek a.

Kutpui kan ur, khuangruah chiar nghian e, Chappui rawh lohvin a tul ngai lo, Chappui rawh lohvin a tul ngai lo, Ka chung chhawrthla a vanglai lo maw?
an ti a, an hlim hle a, a chang leh:

Kan lammual a chul dawn, Sialki ring leh lenchawm va la u,
Sialki ring leh lenchawm va la u, Amah tluk fam hnu tlaikhua ka varpui.
an ti a. An zai dup dup mai a, tin a hun dawn te hian an lung a leng thei hle a:

Suihlung a leng rawng e, Kawlngo pualva chan nuam ing e,
an ti thul a. Eng ang pawha hlimin nuam ti mah sela, tapw hun awm lo thei a ni lo va, an inthen dawn te hian:

I tin dial ang lenrual duh, Kum leh tharah intawng leh i,
an ti vawng vawng thin a ni. Zopui khua hi an hlimin nuam an ti hle a, an lal chungah pawh an lawm hle a ni ang, hetiang hian hla hluiah kan hmu a: Zopui kan khawdung a sei tak a, A laiah Liandanga tual leng e, Zopui kan awmkhua a cheng tur e, Sakawl leh awmlai chu leng lo se.

Thlanrawn rawt thu:

Buh leh balah an hausa a, kut hmanga an khua leh tui te hlim taka a siam hnu chuan a thu an awihin an lungrual tha fein Lallula chuan a hre ta a. Tichuan a vei leh a lairila riak reng, chimawm taka a chhiah rawn khawna, lainatna nei hauh lo va, che fo Thlanrawn ho beih let dan chu a ngaihtuah ta a.

Tuk khat a zing tho chuan tlangau a tir a, "Rorehlova va ko la, khawnbawl upa zawng zawng pawh kim takin ko rawh, zing zu kan lo inho teh ang," a ti a.
An lo thlen kim chuan a sawi tan ta a, " Hei le, thlanrawn ho chimawm dan lah thlang hriat a ni a. Kan khua leh tuite an tih retheih leh tih thlabar dan lah heti hi a ni a. Nizan chu muhil thei hauh lovin ka tlaivar zak mai a. Rawt phiar dan ka suangtuah a. Ka ruahman dan chu tha in tih zawng a ni ve dawn emaw han hrilh che u ka duh a nia," a ti a. Zing zu chu an inkhawn chhawk liam liam a.

A suangtuah dan chu a sawi zawm zel a, "An lal Thanchhuma hnenah palai tir ila, kumin chu Zopui khuaa buh leh bal kan hausak kum tak a ni a. Kan pasalthaho pawh an kut a hmui hle a, saipui meuh pawhin kumin tlukin kan khua a la deng ngai lo va, a ngho nei pawh kan kah tam ber kum a ni hial ang. Kan khaw unaute pawhin kutkawih an neih kum tak niin an insawi ve a. In hun remchang hmasa berah i ho meuhin lo thawk ula, i khua leh tuite pawh a duh apiang lo tel ve sela. In duhzawng leh mamawh apiang kan lo khawn khawmsak ang che u. Lal leh an khawnbawl upaho pawhin chawhlui kilho-na tur kan hmai lo vang chu. In lo thawh thleih dawn ngei chuan zupui thlum hman turin min han than hmasa ula, keini pawh kan lo inbuatsaih ang a," ti ila.

"An lo kal phawt chuan khawtlangin that kan lo chhuah ang a, nitin zu leh sain kan hria ang a. Chu tih chhungin kan unau khaw thenawmte kan chah ang a. Saingho lem atan changel leh Beltur kheh var an rawn pu lut thluah thluah ang a. Thim hnuah thlenin rawn zawng der se. Keiin an lal Thanchhuma leh a upa min Phunthanga ka thleng ang a. Rorehlova'n an upa min bawk Cherkanga a thleng ang a. An pasaltha Thanglianga chu kan mi huaisen Kawlkawlha inah kan innghahtir thung ang a".

"Kan inchah kim tihah ruaipui leh zupuiin hlim ni kan siam ang a, mahni mikhual theuh a tlai thei ang ber leh a tui thei ang berin hrai theuh ila. Tichuan an ruih muthilhah an silai chu tui thun ruksak vek a ni ang a. Lal in atanga darkhuang a rik veleh chet theuh tur a ni ang. Pawih thlenna hmeithai inah khaw thenawm tlangval kan dah tel ang a. Mahni tum theuh chhuah hauh lo turin kan inhrilh ru vek ang a. Tichuan thanrawnho chu pakhat mah chhuah lovin kan rawt chimit vek mai ang," tiin a sawi zel a.

Rorehlova leh khawnbawl upaho chuan an lal remruat dan chu tha an ti hle a. A finzia leh a ruahman hmang zawng zawng chu hlawhtling thei ngei dawnin an rin pui hlawm a.
Khaw thenawm lal dang, Thlanrawn chhiah khawn tuar a, ning ve em em te pawh chu an chah khawm a. A thil ruahman dan chu a hrilh vek a, phur tak leh lungrual takin, " I chah thlen theih phawt chuan kan chka zek zek ang chu," lal dangte pawh chuan an ti a. A remruat chu an pawmpui vek a.

Lallula chuan a khuaa cheng Khuangli mi Lianngaia hovin palai a tir ta a. Thlanrawn lal Thanchhuma hnen an thlen chuan Lallula thuchah zawng zawng chu an hrilh a. Phunthanga leh a upa min dangte chu an lawmin an hlim hle a.

Zupui thlum hman tura thu than a tul avangin an ruat nghal a. "Tunah hian kan chung thla hi a de tur a ni a, tun thla nawiah hian lo kal ngei kan tum ang, lo inbuatsaih rawh u," tiin Lallula palaite chu an chah let ve leh ta a.

An hun intiam a thlen hnaih chuan Thlanrawn lal Thanchhuma leh a hote chu Zopui kal tur chuan an insiam ta a. An khawnbawl upamin Phungthanga leh a pasaltha huaisen Thanglianga te pawhin kal ngei an tum a. Thanghlianga phei chuan a fapa la te deuh hi sa tui hang hawp atan huai a tum a. A nupui chuan, "I fapa hi i zuk thlauh mai ang e,"a ti a. "Keipuiin a no a thlauh ngai em ni?" tiin Thanghlianga chuan a chhang a. Tichuan an lal Thanchhuma hovin mi 300 lai Lallula khua Zopui pan chuan an chhuak ta dum dum a. Kal kawngah te chuan an thil hawn duhzawng an thlang nak nak a, an hlim hle a.

Zopui khua chu an zu thleng ta ngei a. Lallula te ho chuan duhsak leh duat awm takin, an hotu deuh deuh te phei chu an ruat lawk ruk angin thlen in an siam sak a. Mi dangte pawh an duh duhnaah thleng turin an ti a. "mahni mikhual theuh ar talh tur", an han tih phei chuan Phungthanga hote chu an hlim lehzual a.

An rin ai maha an tam avang chuan Lallula chu a zam rum rum a. Khaw thenawm a unaute khuaah chuan a tukin zualko a tlan tir a, " A tam thei ang berin lo thawk rawh u, Thlanrawnho an tam hle mai a, kan chimit thei lo palh ang e," tiin.

A tuk zingah Lallula chuan, "Hei, in lo thawk chhuak tha hle a, a lawmawm e. In thil duhzawng in hnianghnar zawk nan khaw thenawma in chhiah khawn thinnate ka han chah rih ang a. Saingho, tingduang leh thi leh darte a tam thei ang ber rawn keng turin kan hrilh ang e. In lo nghak rih a ni ang chu," tiin Thanchhuma chu a hrilh a. A ni chuan "Ni tuk e a, chimi chhung nghah te chu a hreh-awm hlei nem," tiin a chhang a,
Chumi ni chuan Lallula inah Vawkpa an talh a. Thanchhuma leh a thusa deuh hote chuan ni lengin zu an in khawm a, ruai te an thehho va, an hlim hle a.

Tlai ni tlak sarah Lallula leikapuia an thutkhawm lai chuan kawtchhuah lam an han thlir a, mikhual saingho rawn pu zung zung ni awm tak te an hmu a. Thanchhuma leh a hote chu an lawm hle a. "Saw, an saingho rawn ken te chu a lianin a sei awm hle mai," tiin an inhrilh ru a, an nui var var hlawm a, an bu nghat nghat mai a ni.

Chumi tlaia feh hawngte pawh chuan an lo ruahman lawk angin, hmeichhiaten dar ang fe fe thing hawng hlai deuh deuh an phur haw a. Mipa lo sul haw lah chuan changel laimi kheh var leh Beltur pil hih var an pu haw hlawm bawk a.

Mikhual lo thleng tharte chu tlangvalin an thlenna tur an lo khawhhmuh zel a. Pawih khual thlen tamna apiangah an dah tam ve a. Pawih thlenna hmeithai inah phei chuan pahnihte an dah zel a.
An thlen kim hnu chuan khaw chhunga saingho, thi leh dar an dahkhawm chu lal inah an keng lut zut zut a. A keng luttu apiang chuan lal in kawm char lamah , bahzara dah tum ni awm takin an luh tlang pui a. Kawmcharah an chhuahpui leh a, kawmchhakah an kal kual a, mi dangin kawngkapui-ah bawk an luhpui ve leh a. Lalruanga chawfun phawrh ang maiin a ngai hlir chu tam tak angin an lantir a.

Lallula'n Thlanrawn ho chhiah pek a tum thu chu Khuanglihovin an lo hria a. chan ve ngei tumin an thawkchhuak ve a. Thlanrawnho rual chuan Zopui-ah an lut ve a. Zopui khuate chuan rawt ve nghal mai an rilruk a. Mahse an palai tirh zinga hotu ber Lianngaia chuan a chipuite rawt tel chu a remti lo va. Chuvangin an chet hmaa hnawhchhuah vek an tum ta zawk a.

A tuk khua a lo var chuan ruaipui leh zupui in khawm turin Lallula chuan a puang ta a. Lal mualah ran tam fe an talh a, zu phei chu a tam hle a. A khual a tualin an lam an thai mup mup a. Thlanrawn ho chu an duhsak der theuh a, zu an intawk huai huai a, an in leh bawk a. Mizoho chuan ruih hlau takin an in theuh a. a rukin an leihbaw zel a. Pawih ho lah chuan an pek apiang chu an tlak piap zel a. Ruai theh a hun meuh chuan ruai ei hlei thei lo va ruite pawh an awm nual an ti.

Zanriah ei hun dawn chuan Khuangliho chu, "Sum engmah in chang ve dawn lo va, chhuak vek rawh u," tiin Lallula chuan a hnawtchhuak ta a. Khuangliho chu an thinrim nasa mai a. Ruai pawh an kil ve duh ta lo va. Pa pakhat erawh chu a chhuak ve duh lo va, a awm lui hram a.
Zanah chuan thei leh thei lovin, mahni thlen inah theuh mu tur chuan an hawng darh ta hlawm a. In tin chu chet hun tiam nghakin, in ring takin an awm thup mai a.

Kawlkawlha, Lallula pasaltha huaisen chuan a mikhual, Thanrawn pasaltha huaisen chu hai palh hlauvin, a vawt a tih hlau ni awm tak hian zan tin puar dum a thuah thin a.

Zanlai a lo nih chuan Lallula chuan a mikhual Thanchhuma leh Phungthanga chu, "In nun a kha em a, ka man a che u," a ti a. Vanlung tlangvalte chuan an man nghal a. Chu veleh Darkhuang chu an tum ta vut vut a. Thanchhuma chu kawl an bun tir a. Phungthanga erawh chu an that nghal a.

In ring taka hun tiam nghak thuap Zopui tlangvalte chuan an mikhual theuh chu an bitum a, an that ta chiam mai a.

A chak avanga sawrlar ve tak Chula phei chuan Darkhuang rik a nghak zo lo va, a hmain thenawm khawvengte hriat hauh lovah a mikhual chu a ulh hlum der a, kawmchara Papui chhungah a khung ru then a.

Nu pakhat, fing leh fel tak a awm bawka. A pasal zin a haw ve hman loh avangin a mikhual hnenah chuan tha takin a awm a. Darkhuang a rika in tinin an mikhual an sah chawt chawt lai chuan, "Tichian Papui chhungah ka khuh tlat ang chia, chaw ka pe thin dawn che nia, chuti lo zawng an that ve ang che," tin a pawih khual chu a hrilh a. A pasal lo haw chuan a thah tir ve ta nge nge a. A pasal chu ral that, chhawn tawn thei a nih phah ta a ni an ti.

Rorehlova chuan a mikhual, Thlanrawn upa min Cherkanga chu a man a, kawl a bun tir a.
Lallula'n Khuangliho a hnawhchhuah tuma kal ve duh lo pa pakhat pawh kha an that ve a. An lalin a hriat chuan, " Sailo ho chem a chhim ve ta a nih chu," an ti a. "Keini ho zawng unauah min duh a nih hi," a ti thung a.

Zopui pasaltha huaisen Kawlkawlha chuan hai palh a hlauh avanga puandum a thuah thin chu a chhun hrawih mai a, " Thanghliang, ka that che, keimah Kawlkawlha ka ni e," tiin a hming a chhal a. A ni pasaltha ve bawk chu rilru nei ranin a fimkhur ru le a lo ni a. Puandum an thuah chu Kawlkawlha muthilh hnuah a fapa chu a lo sintir a. A tho thut a, "Thanghlianga i that maw? keimah Thanghlianga tak tak chu," tiin a tlak bap a. a pum tek silai tlawlh ngai lo, a mu thun saa a tun chu a chuh a, Kawlkawlha chu kah thluk der tumin a han hmet a. Mahse, a silai benga tui an lo thun ruksak avangin a puak thei ta lo va.

Insaseng turin kawmchar lamah a tlan chhuak a, Kawlkawlha'n sah hlum tumin a um bawka. A hrenperengah a man a. Mahse thih ngama tal ngang a ni a, a hren chu a tal chhum hmawk a. Kawlkawlha chuan a sat hman ta lo va. Feiin a khawh zui a, mahse a khawh fuh ta chuang lo va ni.

Thanghlianga chuan a silai tha elkhel chu a chhuah pui theih hram a, Hrengpereng nei lovin a kawr a veng a, kawr ha lo chuan a haw ta vawng vang a. Midang pahnih pawh an tlan chhuak thei hram a. In hmu lovin khua an thleng hlawm a. Mi 300 lai zingah pathum chauh damin khua an thleng a nih chu.

In a han thlen chuan Thanghlianga nupui chu a thinrim em em a. A pasal chu a chachhuah a, "Keipuiin a no a thlauh ngai lo i ti a, i fapa i thlauh si! Keipui pawh i lo ni lo va, Sepui pawh i tluk lo a nih hi," tiin a pawnfenin a lo vawm a,"I fapa rulh nan mi lu panga i lak hma chu ka bulah i mu lo vang", tiin a ankhum a. Thanghlianga phuba la tura rawlrala a han che zet chu, amah a huaisen bakah an nu tawngkam leh phutna avang chuan engmah hlauh leh pawisa a nei lo va, a hlauhawm chu hrilhfak a tling a ni.

Thlanrawn an rawt zan chuan nunauho zawng zawng chu zan thimah, an mikhualte hriat lohin an lo insaseng vek a. Daipawnah an va awm a. Khua thu thisen a luan nasat em avangin a rimchhia a, a khaw thanin a thang hulh hulh mai a. Ui leh Vawk takngial pawhin an liak seng lo va. Chuvangin daiah chuan ni eng emaw zat an khawsa zui a.

An mi thah lu chu an tan vek a. Phanpui kungah an khai bawr thluah a. Tichuan a khaw pum chuan an ral lu cuh an lam ta tlut tlut a. Hla an phuah a, an sa vut vut a:
Kan Zokhua hi dem lo u,Thlanrawn thlunglu kan lakna,Phanpui zur nguai aw e.
Phungthanga'n saingho a ngen a,Thanchhuma'n kawlpui bun e,Miau muau taka aw e.
Phungthanga ka thah thang zawi maw,Thanchhuma kawlpui thang zawi maw,Cherkanga aw e.
Kawlpui buna Lallula ina an dah Thanrawn lal Thanchhuma chu an lam khum a. Ani chuan an hla chu a ngaimawh hle a, "Hla a si hlah e, thu a si e, inti rau ri," a lo ti thin an ti.

Heng hlate leh hla dang eng nge maw zat an phuah a. Mizoram dung leh vangah thangthar thlengin an hre lar hle a. Chai hla a ni a, "Lallula Zopui zai" an ti a. A then chuan, "Lallula Thlanrawn rawt zai" ti te pawh an awm bawk.

Hun a lo rei deuh hnu chuan Thanchhuma chu thihna tha hmingthang, hrui sei taka thil tham hian an tlan chhuak a. Chu thihna hming chu "Thanchhuma" an ti zel nghe nghe a. He thihna hi Lallula thlah Manga te'n an kawl zel a, Manga thlah thi tha ber a ni.
Rorehlova'n kawl a buntir Thlanrawn upa min Cherkanga pawh silai fung thumin an thlanchhuak ve a. Hetiang hian hla an phuah a:

Tui ralah Cherkang, Phungthanga lo lian e,Mi lai ban kaih Radanga sakhming chhalna,Vanni a salna rengah.

vanni sal e, Cherkanga'n hrenthir a bun,Tlanna rengah,Meithal chaw thum an hlan e.
Sal tang tlanna hi a tlangpuiin mi pakhat Sepui a ni a. A hu tawk bungraw dang pawh inbiakrem dan a zirin a hu tawk bungraw dang pawh an inpawmsak thin.

Lallula Thlanrawn rawt hi a hming thang ta em em a. Zoram dung leh vang thu mei alh angin a tuam chhuak thuai a. Mite chuan an sawi huai huai a. An ngaisang nasa a. A khua "Zopui" hming pawh chu "Samthang" tia koh a lo ni ta hial a.

Hetiang taka Lallula a che a, Thlanrawn a rawt chiam hi Mizoram leh a chhunga chengte tan Pawih awpna lakah an fikhim phah; a tih theih awm e. An tana huphurhawm khawpa a lo insiam thiam hi chehralna leh mi thuhnuaia kunna ata himna tha tak a pawm tur a ni ang a. Mizoram humhalhna leh chhanchhuahna kawnga hna pawimawh tak a tling hial mai. Hei hi kum 1760 vel a ni mai thei.

Lallula mize chhinchhiah tlak tak pakhat chu arpa a ngaina em em hi a ni a. Amah ngeiin a arpa chhiarkhuan sawmnga lai a vulh reng a. A khuang thiam leh mawi bikte phei chu a duhzual a. A khaw in 500 lai ar khuang thuai thuai te chu ngaihnawm a ti thei em em a. Khawhar ar khuang chuah chuah te hi a khaw lan chianna tlang pawng atangin a ngaithla thin a. Tun thlengin chu hmun chu, "Lallula ar khuang ngaihthlakna tlang," an la ti reng a. Pa tumtlang, hmelmate rawt chimit vek dan ngaihtuah a, rawt chiam ngei khawpa lal roreum leh huaisenin, a nun a kil khata ar a ngaina a, a khuangte mawi a ti em em hi thil danglam tak a tling a. a chhinchhiah tlak ngawt mai. In ropui chuan kil tam tak a nei thin ang hian, lal ropui Lallula ziaah pawh hian peng hrang hrang a awm a, chhui tha a tling a, kan la sawi zel ang.

A Thlangtlak thu:

Lallula'n Thlanrawn a rawt chiam hnuin, Zopui chheh vel khuate chuan phuba an rawn lak leh ngei ringin an pem darh ta sung sung a. Chhim lamah te, hmar lama te, thlang lamah te an darh hlawm a. Lal pawhin ui beh chi niin a hre lo va. lal thenkhat pawh an khuate nen hmun ralmuang lam panin an liam dul dul bawk a.

Chutih lai chuan Zopui khua chauh a ding tawh a. Lurh atanga Champhai Diltlang phei zawng chu a ruak a, a chul thuap maia. An titi ber pawh lunglen thu hlir a ni a. Hla lungleng lah an sa zing a. Ramvah leh vah chhuah ni khuate hian mipui tihsan khaw ram chauh hmuh tur a awm a. kulh dai te, palhuang te, in ram leh seluphan la ding chhun te chu hruaiin a zam hnan chik chek a, a par chhing chheng hlawm a. Mipui hlim taka len huai huaina hmun te chu a chul zo tawh a, a thing thuai mai a. Sava thlawk ri lep lep leh Laiking pal lera dak larh larh mai lo chu hmuh tur a awm lo! Lungleng tak hian hla bawkin an hril a:

Ka u tang ta e, kan nau tang ta e, sun in ralah e,U ka nei lo ve, nau ka nei lo ve, keimawh lawngin e,Phar deng der ing e,
an ti a, a chang leh:

Zam zo, Zam zo, hrui an zam zo ve,Kan daingul hrui a zam zo ve,
an ti thul a.

Zopui chheh vela a thurualpui khuate an awm loh zawh vek avang leh, a hmun ralmuang pan chu an tan pawh tul vea an hriat avangin Lallula chuan thlang tlak zai a rel ve ta a. Rorehlova nen lungrualin, an khuate nen Zopui chu an chhuahsan ve ta a. Hetih lai hi kum 1767 vel a ni awm e.

Thlang an tlak dawn hian Lallula insawn hrehna ber pakhat chu a arpa zawng zawng a chhawm thei lo chu a niin an sawi. An kal chhuah dawn chuan a tiral deuh vek a, a khuang thiam bera a hriat pakhat erawh chu a ak zel nghe nghe a.

Lallula chu N.Vanpaiphai velah a tla thla a. A inbawkna hmun chu tun thleng hian "Bawk tlang" an ti ta zel a. Hemi hmunah hian a fapa upa ber, a hma fe atanga hrisel tha lo tak Lalpuiliana chu a thi a ni.

Hetia an kal thla hi tuna Mualcheng chhim lam kawn an thlen laiin a ar ah zel chu a mal khuan ta al al mai a. Khuanpui tur a nei lo chu Lallula chuan a khawngaih em em a, a tap hial an ti. Chulai chu tun thleng hian " Ar tah kawn"an vuah ta zel a.

N.Vanlaiphai atang hian Lungchhuanah a kai a. A khaw hlui hming kha tha a tih em avangin "Zopui" a vuah leh a, "Lungchhuan Zopui" an ti thin. Lungchhuan atang chuan Piler an zuan a. Rorehlova pawh a la tel zel a. Lallula chuan thlang tlak zel a tum a. Mahse Rorehlova chuan chhak lama kir zai a rel thung a. A chhan chu amah Fanai hnam a ni a, Pawihhoin an chungah zah an ngaih deuh a ring a ni.

Naupan lai atanga inkawmngeih em em, kawng engkima inthurual, unau pianghmun ang maia khawsa dun kumkhua an inthen tur chu harsa an tiin an lung a leng lawk hle a. Rorehlova chuan inthen hmaa Sekhuang turin Lallula chu a phut a, "Mitthi khuaah lo chuan kan inhmu leh tawh lo vang," a tih vang a ni a. Tichuan Tumpang se noteiin Lallula chu a Sekhuang (Mitthi rawp lam) ta a ni.

Lallula chuan Rorehlova chu a ngaihtuah hle a, "Pawihho an lo kal chuan tlang atangin mei rawn det ang che", tiin a chah nghe nghe a. A hnuah Rorehlova'n tum khat mah mei a det tak loh aangin thlamuang takin Lallula chu a awm ve ta a.

Piler atang chuan Bawngchawmah a insuan a, hetah hian a awm rei lo va, Serchhipah a kai leh a, A fanu neih chhun Thlanrawn an rawt ri chawia a phuah Ridawpi chuan Chhim lam Sailo lal Rolura fapa Lianzaluta(Tlurpawrha an ti bawk) chu pasalah a nei a.

Thlang lam panin an tawlh thla zel a, Sialsuk bul Diarkhaiah an kai a. Hetah hian a fapa naupang ber Vuta (Vuttaia) a piang a, kum 1776vel a ni mai thei. Tin, a fapa upa ber dawttu Lallianvunga chu Sailamah indantir a tum a. Ram en tura kal zinga mi pakhat chu sakeiin a lo seh hloh mai a," A rem lo a ni ang e," an ti a, Hmuifangah a indantir ta zawk a. Tun thleng hian "Lallianvunga Hmun" tia koh an la awm.

Lallula chu thlang a tla thui tawh na a, Thlanrawn a rawt chiam avang khan a la lungmuang thei chiah lo va, Diarkhai atangin Samlukhaiah a insuan leh a. Heta a chen lai hian a fapa upa ber, Bawktlanga thi ta Lalpuiliana fapa neih chhun Lalsavunga nupui a neih sak a. A farnu nen chuan, "Lalsavunga'n nupui a nei ta bawk a, sa ngal khawng hrangin in awm ve tawh ang chu," Lallula chuan a ti a. Zawngtahah an indang ve ta a ni.

Heng hun lai vel (?1784) hian Lallula pa unau fapa Laltuaka chuan Sabualah (tuna S.Sabual) khua nuam tham tak a nei a. In 500 lai an tling awm e. Chu chu Samlukhai atangin Lallula'n a zu fin a. Heta tang hian Tut ral thlang lam Parvatui tlang dungah Bawk khawha kai thlak zel Lallula chuan a tum a. Mahse a unaupa Laltuaka chuan a remtipui lo va, "Khu lamah chuan kal zel tum suh, Pawihho pawhin an rawn um peih tawh lo vang che. Khu lamah zawng Palian lal Pu Buara, Saithahah a awm a, a ropui tawh si a, eng tham mah i zu ni lo vang," a ti a.

Lallula chuan, "Saithah lal Pu Buara chu belh tlak niin ka hria a, bel ila ka lo ti mai asin," a tiin a chhang a. "Belh tlak zawng an ni. Mahse an hmusit ang che, khua ka sem ve ang chia, kan unauvin kan tangrual dawn nia. Khaw nghet pawh nei lova insuan insuan mai che, i khawngaihthlak em mai. Pawihho pawh lo lian mah se, kan tangdun dawn nia, an rawn lian na hek lo vang," Laltuaka chuan a ti ve thung a. Tichuan Lallula chuan a zawm ta a.
Laltuaka fapa Hauchema (Chemzanga an ti bawk) chu S.Sabualah Lallula te nen an chenho lai hian a thi a. hetah hian an phum nghal a. A fapa a thih hnu kum lehah Laltuaka chu Bawlteah a kai a. Lallula erawh chu a la cheng reng a.

Lallula fanu neih chhun, Serchhipa an chen laia pasal nei kha, an inham tawh loh avanga kir leh thuai Ridawpi chu Sabuala an khawsak lai hian a thi hlauh a. Lallula chuan a fanu lung chu a phun a. "Chhim lam kawtchhuahah Laltuaka thlah thlan a awm tawh a, hmar lamah Rohnaa thlah lung kan phun ve tur a ni," Lallula chuan a ti a. Chuvangin S.Sabual hmar lam kawtchhuah, tuikhur kawnah lung lianpui, Ridawpi thlanlung chu an phun ta a ni.

Heng lungphun denchhen hian Lallula chuan Mizo lal tam tak a kokhawm a. Chuta kal kan la hriat theih te chu:

1. Bawlte lal Laltuaka2. Laltuaka thlah, Rallen lal Lalchungnunga3. Laltuaka thlah, Bawngthah lal Chawngchhunga4. Rolura thlah, Dengsur (Hmaker an tih baw) lal Savunga5. Savunga thlah Rawpui lal Lalziaha6. Rolura thlah, Kawhawk lal Rungnawla7. Rolura thlah, Chhipphir lal Hmawngphunga8. Rolura thlah, CHemtum lal Thutpawrha9. Lallula thlah, Sawnnghek lal Lallianvunga10. Lallula thlah, Zawngtah lal Lalsavungate an ni.

Hemi tum hian Lallula chuan Pawihho rawt a rawt leh a. Mahse Laltuaka'n a hnial a, an puitlin ta lo va. Lal dang te chuan a dawizep vanga duhloah an ngai hlawm a. "Laltuaka thlahte reng reng hi 'Thlah' tih tlak pawh an nih loh hi, in dawizep em mai, 'No' tia koh tur in ni", an ti a. Heta tang hian "Tuaka No" tih hi a lo chhuah phah ta niin an sawi.

Lallula'n hetianga thurum tak a rawt leh hi hlawhtling ta lo mah se, a hming tithangtu pakhat erawh chu a tling a. Heng hun lai hi kum 1792 vel niin alang. Darlungah Lallula chu a kai leh a, lal a nih zelna tur hun remchang a nei tan leh ta a. lungmuang takin a thu thei ta a. Zopuia a khua leh tui, hmun hrang hranga pem darh ta te chuan an bel leh ta sup sup a. Amah a fing a, rorel lah a thiam a, mi hip thei tak a ni bawk. Laltuaka khua ngei pawh chu a hip zawh sak lek lek a.
Hrum sawm pui khu tu chawi mahin a dang zo awm lo ve,Ka vah nan lamtluang a sei e Tlawng ralah,Thang Vai ang ngur lal leh i,
a ti thei leh ta a ni.

Lallula hi ral laka mi hratkhawkheng ni mah se, ar khuang ngaina tak, hmanlai Zonun mawlmang tak kara music man pha, hla phuah thiam a ni. Darlungah lal nia thuthmun a rem fel hnu chuan hla a phuah leh ta a, " Darlung Zai" an tih chai hla thar a chhuak leh ta ur ur mai a. Chung zinga thenkhat, vawiin thlenga thangtharte hriat larte chu:

Han thlir ing e chhaktiang kan awmkhua,Chumchi leng romei a kai chiai e.
Min chuan ve u Darlung kan awmkhua, Laldang run in laiah zam ruai e,
Laldang run in laiah zam ruai e,Ni tin tiandar a ri chiar nghian e.
Darlung kan awmkhua,Awmlai leh kawlkei hrang lo se,
Sabualin thuam ang mi ho lo u, Darlungah phungbung ka sai ngai lo.
Darlung zathum leng zawng in laiah, Mual ang chungnung Tuahdang ka lungdi.
Chawnglul, Zadengi lo ngai rawh u, Ka chhungah turni chang leng rawh se,
an ti leh ta hep hep mai a ni. Heng hun lai hi kum 1793-98 vel a ni awm e.
Chhim lamah Rolura thlahte an awm a. Thlang lamah Tuaka No, Lianlula thlahte an cheng bawk a. Hmar lamah Zadeng lalte ep turin Lallula chu Darlung atangin Kanghmunah a kai a.

Saithah hmuna phul zau pui chen phultu Palian lal Pu Buara pawh a nger nghal a. Hlain a han tuk tan a. Mahse indo leh inrun awm lovin Pu Buara chu thlang leh zualah a insuan a. Thorang tlak lam, Sairilzo an tihah a thleng thla ta hial a.

Lallula chuan ram a nek zauvin tibuaitu an tlem tial tial a. Zadeng lalhoten er phak leh tibuai theiin khua an la nei a. Mahse Lallula huvang a nat em avangin an tawlh hla ta zel a ni.
Kanghmun atang hian Lallula chuan Hreichuk a zuan a. A fapa naupang ber Vuta (Vuttaia) chuan nupui a la nei lo na a, Arteah a indang a. Lalmanga (Manga) pawh Bedo khuaah a indang ve bawk a. Hei hi kum 1800 vel a ni mai thei.

Hrechuka an awm lai hian an nupain an tar hle tawh a. An dam tha thei mang lo va. A tu leh faten an kan luai luai a. A ei duhzawng te an pe thin a. Tlawng ral chhak lama cheng mi tlem deuh, Thlanrawn an rawtna Zopuia cheng ve a khaw hlui te chuan an lainat hle a. Lallula te nupa damlo rawp chawhmeh atan vawk pumin an zawn a, an zu pe nghe nghe a. Tun thleng hian an khaw hmingah "Vawkzawn" a put phah ta a ni.

A tu leh fate, an damlo kantute zingah chuan a tupa Lalsavunga chuan a duat thiam deuh ber a. Mi dangte an tin zawh hnute hian zankhuain an ti ti dun a, hmanlai chanchinte an sawi thin a. Chuvangin Lallula pawhin a tu leh fate zingah a ngainain fing a ti deuh ber a.
Zan khat chu hetiang hian thurawn a pe a. "Hei le, i pu hi ka dam rei dawn tawh lo va, nang lah hi i piang mal si a, tumah lo ring lutuk suh ang che. Zadeng te, Chawnglul hote hi an til a tam a, nang lah i til a tlem si a. Tual nekah zawng i hneh lo vang a, Chemsenin lo nek mai ang che," tiin. Chu thu chu Lalsavunga chuan a vawng reng a. A hun kal zela a chet danah a pawm hle tih a hriat theih a ni.

Lallula te nupa chu an na zual zel a, an bawrh sawm ta deuh deuh a. A nupui chu kum 1806 khan a boral a. Mizo lal ropui Lallula pawh kum 1807 khan a thi ve ta a ni. A hriatrengna lung pawh sang tak an phun a. Chu lungphun chu khaw hmingah chawiin, "Lungphunkhua" an vuah a, tunlai thleng hian a pu ta zel a ni.

A thlahte:

Lallula hian fapa pali leh fanu pakhat a nei a. An chanchinte tawi te tein lo sawi ila.
A upa ber Lalpuiliana chu Selesih awm laia piang a ni a, a chawrchein a hrisel vak lo va. Lallula hian thlah a neih hmaa a thih a hlau hle a. Tiau rala a leidote nen inlaichinna tha zawk a awm theih beiseiin, Zahau nula huaisen Khiangtiali a neih sak a. Thlang an tlak a, Bawktlanga an chen laiin Lalpuiliana hi a thi a. Lalsavunga a hring hman a. Zawngtahah lal niin a indang a. Lal huaisen leh hmingthang tak a ni a. tuna Mizoram khawpui ber Aizawlah hian a thu tawh nghe nghe. Lalsavunga hi Mizo lalte zinga lar tak Vanhnuailiana leh Ropuiliani te pa kha a ni.

Lallianvunga, Lallula fapa pahnihna chu Thlanrawn an rawt lai hian a tlangval tawh awm e. Thlang an tlak khan Diarkhaia an awm laiin Hmuifangah a indang a, lal a ni nghal a. Mihring leh ran an rai thieh loh avangin Hmuifang thlang kawnah an insawn a, chi thlah theihna hmun a lo ni ta a. Nula sawn pawm an tam avangin "Sawn ngek ram" an phuah a.

Lallianvunga chu hmar lamah phei a tum a, Diarkhai bulah Bawk a khawh a, chu lai hmun chu "Lallianvunga hmun", tih a ni ta zel a. Kelsih bul Chawngnoah a kai a. Lungleng a zuan leh a, Tanhrilah a chho a, Sairumah a chhuk a, hetah hian a thi ta. Fapa Lalngura leh Ropuithanga a hring a. Fanu Darchawngpuii a nei bawk.

Lalmanga (Manga) hi lungchhuanah a piang a, Lallula fa pathumna a ni a. Bedoah indangin lal a ni a, Reiekah a kai leh a. Heta a chen lai hian silaiin a in hliam a, a thih pui ta a. Fapa pathum Suakpuilala, Thawmpawnga leh Runphunga te a hring a ni.

Lallula fa tlum ber Vuttaia(Vuta) hi Diarkhaia an chen laia piang a ni a. Hmei fa a ni a, a nu nen Arteah an indang a. Zahau hovin an man a. Mahse Sailo lalten tangrualin Sial sawmin an tlan chhuak leh a. Arte atangin Arthlawr (Phulpui) a zuan a. Khumtung leh Hualtu a kai leh a. Hualtua a chen lai hian a ropui hle a, in zau tak a sa a, vawk zain a chawng a, Zau a dawh bawk.

Hualtu atang hian Buanhmunah a kai tumin bawk a khawh a. Chhim lam lal Lalpuithanga'n a luah khalh a, mahse a awm rei ngam lo va, Chengte-ah a insuan leh ta zawk a. Vuta leh Lalpuithanga te avang hian Mizo chanchin hriatreng hlawh tur "Chhim leh Hmar Indo" chu a chhuah phah ta a ni. Vuta chu Buanhmun atangin Rullamah a chho va, fapa paruk lai Lalnguauva, Lalvunga, Lungliana, Kairuma, Lalkhuma leh Lalthanglula te a hring a. Vuta fapate zingah hian Kairuma hi British ho dotu lar leh Mizoram lal ber an lo tih hial kha a ni.

Lallula fanu neih chhun Ridawpi chanchin chu hma lama kan sawi tawh avangin duh tawk mai ila, Lallula thlah chhawng zel hi an hungin an rip hle a. Lalah an thu deuh vek a. Mizoram hmar chan khua zawng zawng deuh thaw hi an thlahte khua leh lalna a ni a. Rolura thlah khua tlem leh, Fanai, Zahau, Hualngo, Paihte, Ralte leh Hmar khua tlem an awm ve a. A dang zawng chu Lallula thlahte khua a ni hlawm a. A vai chuan khaw za lai a tling a. Hetianga Lallula thlah ten khua an ngah a, lal ropui fe fe an ni hlawm hi Lallula tiropuitu ber pakhat a tling a ni.

Lallula thlirletna:

Lallula hi a pianphung tak hrechiang thei tawhlo mah ila, hetiang deuh hi niin an sawi a. Pa lian vak lo, sa tha len lawn, pa ngo lam, sar tha tel tawl a ni a. Hmai fang fel ren rawn, lu zo veh vawh a ni bawk a. A fing a, a huaisen a, ral rel a thiam hle. Kawng lehlamah chuan ngilnei tak, zaidawh thiam leh pa vophal a ni bawk.

Mizo lal hrang hrang zinga ropui ber palkhat Lallula chanchin hi a ngaihnawm hle a. A damchhunga a thiltihte thlirin, Mizoram leh hnam tana a thawh hlawk leh tangkai dante a tlangkawm nan i lo enkir teh ang.

1. Ram leh hnam humtu a ni:

Tlang changa bel rawh mual a neih hran atanga a thih thlenign ral laka mi hratkhawkheng a ni a. Mahse chung a beihna te chu Mizoram humna tha tak a tling a. A ni hian nasa taka tan lain Thlanrawnte kha rawt lo se chuan, Mizoram hi an kutah a awm vek mai thei a. Mipui thlabar humhalh a, chhiah pek tir tlat kheng thlatu a tih theih bawk. Lallula hi awm lo se, tuna Mizoram hi mi dang awpna hnuaiah a thleng mai awm e, ti ila, a sual kher lovang. Chuvangin Mizoram leh Hnam humtu lal ropui tak a ni.

2. Khua leh tui awpkhawm a thiam:

Selehsih sangariha an chenho laiin, hotu chan chang ber Pu Khawlha ai mahin tlangvalho a thunun thei a. ram kang pawh tlangval rual hruaiin an vaw mit mai a. Zopuiah a lal hnuin, nuam tawla zu leh sa chen mai mai lovin buh leh bal an hausak theih nan hma a la a. Khawlaia vak velin nula leh tlangval hna thawklo te zahawm takin feh chhuah tir dan a thiam a. Buh leh balah an tawntaw phah a. A khua leh tui ten an ngaina a, michhia a ngaih sak a, a tihlim thiam a. Khaw hrana awm tawh te pawhin a tar thih dawn thlengin an duat em em a, a chawhmeh duhzawng leh a damlo rawp ei tur thlengin an ngaihtuahsak a. Hei hian a khuaa cheng tawh te a chunga an lungawizia a tilang a ni. Tin, Laltuaka khuate pawh a hip zawh sak thelh a, Chu chuan khua leh tui awpkhawm a thiam dan leh rorel a thiamzia a tarlang bawk a ni.

3. Ral rel kawngah a fing:

Lainatna leh khawngaihna nei lova chhiahkhawna pe duh lo leh sawisel deuh te sat duh zel, phurrit tling hial tireh tura Thlanrawnho a koh chhuah dan te, Zopuia a mikhual dan te, a chet dan tur thlenga a ruahman dan te hi a fing hle a. Hlawhtling taka an chet zui dan thleng hian a ral rel thiamzia a puang a ni.

4. Hnam zia leh nunphung a vawng nung:

A hun hma daiha Mizoten an lo neih tawh Chawng leh lam te, Mizo Kut chi hrang hrang te chu a khaw mipuite uar takin a hman pui zel a. Michhe daikil kara mi pawh hlim taka an tel theih dan thlengin a ngaihtuah a. Hei hian Mizo zia leh nunphung tunlai thlenga kan culture ni ta zel, hnam dangin an pawlh hmaa mi chu a chhawm nung tha hle a ni.

5. Zotawng tidarh zautu a ni:

Lallula khuaah hian lusei chi leh kuang ni kherlo Ralte te, Khawlhring te, Fanai te leh chi dang dang an cheng ho va. Mahse, a rorelna chu Lusei tawng (Tuna mizo tawng) hi a ni a. A khaw awp chhung khawlai tawngah hman ber a ni bawk. Chuvangin tawng hrang hret hret neia mahni in chhunga hmang thin tan pawh Mizo tawng chu thiam a ngai ta a. Hei hian Mizo tawng a titlanglawn a, a thlah kal zel ten tlang hrang hrang thut a, Mizorama khaw za laia ro an rel hnuah pawh Mizo tawng chu an hmang zui vek a, a lo lar phah ta hle a. Tunlaia Zoram pumin Tawng khat hmanga kan khawsakho theih chhan pawh hi eng emaw chen chu Lallula thawh rah ni ngeiin alang.

6. Inpumkhatna duh mi a ni:

Hmanlai Mizo lalte kha mahni khua leh tuiah chuan thuneihna tawp kawl vek an ni hlawm a, mahni seh seh mualah an thla hrang far a. Tanrualna leh inpumkhatna lam an ngaihtuahna a lang meuh lo. Lallula erawh chuan Zopuia a awm laiin Thlanrawn ho rawt turin a kiang vela mite a kokhawm a, a thurualpui thei a. Tin, Sabuaöa a chen laiin, a fanu neih chhun Ridawpi lungphun denchhenin lal tam fe a huikhawm leh a. Hengte hian inpumkhatna duhmi a nihzia a tilang chiang hle a. Mizoram hum kawngah tangrual tura lal dang nen inpumkhatna kawng daptu awm chhun a ni hial awm e.

7. Hla leh zai ngaina:

Lallula hian arpa a duhin a khuawng pawh amawi a ti hle hi chhinchhiah thlak tak a ni a. Hmasang mizo nun chep leh hahthlak, mawl ^mang tak hunah pawh music a hre pha a. Hnam changkangte ang bawkin rannung hram leh kiu riin a thinlungah hmun a luah zau a, thu a sawi a. Hla ngaina tak a lo ni ta. Lelthangte an z ai a, Ngitling te an hram a, rengchalte an kiu ven ven a, kawrnute an tah hiam hliamna ram, Zoramah hian Lallula pawhin hla tam fe a phuah ta a.
Zopuia a awm laiin chai hla "Zopui Zai," a chhuak a, Darlunga a chen laiin "Darlung Zai", a phuah leh a. A kutchhuak ni vek lem lo mah se, a bul tumtu pakhat zawng a ni ngei ang.
Kawnglehlama sawi chuan, zai a ngaina leh hla phuah thiam a ni hi Lallula nun tifamkimtu a ni a, Hmelmate rawt chimit vek ngam khawa huaisen leh rorum a nih laiin, mi lungleng thei leh zai ngaina, hlim taka zai dup dup mi a nihzia kan hmu a ni.

Heng zawng zawngte kan thlir hian Lallula hi Mizo lalte zinga pawimawh ber pakhat, ram leh hnam humtu, khua leh tui awmkhawm thiam, ral rel kawnga remruattu fing, hnam zia leh nunphung vawng nungtu, inpumkhatna duh mi leh hla leh zai ngaina tak a nihzia a lang chiang hle a. Chuvangin Mizo lal zawng zawng zingah Lallula hi a thawh hlawk ber pakhat a ni hial ang.

Lallula chanchin ziaktute:
1. Pu Chuaudaia, Khawbung (S)
2. Pu C. Chhuanvawra, Darlawn
3. Pu C. Zachhunga, Khumtung
4. Pu C. Tlanglawma, Ramhlun (S), Aizawl
5. C. Thangvunga Pachuau, Champhai
6. Pu J. Remtluanga, S. Sabual
7. Pu Laltluanga Sailo, Biate
8. Muanpuii Pa, Luangmual ... te ziak atanga lawrkhawm a ni.

Source: Mizo Lal Ropuite, Tribal Research Institute, Deptt. of Art & Culture, Mizoram

Post a Comment

Powered by Blogger.