K. Remruatfela
K.L.E. Law College, 
Bangalore


MIZO  NATIONAL  FRONT  PARTY  A  PIANG  TA  HIAL  MAI:

Related imageZiak mi tam takte sawi dan chuan hetih lai hian Mautam tam denchhena mipui rilru lak tuma lo bei ve mek Mizo National Famine Front pawhin an pawl chu, political party-a leh tumin tan an la ve mek a. (Mizo Union sawisel remchanlai leh mipui rilru lak awlsam lai ber ni tura an hriat tlat avangin.) Sawi tawh ang khan Mizo Union party chuan hetih lai hian tlangmi dangte nen tangruala Hills State an nawr lai a ni a. A lehlamah mautam tamin nasa takin ram a nghawnga, nunau tam taka riltama te ngawih ngawih an awm reng bawk si . Chuvang chuan, Mizo Union District Council duhkhawp lohna a lian sawt ta hle a. Lehlamah Assam sawrkar lahin beisei angin a ngaihtuah tha duh bawk si lo. Khatih laia ram hruaitute chu mangangin an kun tlawk tlawk a ni ber mai.

“September ni 14-16, 1961-a APHCL (All Party Hills Leader Conference)Conference, Aizawla neih chuan mautam chungchanga Assam sawrkara an lungawilohzia tarlan nan Assam sawrkara MLA zawng zawng chu ban ni se an ti a. Pu Pachhunga leh Pu Saprawnga te an bang a, Pu R.Thanhlira chu a bang ve duhlo a ni”. Page 69, Political History of Mizoram - V.H.Vankhuma

“….mautam tam lai khan mipuite chu nasa takin kan mangang a…..”Rampum ei tur pein Mizo Union hruaitute leh Bawrhsap lam pawhin theihtawpin an hmanhlel a. Assam sawrkar lahin Mizoram harsatna chu an hre tha duh si lo”…..page 70, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma

Chutia, Zoramin hun thim  ber a tawn lai chu remchangah lain Pu Laldenga leh Pu Vanlawma te thianho chuan mautam tan hun harsat laia mipui rilru mankhawm nana an hman thin chu political party a let chhovin, dt. 28. Oct. 1961 ah “Mizo National Front” chu a lo piang ta a. A policy bulpui ber chu Mizo mipui tana Independent sual a ni. Mipuite sawrkar laka an hel lai ber hun a ni bawka MNF lo piang chuan mipuite ngaihven a hlawh chho ta hle mai a. Laldenga lah mi tawng hmang thiam leh mi rilru hneh thiam a lo ni bawk nen Independent policy chu bawhrawn a hlawhin, zoram mipui zatve aia tam mahin an zawm ta thup mai.

A tirah chuan Pu Gandhi-a tih dan ang deuh a Non-Violence a tihtur tih chu a ni ve a, mahse an chetphung en chuan Non-Violence piah lam a kawk sa dawnin a lang tlat a. Independent hmuh theihdan leh tanchhan dan an sawite chu, “Mizote hi India mi kan ni lo, India mite chu Aryan thlah an ni a, keini chu Mongolian thlah kan ni a, kan hrang daih a ni. Tin, U.N.O. dan bu, Atlantic Charter leh Human Right thute en pawhin Mizote hi independent thei kan ni. U.N.O. hian khawvela zalenna la neilo hnam te chu zalenna an neih theih nan Independent pek hi a tum a ni a. Kan kristianna sakhua humhim tur pawh hian India hnuai ata chhuaka Independent-a kan awm hi a tul a  ni. Chu chu kan hnam chanvo atana Pathianin min dah a ni” an ti a. Aizawl Dawrpui Vengthara Public Meeting-ah pawh Pu J.Manliana, MNF Vice President chuan, “Khawvel hnamdangte ang bawka zalenna kan neih hi Pathianin a phal lova, Independent-a kan awm hi a remti lo a nih chuan Pathian biaktlakloh kan nei a ni ang” tiin a insehruh hial a.

 Mizo Union party erawh chuan kan zoram nuam tak thin tah leh hathialna hmuna a chang mai tur chu ngaingam lovin Laldenga leh a pawlte chu an thutiam sut turin an kar reng a. A chhan chu hetih hunlaia MNF tanchhan ang chiah hi Naga ram hruaitu Phizo pawh khan a lo auchhuahpui tawh, mahse tun thlenga a la hlawhtlinpui theih si loh chu a ni a. Tin, MNF tanfung tam tak hi thil dik ziktluaklo leh inngahna tlakloh a nihzia an hrechiang em em a. India mi ni turin Aryan thlah nih leh phaituala chen kher a tul lohzia te, U.N.O. hmachhuan tura India sawrkara kan dinhmun ngaihtuahin awhbeh kan nihlohzia te chu an hrechiang em em a. India union chhunga Mizo, Punjabi, Assamese, Bengali etc te hi Indian vek kan ni mai alawm; India union chak taka a kal chhung hi chuan independent sual chu thil hlawhtling chuang tur si lo, tul lo taka thisen chhuahna leh mihring inhuatna thlen tu mai a nih avangin hei ai chuan Mizoram State hi nawr zawk ila. Hei hi chu kawng a awm deuh mah na an tih lawm lawm pawn mi tam tak chuan chhiar pawh an chhiar tha peih lova, chhiar a hnekin an haw em em a ni. (MNF Zirtirna Dik Lo Hrilhfiahna tih Pu Ch.Chhunga thu puanchhuahna documents chu chhu lut lovin kan thil tel zawk mai ang a…)

Mihlim Thanghleia thusawi, “Pu te u, inhnena thusawi tur hian Pathianin min tir thin a. Amaherawhchu ka michhiat em avangin ka lo kal ngam ngai lova, tunah chuan lo kal lo thei lo ka ni tawh lo….Inrem rawh u, in inrem loh zawngin Zoram hi chhiatnain min hmauk dawn si a” a ti a, a tap ta zawih zawih zawih a. Pu Ch.Saprawnga leh Pu Lalmawia te chuan inrem an duh laiin Laldenga chuana  duh ve ta lova…page 299…He thu hi chu Political History buah chuan achuang deuh vek a…, History of Mizoram – Chaltuahkhuma…… Mihlim Thanghleia chungchang bawk…page 81…, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma

“India rama hnam hrang hrangte pawhin independence hi an lo sual hlawhchham tawh a. India Union chak taka a kal chhung hi chuan engti kawng maha hmuh theih loh tawp tur a ni. Chuvangin hmuh theihloh tur independence buaipui ai chuan Mizoram state hi buaipuia, tihtak meuha beih zawk tur a ni.”..page 91, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma

“Mahni lo maha kan dinhmun a that tawh naklaia independent lo ngen velte chu zawhloh ngawngkawl a hrawk rek zawng bah ang pawh a ni lo, pialtlepa liluh tum ang a ni.” A.Thanglura,  Page 42, Bihchianna by Lalrinliana Colney & Zoram Politics inlumlet dan A.Thanglura.

“India sawrkar khan Mizoram hi independence turin an phal theilo reng reng ang. Chubakah independence turin kan tlemin kan mawl lutuk a, kan ram sum leh pai thehchhuah tur, hausakna pawhin a tlin lo reng reng”…page 63, Zoram Hmel tidanglamtute – Lalbuaia

“Kan MNF thalaite hian tha takin in nu leh pate kha puiin, buh leh balte kha haichhuahpui zawk ula, in tan a hlawk zawk ang. Politics vut dup in dai palh zawngin awm ngaihna hre lovin in zuang zawr zawr mai ang”. Page 189, Zoram Politics Inlumlet Dan – A.Thanglura

Pu Ch.Chhunga thusawi, “Nu leh pate u, kan naute chetdan hi tun atanga tihtakzeta tan in lak loh chuan puakruk nena pawisa an rawn khawn ni a lo thleng ngei dawn. Mittui nena in pek a la tul ang.” Page 202, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition

“Tlangval thalaite kutah silai tha tak tak, mihring kahna tur ngeia siam a tam lutuk a, tho a takain ram leh hnam tan thahnem an ngai ve si a. Chutih laia an thil tih dan lo sawisel chu hlauhawm duh tak a ni a. Pathian venna avang chauha damkhawchhuak kan ni tih a chiang thin ngawt mai”… page 210, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition


RAM  A  BUAI  TA:

Rambuai chinchang hre pha, ziak mi ten thangtharte min hnutchhiah dan chuan, independent Movement thuah ngaihdan rual lo viau mah se, independent chaka tuihal thalai thisen lum rualte chu dan kir zawh sen rual a ni ta lo. Mizo Union party-in India union chhung veka insawhngheta State hran din an rawt pawh chu thalai tam tak huatna tialhtu mai a lo chang zo ta. MNF hruaitute lah khan independent kha an sawi awlsamin, an seprawtui thiam bawk a, thalai rual chu a nghingin an nghing a ni ber mai. Thalai tam tak chu independent hnua an khawsak dan tur vel thlir lawkin suangtuahah an cheng lawk hial tawh a, an thinlungah zalenna meipui chu alh chho hliah hliahin an hre bik ngei awm e. Chutia thalai leh Zoram mipui zatve aia tam, independent piah lam nun ngaihtuaha an phek sek tawh laia State hran lo nawr bek bek emaw, independent sual lo sawi hnawm chu tih chi rual a ni tawh lo. Zoram mipui tam zawk, thluak suka awm tawh leh rilru hmina awm tawh ten Independent movement chu an thlawp tlat avangin lo sawi hnawm pawl nih chu thil hlauhawm tawpkhawk a ni. Chuti a nih vang chuan freedom of speech & expression pawh chu tihthih (dormant) niin a duh lo tu lam pawn engmah sawi zui ngam a ni ta lo ti-a sawi pawh tunhnaiah a awm ta fo mai.

Zalen nih duhna rilru pawh a lo lian sawt hlein dt. 2. March. 1966 ah phei chuan Treasury Square a vai sipai ding lai chu MNF sipai ten an kaphlum ta hial a. Chuta tang chuan Mizoram chu rambuai a lo ni ta. Ram a lo buai takah chuan nunphung engkim a lo danglamin, parmawi tin bawm zoram nuam tak thin chu raltitna leh hlauhna khawpuiah a lo chang zo ta a. Vai sipai leh MNF hlau reng rengin Zoram mipuite chu tuboh leh dolung inkarah an awm tak meuh meuh a ni. Chutia dinhmun ralti taka an awm vang chuan nu leh pa tam tak chuan a do zawng emaw a thlawp zawng emaw pawhin tun thleng pawh hian mi tam tak hian an ngaihdan an la puanchhuah ngam loh phah a. Tin, chung hunlaia puitling, rambuai chungchang dik tak hrechiang phak ho pawh an lo thi zo dawn ta.  Lehlamah phuara awm ve lo Independent movement kalpuitu lam chuan an thawhrimna te thangthar te hriat turin nasa taka tarlangin an puangchhuak mek zel a. Chung chu tuna thangtharten kan hriat ngun leh kan sen tet atanga kan ngaihtuahna min thununtu a lo ni a. Kan thisenin a thanhnanpui tlat tawh avangin bias takin ngaihdan kan sawhnghet tawh a. Tunah chuan kan Mizo nationalism rilru sawisel ringawt pawh thenkhatte huat hlawhnaah a lo chang zo ta a ni e ti-a kan ngaihdan pangngai neih tawh sa min kaipeng a, tun hmaa chutiang thawm kan lo hriat ngai hauh loh, thawm hriattur thangthar ziak mi thenkhat atang te pawhin a awm ta zeuh zeuh mai. Keini thangthar, political party tuinuin a pawlh buai loh thinlung neitute hian a eng ber hi nge thudik ti-a kan zirchian pawh hi a ngai tak meuh a ni. Chutiang tur chuan martarte thisen pawhin min au lawm lawm e.

MNF Sipaite kha ram leh hnam atan bei inti si khan sipai thenkhat chetdan kha chu a rapthlak ve em em a. Ralthuam leklam tu an nih tlat avangin tuman a do zawngin an khawsa ngam lo va. Hei vang hian tun hnu thlengin an hmai a la balh phah a, mipuiin kan ngaihsan tur angin kan ngaihsan theih loh phah niin a lang a, a pawi em em a ni. Rambuai documentary velah te leh lehkhabu ziak dang dangah te vai sipaiin Mizote min tihretheihzia lam chu kan hmu fur tawh ang a. A lehlamah Mizo hnam sipaite vek chunga Zoram mipuiin kan tawrhna a lang leh ngai si lo va. Chuvangin, ziak mi thenkhatte sawi dan, a tlangpui thuin han lawr zuai zuai ila :

MNF ho thusawi thin, “Bible in tualkhah khap pawh ni se, vai thah te chu a khap ve hleinem”..page 17, Remna Ni Thucah – MKHC, page 17

“Kawngdal chu kih (tihhlum) mai tur”..page 17, Remna Ni Thucah – MKHC

“…Remna siam tura Delhi lam pan zel kan tum lai chuan, ramhnuai (MNF) sawrkara Home Minister order siam, january ni 3, 1967-a chhuak, an Police department hnena Mizo Union hruaitute leh mi thenkhatte that vek tura thu an pekna copy ka hmu ta tlat mai a…” Rev.Lalngurauva, page 8, Rema Ni Thuchah – MKHC

“…Delhi atanga Aizawl kan thlen chhoh leh chuan boruak rit takin min tlakbuak nghal a. Aizawl khawpui pawh a ralti hle a ni. May ni 22, 1967 chuan MNF lam atangin tihthaihna leh vauna vantlang ngawr dat tham a lo awm a. Chu chu Aizawla sawrkar hnathawk leh District Council-a hnathawkte bang vek tura thupek chu a ni. An ban duh loh chuan thah tur tih a ni..” Rev.Lalngurauva page 12, Remna Ni Thuchah – MKHC

“ Independent duhlo mi lo awm palh ta se la, chungte chu inthlanna an inpeklohna turin kan vau dai emaw, tihlum emaw tur a ni”..phkek 98, Ch.Chhunga Chanchin – James Dokhuma

“Rambuai dawn khan MNF chauh kha ralthuam nei an nih avangin pawl dang te kha chuan, an pawi sawi kha an tum na bawk hek lo”, page 206, Zoram Politics Inlumlet dan – A.Thanglura

“…Politics zirtirna diklo ruihchilh  MNF te an hel avangin Mizo hnam leh Mizo tawh phawt an hello tih hhriat tel a tha awm e. A thuhrimah MNF helna kha Mizo hnampui helna anga lak hi a dik lova, thangthar mi thiamten  MNF helna leh rambuai dan te, inremna awm dan chungchangte leh reseach beia chhui chian hi thil tul tak a nih rualin Mzio hnam chanchin dik tak lantir hi thil pawimawh a tling tak meuh meuh a ni”…Lalrozara, phek 168, Remna Lamtluang Documentary Souvenir

.. “Independent ram nawm tur zia chu Laldenga hian a sawi thiam em em a. Luipui kam changel hmun ropui tak tak te hi tile bang industry hmun ropui tak tak ni thei awmte hian hian a lo lang a. America tanpuina pawisa a lo lang tel zel te bawk en. Duhtawka thiam taka a han sawi meuh chuan, ngaihlutu rilru a hneh thei khawp a. A theih emaw theih loh emaw lam ngaihtuah thleng tawh lovin independent ngei tumin an tin hum hum mai zel a. Pafing fal leh thil chik deuh, “Ngawi teh u fimkhur deuh a ngai lo maw, kan kawngzawh tum hi enngun deuh a ngai e” lo ti dek dektu chu “ram hmelma” (dahthat tur) an ni mai zel a. Ngawih a tul leh thin. Ch.Saprawnga, phek 197 (1st edition). Ka Zinkawng

“Buai tantirh phat atanga MNF chet chhoh danah mipui lampang dimdawina leh lainatna an nei tlem hle mai a. Ram leh hnam hmangaiha independent euh sualtute chet dan tur em ni ngai? Tih mai a awl thin hle…page 228, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition

“Mizoram Synod hruaitu hlun, Tirhkoh Muka fapa Pu Rinmawia, sawrkar officer pawimawh tak leh fel tak chu rinhlehna avangin MNF sipaiten an kaphlum a. Hei vang hian MNF chungah mipuite an lungnilo lehzual a”…page 231, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition

“Mizovin Mizo vek an that bawk a.” page 109, 1st para, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma

“MNF thiltiha pawi ber mai chu hnam leh sakhua humhim dawn ta cheng a, mahni thisen zawmpuite nunna dim miah lova an che ta vak kha a ni. Mipui tam takin independent an sualchhuak palh ang tih an hlauh phah hial reng a..”…page 232, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition

“Khatih laia Mizo union sawrkar Pu H.K.Bawichhuaka ho khan, “India khua leh tui rinawm kan ni e, ral beiha min beih ngawt hi a ni thei lo” tiin India sawrkarah thu an thlen a. Chutianga, independent, Zoram tana thalo ni-a ngaitu kan nih avang chuan MNF ho chuan min hrethiam ta lova, Union hotute chu a theih dan kawng kawnga thah turin kan lu chu min zawrhsak ta mauh mai a” C.Pahlira phek 96, Rema Lamtluang Documentary Souvenir

“MNF lam lahin independent kawng daltu tiin Mizo Union te chungah thikthu an pe chhe em em a.Tam tak an manin mi 200 chuang hretin nunna an chan phah a. Mizo Union hruaitute erawh chuan Mizo leh Mizo thisen inchhuah chu an remti lo bur a”…page 126, Vanlalngaia MNF Returnee, Remna Lamtluang Documentary Souvenir.

“Mizo Union thalaite chuan MNF kutpalh an tuar fo avanga lungnilo chuan Mizo Union thalaite thinurna  a chawk tho a, Pu C.Pahlira te ho phei chuan kah let ve hial an duh ta a.” page 233, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition
Pu K.C. Lalvunga thusawi “MNF ho khan independent sual tur e ti lovin, an huat ber chu Mizo Union a ni a” Lalrinliana Colney; phek 48, Bih Chianna

“Thingtlang VC te chu Mizo Union hruaitute an ni deuh vek a, MNF chaw petu leh humhimtu ber berte an ni thin.”..page 118….. Remna Lamtluang Documentary Souvenir. Vanlalngaia, MNF Returnee

“MNF sipaiten Mizo Union thalaite an thah nual avanga lungawilo te chuan Pu C.Pahlira hovin MNF sipaite kah ve hial an duh ta a. Chuta Pu Ch.Chhunga khapdaihna thu chu, “Mipuite nunna hi keini political party leader te kutah hian a awm a. Kan chet ve vaih chuan thil tha lo zawk a thlen phah ngei ngei ang. Vawiinah mi pakhat kan thih chuan naktukah mi panga kan thi ang. Chuvangin, keichuan tha ka ti theilo a ni,”.  Page 114, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma

“Kan thalai hotute tan pawh MNF ten kut an thlak thin dan chu tawrh a har thin hle a. Silai han lek ve duhna te pawh a awm ve thin hial reng a. Mahse kan hotupa khan namen lova dangbetin a nem bet tang tang thin a ni. “India sawrkar nen kan inpawmchilh tawh pawh engtih thu a ni lo, keimahni leh keimahni kan inbeih lehzel zawngin kan hnam hi a ral thei tak tak dawn a sin. MNF hote chu bumin an awm a, an rawn harhchhuah leh hunah chuan a inchhir hlei hlei an la ni dawn a ni.” Tiin thalai rilru so phut thin chu a vaw dai leh mai thin a. Tumkhat phei chu kan thalaite zinga pakhat chuan, “Hetianga kut lukuma awm reng hi ka tlin ta love, kan bei ve tur a ni, mi dal tum in awm chuan ka kap ang che u”, ti hialin kan hotute chu a an khum ta mai a; mahse Pu Ch.Chhunga chuan, “E khai! In duh a nih leh min kap mai ang chu, hmelma kuta thih ai chuan naute kuta thih chu a nuam zawk em em ang chu” a ti hmaih mai a ni.” C.Pahlira Phek 99, Remna Lamtluang Documentary Souvenir

“MNF in mi tamtak an tihhlum dan chu a rapthlakin a lungchhiattlak lam deuh a ni. Hruiin an hling a, ramhnuaiah an hruai lui a, a tawpah anmahni thlan tur an laihluih tir thin..”…page 231, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition

“Kum 1966-1967 chhung a, MNF in mi an tihhlum leh an dahthat zawng zawng hriat phak chu, Mizo 300 vel, Vai 40 a ni” Ch.Saprawnga, page 229, Ka zinkawng & page 48, Bih Chianna by Lalrinliana Colney

“Manilomaha, ‘vailian runpui’ tuara, nunna hialte leh in leh lote..lo chan tawh naklai khan mizo hnahthlak zingah inhriatthiamlohn rura tak a lo thleng a…mi nungrawng (MNF a sawina ni awm tak a ni) thenkhatten an huatzawngte inchhung khur atanga an tur chhhuah bakah kawng lakah an lambun a…Mi suaksual thenkhatin an nawm an maka hmeichhia an pawngsual mai bakah Zotlang khuaa nu pakhat leh an fa phei chu an thlan khur tur an laih tir hnuah ar talh ang lekin an talh a. Lainat deuh bikna pawh nei miah lova khatiang khawpa hmeichhia lehzel an nghaisak duh chuan an huat zawng hmun fianriala an chhuahpui hnua an chil hlum dan turte chu sawi thu a cheng lo. An chet duh dan kha a chhunchhe zawnga ‘Pathian ban sawm nei” kan tihte pawh hian an ti ve duh ngawt emaw chu le?”..page 208, Zoram Politics Inlumlet dan – A.Thanglura

“MNF (sipaite)te hi Zoram hmelma lian ber , No 1 let sawm an ni” Brig.Thenphunga Sailo, Mizo Aw Chanchinbu, ni 3 December 1981

“Ram leh mipui rawngbawlna politics bei tuten, remhriat dan leh ngaihdan hrang hrang vuantu apiang mi sual leh hnawksak, hmelma tihhhlum tlaka kan ngaihdawn chuan a vanduaithlak ngawt ang”..page 297, Ka Zinkawng - Ch.Saprawnga 1st edition.


LALDENGA, MIZO  UNION  LEH  INDEPENDENT  MOVEMENT :

Mizoram buai chungchang sawi dawn hi chuan Pu Laldenga hming hi sawirik lohtheihloh a ni a. A lailum luahtu ber a ni. Pu Denga hi mi pianhmang fel tak, India sipai rinawm tak lo ni tawh thin, chumi hnuah District Council (Mizo Union sawrkar lai) ah pawh Cashier hna thawka engemaw vanga bang leh ta, mifing leh thusawi thiam tak mai a ni a. Thenrual kawm thiam leh mi rilru hneh dan thiam tak a nih avangin mite ngaihnat pawh a hlawh hle a. Kum 1990-a London khawpuia Cancer vanga a thih pawh khan Zoramin an sun tak meuh meuh a. Zofa chhulchhuak boral zingah chuan suntu nei ropui ber a ni hial mai awm e.

Amaherawhchu, mi tam takin “Mizo Hnam Pa” ti hiala an faka an chawimawi lai hian sawiseltu leh hawtu a ngah em em a. Tun hnaiah phei chuan a tir atang rengin independent a lo sual tak tak hleinem, a hna atanga bantu Pu Ch.Saprawnga a itsik vang mai mai alawm a lo nih ti-a sawi a ri zing ta hle mai. Mitthi tawh chanchin thalo lam hailan hi thil nuam lo tak ni mah se, Zoramin history bias lutuk loh nana an hriat hi a tul ve si avang hian lohtheihlohvin zalenna hi a lo sual tak tak lo emaw ni le aw tih rin theihna point hrang hrang ti hian lo tarlang ila :

(a). District Council sawrkar-in an suspend hmain independent a sawimawi ngai lo. (b). Mautam laia mipuiin District Council hruaitu te laka an vuivai lai chu remchangah lain a hna atanga bantu Mizo Union tih tlawm dan a zawng tan. (c). Mautam laia mipui rilru la tura pawl an din MNFF chu political party MNF-a thlak an tum laiin a dinchhan thuah Pu Vanlawma te nen an rilru a inhmu thei ta tlat lova. Pu Vanlawma hi independent duh tak tak a nih avangin MNF atangin a ban phah hial a ni. (d). Sipai hotu pension a ni a. Independent kan sual chhuah dawn lohzia a hrechiang sa em em a. Chuvangin, a thinlung tak tak chuan independent a khello niin a lang. (e). Independent duh tak tak mi Pu Vanlalngaia, Pu Malsawma Kawlni, Pu R.Zamawia, Pu Lalnunmawia etc te nen an inhmu thiamlo zel. (f). Mi langsar tak tak Rev.Zairema te, Brig Thenphunga Sailo te, Pu Ch.Saprawnga te, Pu Ch.Chhunga te, Pu C.Pahlira te, Pu Lal Thanhawla etc. ten zalenna a sual tak tak lo tih thu nasa takin an aupui thin. (g). A hunlaia thalai tih loh nu leh pa, pitar putar tam takte chuan zalenna sualah an ngai thei lo.

(Note : Heng point hrang hrang ka rawn tarlante khi a hunlai boruak hrephak, senior citizen thenkhat hnen atanga chhanna ka lakkhawm a ni a. An duh dan angin an hming chu ka rawn tarlang lo mai ang. fela)

Hetianga Mizo Union District Council sawrkar leh patling lungfing zawkten rinhlehna an neih tlat avang hian zalenna sual chungchangah pawh Mizo leh Mizote rilru a rual loh phah niin a lang a. Lehlamah sawrkar tihchhiatna leh phuba lakna hmanga, independent movement hmachhuana politics inchirthehna atan mai maia zalenna sual ni-a ring tlattu tan chuan thil ngaihthat thlak loh tak tur a ni reng a. MNF lam tan pawhin Mizo Union Party chu zalenna daltu leh an hmelma lian ber a ni a tih loh theih loh. Tin, lehlam tanna ti nghet turin kan puithiam zahawm, mi zawng zawng zah leh ngaihsan Rev.Dr.Zairema pawhin, “MNF party hi phuba lakna atanga din a ni a, a tir atang rengin zalenna an sual tak tak lo” tiin huai tak takin a sawi piap piap thin bawk si a.

“Pu Laldenga, District Council Office-a accounts clerk hna lo thawk, suspend tawk mek chu…….”..page 2, R.Vanlawma, Remna Lamtluang Documentary Souvenir

 “Tam a lo reh ta a, kum 1961 lam khanin kan lo ruahman angin Famine Front chu tam thu ni lova, politics pawlah leh theih a ni tawh ang em? Tiin Pu Manliana inah inkhawmna kan nei a, tah chuan beisei loh takin a dinchhan thuah kan inkalh thlu der mai. Pu Laldenga`n, “Mizo Union mipui hian Mizoram State hi an duhin a lang a, an hotuten Hill State an nawr tlat thung si a. Stae nawr turin pawl chu din ila, tiin a rawt ta tlat a”. Keichuan, “A tir atanga kan lo tum independence hi kalsan thei kan lo ni hleinem, tin keiphei chu zalenna tak tak atan lo chuan politics ah tel ka tum tawg lo asin” ka ti ta a, sawi zawm leh ta lo chuan kan tin ta ringawt mai a.” page 4, R.Vanlawma - Remna Lamtluang Documentary Souvenir & Ka Ram Leh Kei by R.Vanlawma

“Pu Vanlawma leh Pu denga te chuan MNF an din ho va. India sawrkar chhutchhiatna hmarua atan America tanpuinain Paper Mill siam an tum a. Chumi tura hma an lak zel laia Pu Vanlawma thusawi chu le, “Calcuta-a ka awm lai hian harsatna a lo awm ta tih kan lo hria a. MNF President Pu Laldenga chuan heng America puihnaa lehkha khawl siamte hi duh ve hle ni awm a ka rin, a rawtchhuah a ni ve loh avang nge min lawmpui ta hauh lo mai a. Calcutta-a ka awm lai ngei chuan MNF Secretary ka nihna chu an lo titawp a. MNF Committee ah pawh tel tawhlo turin an lo pass bawk a. Chu chang a ni lo, chung ka biak ho hnenah chuan, “Vanlawma te hi kan pawl aiawh a ni lo ve” tiin a hrilh hlawm tih kan lo hre leh ta a.”…(Hei hian Pu Laldenga`n Independent hi kawrah mai mai a lo hmang emaw ni le aw tih min rin tir thei rum rum mai …) page 8, R.Vanlawma - Remna Lamtluang Documentary Souvenir

“MNF Party leh ramhnuai sorkar policy pui ber chu zalenna a ni chung reng siin, kum 1966-a Mzioram buai dawn tep, February ni 28 tlaiah khan Rev.Zairema chu India sorkar nena kan inkara palai turin Pu Denga chuan a ngen a. Heta tang hian India nena inbiakrem chu Laldenga policy ber niin a ngaih theih”…page 40, R.Zamawia, Remna Lamtluang Documentary Souvenir.

“Brig.Thenphunga Sailo hian Saprawnga tarmit tawmin Laldenga a hmu a. Saprawnga chuan a damlaia a auchhuahpui ngam loh laiin Pu Thena erawh chuan Lal thuthleng a thut lai ngeiin a tawng siah siah mai a. Huaisen tak a ni.” Pek 88, Bih Chianna by Lalrinliana Colney

Pu Ch.Chhunga, “In zinga mi tumah hi Independence hmu tur hian conviction nei pakhatmah in awm bik lo tih hian a hriat a. Chuvangin, in thil tih tumte hi sut leh hram rawh u”…..Pu Laldenga, “Kan thil tum hi hnukkir leh ngawt mah ila, kan naute ho kutah ka thi tho tho ang. Chu chu min hriatthiampui a ngai a ni”…..page 83, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma


REMNA  LEH  MUANNA  HNUAIAH - MIZORAM  STATE :

Buaina chhum hi kiangin a mawi rih lo, tapa tlaini len a awl mang e” ti-a kum 20 leh thla 3 chhung lai tah leh hathialna hmuna kan awm hnuin, Mizoram chu India ram state 23-na ni turin India Constitution Art. 371 – G ah ziahluh fel thlap a lo ni ta a. Chumia inremna thuthlung, Memorendum of Understanding an tih Point 13 lai nei chu MNF leh India sawrkar aiawh te chuan Dt. 30. 06. 1986 zan dat 1:00 P.M. an chuan an ziak fel ta a. India sawrkar aiawhin R.D.Pradhan, Home Secretary of India; MNF Party aiawhin Laldenga, President MNF leh Mizoram sawrkar aiawhin Pu Lalkhama, Chief Secretary, Government of Mizoram chuan hming an signed hnan ta a. Remna leh muanna hnuaiah Mizoram State thar chu him taka nei tawh tura beisei kan ni ta.

He inremna a awm theihna tur hian Congress Party hruaitute chuan nasa takin an bei a. Hetihlaia Mizoram Chief Minister Pu Lal Thanhawla chuan inremna atan a lalthuthleng chu Pu Laldenga hnenah a hlana, hemi rual hian Cabinet Minister Pu Liansuama, Pu Rokamlova leh Deputy Minister Pu Hiphei pawhin an dinhmun an kian bawk a, an fakawm hle a ni. He lal thuthleng in kenna hi inremna kipui ber a ni. He inremna (Memorendum of Understanding) ina a ken tel pawimawh em em chu MOU Clause 8-a “Inner Line Regulations tuna Mizorama hman lai hi State sawrkar rawn lo chuan siamthat emaw tihbo emaw a ni lovang” tih hi a ni a. Tunhnaiah Protected Area Permitted (PAP) hlip mah se, Inner Line Regulations hi chu danglam ve lo tura ngaih a ni a. Mizoram sawrkar rawn lo chuan thlak danglam theih a ni lo. Amaherawhchu, he min hungbikna hi kan chhehvel hnamdangte hian an ngaimawhin vawi duailo Constitution a kalh tiin sawrkar laipuiah an hek fo va, kum 2008 kalta pawh khan an hlip zuai hman a nih kha? Heta thil lo lang chiang em em chu he min hungbikna hi engtikah emaw chuan hlih a la ni ngei dawnin a lang a. Chumi hunah chuan kan thenawm sumdawng hausa tak tak te an lo inzarpharh ang a, kan ram leilung hi awpbeh an lo tum ngei ang a. Keini a chhunga cheng Zofate kan lo inhmakhua lawklo a nih vaih zawngin hnam anga boralna thlen thei der tur thil a ni si a, bengsika kan ngaihtuah tlan pawh a tul hle.

Laldenga thusawi “India nena inberem tur chuan keini hi a tlawm zawka kan tan ngam a tulin ka hria. An Prime Minister hnenah Mizoram hi India ram bung khat a ni tih kan pawm thu thlen ila,Mizoram state nawr zui bawk ila. Tichuan, kan inrem thuai ang”…page 41, R.Zamawia, Remna Lamtluang Documentary Souvenir.

“…Hetiang taka Pu Laldenga`n India Union chhunga inremna kawng a dap reng chung hian Mizoram zalenna sualna kawnga a aihnahpui, ramhnuai sorkara a khaipa leh mi pawimawh tak tak mi 81 lai chu Mizoram zalenna tihchhiat tum, India hnuaia Mizoram hruai luh tum, a dumpawl tiin a man khawmtir leh mek lawi si a…”…page 43, R. Zamawia, Remna Lamtluang Documentary Souvenir.

Remna leh muanna chungchannga MNF leh  MPC inremlohna chungchang Pu Thena thusawi, “MNF party chuan a dik  adawk pawh thlu lovin, thiam chi tinreng hmangin min bei ta vak mai a.PC hruaitute an that a, bus te an hal a. Pachhunga University College bus te an hal thul.” Page 119…….(Hemi chungchang hi Speeches and writing tih Brig.T.Sailo ziahah chiang taka tarlan a ni bawk). Sipai Chanchin - Brig.Thenphunga Sailo

“MNF hruaituten anmahni duhthlanna ngeiin India danpui chhungah India sawrkar nena inbiakrem an duh ta a”. page 175, Sipai Chanchin - Brig.Thenphunga Sailo

Mizo Union ten State aia Union Terittory an thlan zawk thua Pu Ch.Chhunga thusawi, “State hi zawng kan naute rammu-in an rawn hawn atan i khek ang u. Independence hi chu an hmu dawn lo tih a chiang a. Nakinah rawn haw chhan tur an neih loh hlauh chuan hnam pumpui tan a tlawm thlak dawn em maia. Pasaltha sairam chhuak an hlawhchham a, mahse haw kawngah sazuk sakhi an rawn kap haw a, kutbeng em lova an lo haw ang hian an sazuk sakhi rawn kah haw atan I zuahsak ang u”...page 128, Ch.Chhunga chanchin - James Dokhuma


TLANGKAWMNA:

Khawvel philosopher ropui an sawi nikhuaa, tlar hma ber chang kumkhua tawh tur Karl Marx chuan a lehkhabu tihchhuah “The Communist Manifesto” –a phek lailum ber changtu “Dialectic Materialism” tiha a tarlanah chuan - “Thil reng reng hi a duhtu ‘thesis’ leh a duh lotu ‘anti-thesis’ an awm ziah a. Chuta tang chuan a nawlpuiin an pawm tlan ber tur leh a tha ber ‘synthesis’ a lo piang thin a ni” a ti a. Chutiang ang deuh bawk chuan tuna article tlawm tak ka rawn ziah ve pawh khi kan ngaihdan neih tawh sa atanga ngaihdan dang min neih leh tirtu ni thei se. A zavaiin kan pawm dik diak lo pawh a ni thei. Mahse, pawngpaw hnualsuat ringawt chuang lo ila. Mizo thalai rualten Zoram tana zalenna an sual hi a demawm e, kan tihna lampang a ni reng reng lova. Zoram chhan nana an nunna, tha leh zung leh thisen tam tak an seng hi keini a par tlantute hian ropui kan tiin kan chhuang tak meuh meuh che u a, kan thinlungah in thi tawh ngai lovang. Nimahsela, ti nge heng thu hi tralan hi a tul chhan kan tih chuan tuna ka thangtharpui ten kan ram politics hi chik lehzuala kan zira, kan ram dinhmun tur ngaihtuahin independent nge kan thatpui ang India union chhunga la awm tih te hi ngun taka kan zirchiana, kan beisei angin independent kha lo sual chhuak ta reng ila eng nge tuna kan ram dinhmun ni ta ang tihte kan zeldin a. Tin, chubakah kan ram political history chungchanga kan bangbo lutuk loh nana tih a ni a. Tuna ka rawn tarlante khi a ziaktu ngei pawh hian ka pawm thlapin ka ngaihdan chiah chiah a ni e tihna a ni chuang lova. Heti zawng hian ngaihdan a lo awm ve tho a ni maw ti-a kan khawhawi min ti zautu leh pawm dan zau leh leh inhawng min neih tirtu ni thei se tih hi a ziaktu duhthusam tak meuh meuh a ni e…


SAWIHO  TUR  TE:

(i). District Council sawrkar rorelna kha a lungawithlak kan ti em?

(ii). British sawrkarin India ram a chhuahsan dawn khan Zofate hi duhthlang thei lo ni tehreng ta ila, kan ram dinhmun ngaihtuahin Crown Colony-a awm kha nge tha kan tih, India sawrkar hnuaia awm hi?

(iii). Zalenna sual chungchanga MNF leh Mizo Union ngaihdan inmillohna chhan kha eng vang berah nge kan puh?

(iv). Mizote hian zalenna kha lo sual chhuak ta ila, eng nge kan ram dinhmun tur ni ta ang le?

(v). Tun hnaiah China in India a run dawn tih thawm a awm ta fo mai a. Engpawh nise, Zofate tan hian India union chhunga awm nge hima kan hriat, China sawrkar hnuaia kun?

(vii). Kristianna leh violence hi thil inkawkalh a ni em?

(vii). Rambuaiin a nghawng chhuah, a tha lam leh a thalo lam sawi ho ni se…



REFERENCES :

Ka Zinkawng                                       -           Ch. Saprawnga
Zoram Politics Inlumlet Dan                -           A. Thanglura
Ka Ram Leh Kei                                  -           R.Vanlawma
Zoram Hming Hmel                             -           Lalsawia
Zoram Hmel Tidanglamtute                 -           Lalbuaia
Bihchianna                                          -           Lalrinliana Colney
Mizoram Politics Chanchin                  -           H.Vanthuama
Ch. Chhunga Chanchin                                    -           James Dokhuma
Political History of Mizoram                -           V.H.Khuma
History of Mizoram                             -           ChaltuahkhumaPolitical Devolopment in Mizoram      -           P.Lalnithanga
Lushai Chrysalis                                  -           Major A.G. Mc.Call
District Council Kha                            -           K.Lawmzuala
Mizo Union Kha                                  -           K.L.Chhuanvawra
Vanglai                                                            -           J.Malsawma
Mizoram Political Parties & Leaders    -           B.Zaliana
Hmarchhak Mi Huaisen Pahnih                       -           C.Zama
Sipai Chanchin                                                -           Brig.Thenphunga Sailo & Dr.J.V.Hluna
Zalenna Thuchah I&II                         -           Published By M.N.F.
Remna Lamtluang                                -           Published by M.P.C.C.
Remna Thuchah                                  -           Published by M.K.H.C.
M.Z.P. Chanchinbu                             
Mizo Arsi Chanchinbu                        
Thu leh Hla Chanchinbu                     
Meichher Chanchinbu                        
Huapzo Chanchinbu                           
Internet sites…

Post a Comment

Powered by Blogger.