By Rawna The Hmmm @ Rvch, PWD Tlang


Tunlai chu Syria te, Irag leh Turkey tih vel...Middle East lamin rilru a luah hneh bawk a. Inkaihhnawih tak si, inpersan viau siin a chanchin thai lan han tum daih chhin teh ang.
"The Crusade" kan tih chuan, hrelo tam tak awm palh theih a ni a. Tawitein sawifiah tum ta ila. Jerusalem khu Sakhua lian tak pahnih tena an hmun thianghlim nia an ngaih a ni a. Kristian tan chuan kan Chhandamtu an khenbehna hmun leh Lal anga a kalna (Tumkau Ni) thlenna hmun a ni a. Muslim ho tan erawh chuan Muhamed-an vana a lawnsan na hmun a ni thung. He khawpui tereuhte, a lai hawlh tlanga mel khat pawh tling thathrumlo inchuh hian nunna sing tel hlan a ni a. Pawisawilo nunau, leh pitar putar thleng pawhin zuah an ni lo. Rome a tlukchhiat hnu khan, kum 400 dawn chu Kristian ten an luah a. Mahse kum zabi 7-na alo thlen meuh chuan Sakhaw thar chak tak mai,"ISLAM" chu a rawn inlar a. Jerusalem pawh chu an rawn hnehchhuh ta a ni. Chumi la let tura Kristian ram ten beihpui an thlaka chu "THE CRUSADE" an tih chu a ni ta a ni.

Islam sakhaw hnuaiah Jerusalem chu kum 400 dawn thuak a han awm ve leh ren rawn a. Mahse hun alo kal zel a, Jerusalem chu ringlo mite kuta awmtir duhlo tu an lo pawng tual tual a. Europe lamah chuan Jerusalem lak let duhna thlipui chu a tleh thar ve leh ta mup mup mai a ni. Sipai 60000 (Singruk) chuang te chuan Pathian tan tiin, Jerusalem la let turin an nunna hial pawh hlan phalin ralthuam an chelek ta rup mai a. August 15, 1096 alo thlen chuan heng sipai te hi Jerusalem panin an chhuak ta mup mup mai a ni.

Jerusalem laklet leh duhna rilru hi Kristian te hian an pu phut a ni em em biklo a. A boruak chu tleh reng thin mahse, a tih tak tak a awm ngailo. Mahse hetih hunlaia Catholic hotu lu, Pope Urban II chuan he rilru..."Jerusalem chu Chistian te kutah a awm tur a ni" tih hi a pu bur mai a. Amah hi a sulsutu pawimawh ber pawl pakhat a ni ti ila, kan sawi sual tlem viau ngei ang. A chhan chu hetia sipai 60000 chuang punkhawm theihna chhan hi...ama thusawi avang emaw,a thusawi atanga lo intan a ni miau a. Tin hetih lai hian Pope tana hun remchang lutuk mai a rawn inher chhuak ve leh zel a. Byzantine Lalram (tunah chuan Turkey vel khu) chuan Pope tanpuina a rawn dil mauh mai. Tin kan hriat tur chu...heng hun lai hian Byzantine te hi Kristian ve tho an ni a. Mahse an ni chu Catholic nilovin, Greek Orthodox an ni thung a. Tunlai trawng tak chuan Protestant te ti ta ila, a in zul thei thuak mahna le. Byzantine ram Lalber... Alexios I Komnenos chuan, Muslim hoin Jerusalem an awp tlat chu a lo ngaitheilo ve tho bawk a. Chubakah heng sakhaw betute lakah hian a ram tam tak a lo chan tawh bawk nen. Chutiang neih let leh a duh avang te leh, heng ringlo mite...a ram tam tak laa, hma rawn sawn zelte chu nawrlet a duh avangin Pope puihna chu a rawn dil ta rawih a ni ber awm e.

Hetiang lam zawng hlira rilru lo seng nasa, Pope tan chuan hetiang bak baka hnunglama sabarh hi a awm theilo hial tur a sin. Tichuan campaign auhla fel tak leh awmze nei tak hmang chuan boruak chu a vaw hot ta tulh tulh a. Mahse boruak a alh chhuahna tak ber erawh chu...November 27, 1095 a...France khaw pakhat, Clermont khawdaia a thusawi vang a ni kan ti thei awm e. Hetah hian Jerusalem chu Kristian te kuta awm tur a nihzia te, khulama an ringtu puite chu he sakhua...ISLAM betuten an tih nawmnah zia te pawh uar leh thiam takin a sawi a. Tin, he indonaa kalte chu, "an sual tlenfaisakin an awm anga...an thih pawn chhandam an ni ang" tih hialin a sawi nghe nghe a ni awm e. Hetih hunlaia Europe vela Kohhranin huhang an neih nat dan te chu kan hre deuh vek turah ngai ila. Pope berin chutia a sawi takah chuan awihlo chi kha a nilo hrim hrim ve bawk a. Sakhuanna an lak vung em avangin Pathian tana beih kha chu an hreh lo nasa hlawm mai a ni tawp. Chubakah, European lam te hian...hetih hunlaia Jerusalem leh a chhehvel khua te hausak zia an hre ru deuh vek a. Vanlam bonus bakah leilam bonus a tha dawn tih kha an hai eih lo bawk nen. Indona thianghlima raldo ve tur chuan an inpe ta luai luai mai a ni. "The Battle of the Crescent and the Cross" chu a inmung tan dawn ta.

Sawi tawh angin August ni 15, 1096 a lo thlen meuh chuan, mel sang tamtaka hlaa awm...Jerusalem chhanchhuak tur chuan an feh chhuak ta nguai nguai mai a. Heng sipai te hi, an kal mawl tawp awzawng lova, an mahni ho tur hian hetih hunlaia indo thiam hming thang leh Kohhran mi rum rut...Godfrey of Bouillon chuan a ho a. Chutia Pathian leh Kohhran tana ke pen chhuak an nih takah chuan, Kristian sakhaw vuan ve lo te hrim hrim kha chu "Infidels" kha an ni tawp mai a. A awmzia tawi berah chuan Kristian Sakhaw be velo tute kha chu hmelma an ni tawp mai a nih ber chu. Jerusalem an panna kawngah chuan INFIDELS kan tih ang te chu an tam nasa mai si a. Thil tha leh dik tia inngaiin Juda ho te leh hnam dang ho chu an suasam thla hmiah hmiah ta pang mai a. Mahse an ngaihdanah kha chuan an thiam ve miau mai bawk si alawm, dem ngawt theih pawh niin ka hre lo. Kan sawi hmaih trep chu..hetia sipai kalchhuak te hi, France atang te...Germany leh Italy atangtea kalkhawm an ni a, an vaia lampawlhnan hian FRANKS tiin an vuah nghe nghe. Heng sipaite zawng zawng ho khawmtu kha Godfrey a ni kan tih tawh kha.

Godfrey hi indo leh insual vel thiam chungchuang a ni a, tin a Kohhran mi em em bawk. He Crusade an kalnaah pawh hian a tawngtai laia lo puibaw/tawngtaipui turin puithiam engemaw zah a hruaitel hial a. Tin, a kiangah hian a nau...a mah ang thuaka hratkhawkheng leh mi zah kai ve tho...Baldwin-a a kal ve bawk a. Anni erawh hi chu a sakhaw mi tehchiamloh bakah, a nunrawng phian a ni awm e. Mahse a u bulah chuan eng a ti ngam lo a, sipai ho ang thoin thuawih takin a zui ve tawp mai a ni. Sipai te chuan innghah khawmnan Byzantine khawpui, Constantinople (Tuna Istanbul) chu an thlang a. Sipai an rawn thlen belh zel a, an zingah chuan sipai huaisen leh Lal thisen kai ngat, Bohemona an tih chu a rawn thleng tel ve rawih mai a. Ani pawh hi indo mi, mi hratkhawkheng ve tho a ni a. Tuntuma a rawn feh chhuah hma lawk pawh hian Italy chhimlam pang chu a do a, a hneh hlim hlawl a ni nghe nghe a. Zep lovah chuan sipai zawng zawng zingah..Godfrey te unau tiam pawn...a chungnung larh ti ila kan uar sual lo viau ang.

Alexios chuan a ram rawn nek tu Islam ho nawrlet na tur atan Sipai tha bik 300 vel awrh alo beisei a. Mahse Pope ngaihdan a ni lo tih chu sawi buai a ngai awm love. Chutia sipai sing ruk chuang tehmeuh an rawn thlen takah chuan, a hlau deuh a ni mahna. A chhan chu a khawpui pawh hi duh thut ta se..bei thut tham an awm miau si a. Fing takin sipai hotu lu pathum te chu ko hrangin inremna a siampui ta keuh a. An inremnaah chuan, Alexios an an kalkawng tluanin an chaw leh silhfen thlengin a buaipui anga...mahse Jerusalem pana an kal paha an khaw lak (a tir taka Byzantine ho ram) zawng zawngte chu Alexios kuta hlan let vek turin an inrem siam ta a ni.
An rawn fehchhuahna Europe atanga teh phei chuan Jerusalem thleng tur hian mel 3000 dawn lai kal a ngai a. Hetia Constantinople atanga an chhuah leh pawh hian mel sang fe an la hmabak hnur mai. Constantinople an chhuahsan atanga kar 2-3 vel lekah chuan an kal chhan diktak chu fiahin a awm dawn ta. An hmaah chuan Islam sakhaw betute awmna, Nicaea an tih chu a ding to lurh mai a. He khua hi Byzantine ta a ni thin a. Mahse kum 20 vel liam taah khan Saracens ho (Islam ho ti ila a huam chiang ber - RF) in an rawn run thut a,an la a..an luah chhunzawm ta zel a. Tunah phei chuan Turkish hnam peng pakhat Khilij Arslan a hote chuan an khawpui leh kulhpui berah an hmang tawh nghe nghe a. Englekhawle, Crusader ho chuan khawpui chu an hual phui ta mup mai a. Mahse he khawpui hi a defence a tha nek mai a. A khawpum mai chu mel 3 laia thui kulh chuan a hual chhuak vek a, a san zawng lah chu a lo berah metre 10 vel an ni a (1 mtre = 3.3 ft approx), metre 30 dan velah Tower (ralvenbuk) a awm vek bawk a. Hna awlsam chu a ni dawn hauhlo. Mahse Crusaders te hi an phur em mai pawh a. A chhan ber pawh hei hi an hna intanna a ni a. An kalchhan...Muslim ho an hmachhawn na hmasa ber tur a nih vang te pawh a niang chu...an huphurh tehual lem lo.

An han bei ta ngheng mai a...beih pawh an inbei nasa narawh awm e. mahse Crusader te chu an phur vanglai a nih vang te pawh a niang..khawpui chu an la dawn titih ta mai a. A hmaa an lo intiam ang khan, khawpui chu Alexios-a hnena pekkir chu an tum thlap a, mahse a chhunga an rallak sum te erawh chu an chan turah an dah thung a. Amaherawh chu an beiseiloh deuhjin thil a thleng ta tlat. Chutia Niceae khawpui a tlawm dawn tih Alexios an a han hriat chuan a ngaih chu a nuam thei ta hauhlo mai a. Kulh hnunglama awm, Askanian Dil an tih ah chuan a ruk te in a lawng te chu a tir lut treuh mai a. Niceae awptu Kilij Arslan chu rem a lo siampui a, June ni 18, 1097 zanlaiah chuan Niceae khaw mi te leh, an hausakna zawng zawng te nen chuan a lo thiar chhuak fai phiar mai a. Niceae chu tha thawh eihloin a la ta der mai a nih chu. (Zanah hi chuan an inbei lo a ni chek anga, tin an inrem siam dan tak hi ka hre thei mai lo - RF) A tuk zing an han tho chu Niceae khawpui, an lak fel thawthang tawha an ngaiha Byzantine flag alo intar va va mai an han hmu chiah chu an sa awm hlawm teh e.
Thil thlen dan an hrethiam vek, phatsan an ni. Phuba lak pawh an chak khawp ang. Mahse Byzantine khua va bei dawn se, an inhloh treuh anga...sipai inchah belh chiin an khawsa lo ve nasa mai si a. Kalsan tawp mai chu a titlu ta ringawt mai a, duhthlan tur awm si heklo le.

Tichuan Jerusalem pan chuan an kal zel a. An hriat miahloh chu, an khaw hneh tak Lalpa khan...phuba lak tumin a lo zui ru ngar ngar mai chu lo niin. Crusaders ho lah chuan an hre der mai silo. Sipai huhova kal an nih avangin, a hnungdawl pawl, Bohemon a kaihhruaina hnuaiah...sipai 20000 vel an indah a. Anni chuan an hnung an rawn dawl ta zar zar a. Mahse an vanduai a siam nge ni...a hmalama kal te nen chuan an inhlat ta riau mai a. Zan a lo thlen meuh chuan a hranga camp an siam a lo ngaita hial a. Chutak mai chu, anmahni lo zuiru reng tu Khilij Arslan atana hun rangkachak a lo tehlul mai si. A sipai la neih zawng zawng nen thapui thawh takmeuhin, a hnungfal te chu a zu bei ta phut mai a leh. Anni lahin chutiang an lo beisei lo nasa mai si. Rei tak inbeih hnu chuan Crusaders te zawk chu an chan a chau takmeuh tawh a. Mahse zualko an lo tlanchhuak thei hram chu niin...a hmalama mite chu pui turin an rawn tlanlet leh vang vang a. A hun takah....a hun takah a ni ber ang chu...an rawn thleng thei hlauh a. Tichuan Khilij-a leh a sipai te chu an nawr kir thei ta hram a. Zualko tur kha lo pit chhuak lo ta sela chuan, an mang raih mai tur a sin le. CHutia hnehna an han chan leh zel takah chuan Crusaders te chu an CONFI tawh nasa mai a. An zinga pakhat phei chuan in lama a chhungte lehkha a lo han thawn danah chuan,"Tun atanga kar thum velah chuan Jerusalem kan la tawh ang" a lo han ti vel ham ham a ni awm e. (Helai hi...engtin nge a thawn a...engtia rei nge lehkha hi a thang..a thawn tak tak em tih thleng hian zawhna lian tak min siam a, mahse hei a inziak miau a...chubakah hetih hunlaia Crusader te rilru a thailan chian em avangin ka telh a ni - RF)

An chetsual dan te hre ranin an kalkawng tumlawk pawh zawh ngam lovin a kual zawngin an kal phah ta nghek mai a. A tumdan chuan kal se, reiloteah an tum ram an rap thei mai tawh tur a nia, sawi leh sawi hnu...an fimkhur luatah an kual ta nek mai a ni. A awm ve tho a, sipai inhloh loh dan kha ngaihtuah a ngai ve a...Jerusalem thleng se, engin nge lo hmuak dawn an hre silo. Chuvang chuan an kawng atanga pengin, Anti-Tauras Tlang an tih chu an lawn tlang ta ngawt mai a. Hetah hian kalkawngah mi tam tak chu an inhloh ta tho nghe nghe. Thi zingah hian an hotute zinga ami Baldwin a nupui pawh a tel hlauh mai a. He thil thleng hian an kawngzawh laiah hian awmzia thuk tak a neih phah ta nghe nghe a. Baldwin-a nupui hi hausa tawntaw chhungkua a mi a ni a. Hetia a thih takah chuan hausakna a neih ve te kha a nupui a phum rual chuan a phum tel ve tih a hai lo reng reng. Chutiang a lo nih tak avang chuan a rilru kalhmang (Mindset) pawh a danglam hlawk nghe nghe a. A chhan chu tunah chuan a nupui hausaknaah a innghat thei ta silo a. Amaha a inhaivur a ngai ve dawn ta a ni. A rilruah chuan sum hmuh duhna, duhamna te hmun an lo chang a. Tuna a tum ber chu, he Crusade hi hlawk taka hman a, ram khawilai emaw...khawpui emaw pakhat tal neih chu a tum ta rut mai a ni.

Tichuan sipai tlem a zawng nen chuan an kal hrang ta nge nge a. Rei pawh an la kal lo tihah chuan an vanneih a siamin an hmaah chuan khawpui pakhat a lo ding to leh lurh mai a. He khawpui hi Edessa a ni. Khawpui intodelh fahran mai leh hausa tak mai a ni nghe nghe a. Mahse Baldwin atana chetlak ti har em em tu chu, a chhunga chengte leh a awptu te thleng hian Christian an lo ni mauh mai a. Mahse Islam sakhaw betute, Turkish sipaiten an lo run chamchi thin avangin an lo ralkhel hman hle thung a. Mahsela, chutia Christian pasal tha huaisen leh a sipai te an lam pana an lo kal tih an hriat chuan, i-he lovin an lo chiau au chung chung a ni ber mai. An Lalpa phei chuan anmahni hnenah awm ve reng turin a ngen ngawih ngawih hial a ni awm e. An kalsan a hlauh em vang nge ni, Baldwin chu Edessa khaw lal chuan a fa angin a la a, a thih hnua Lal turin a ti ta hial nghe nghe a. Mahse Baldwin hi eng ang mihring nge a nih alo hrechiang lo nasa tih a inhriat chhuah meuh chuan a tan sekawng khar in a awm hman tawh. Baldwin pawh chu hun rei vaklo chu Lal fapa ang chuan an awm ve ren rawn a. Mahse an Lalpa pui roh chu a duh aiin thi har a ti ta phut ni tur a ni. Thah ah a phiarru ta a. Chutia phiarruka a awm tih Lal in a hriat chuan a tlanchhe nghal a, mahse kulh banga hruizena uaithlak a tum lai chuan thalin an kaphlum ta nge nge a. Baldwin chuan a duh chu a nei ta.

Chronicler (Chanchin hlui ziaktu ti ila, awlsam leh ber mai) pakhat chuan "Jerusalem kha Islam sakhua in lo luah lo in...Eastern Christian ten lo luah pawh ni ta se...chhuanlam an rawn siam tho ang. Entirnan...Nangni hi Christian diktak in ni lo tia chhuanlam siam chungin Jerusalem kha an rawn run tho ang. A chhan chu an mita lian ber chu ram leh hausakna bak a ni tlat lo a ni" a ti hial a. Hei hian sakhaw dangten Crusade min hmuhsak/ngaihsak dan a ti chiang viau awm e. Point ah lut leh ang. Baldwin an khawpui a lak lai chuan khawthlang lam pana kal mek, sipai nawlpui te chuan Antiokei khawpui...a ngheha nghet tlut mai leh bang chhah tha em em maiin a hual chhuah put mai chu an lo thleng ve mek a. Antiokei khawpui hi Tirhkoh Paula hunlai atang tawh khan Christian khawpui alo ni ngar ngar thin a...mahse kum 1085 ah chuan Turk sipaiten an rawn run thut a, an la ta der mai a. He khawpui hi Crusader te tan chuan lawmman ropui lutuk tur a ni ve tho bawk a. Jerusalem tihlohah chuan, an khawpui paltlang leh hmachhawn te zinga pawimawh ber tur a ni hial ang. Antiokei khawpui hi an lak vaih chuan, Jerusalem an beih hunah an hna 30% vel chu an zo tawh ang hial a ni dawn. A chhan chu an in resupply na tur te, an tlanchhiatna tur thlengin he khawpui hian tangkaina lian em em mai a nei tlat a ni. Turks hoin rorel mahse, Antiokei khawpuia cheng tam zawk te hi Armenian leh Greek Orthodox Christian an ni mauh mai a. Tin, an Lal hi a fel khawp mai a...Islam sakhaw vuantu ni mahse...Kristian te leh Muslim te chu tumah a enhrang lova, zalen takin an sakhaw vawn a phalsak ve ve a ni. Mahse chu chuan Crusader ho chu a dangin a rinawm vak loh. A chhan chu khawpui pawimawh a nihna chu dahtha ta ila, a hausakna bakah an chhuanlam lian ber tur...a awptute chu Turk ho, Islam sakhaw vuan tute an ni tlat.

Antiokei hi kulh rinawm tak a ni tih kan sawi tawh kha, a details chu kalsan rih mai ila...kan hisap tur leh a peih tana research an lo neih ve nan dah ta mai ila. Pawimawh ta zawka chu, an Lalpa chu raldo hrat leh thiam...remhre tak a ni tih hi a ni. A raldo thiam dan tur chu sawi pawh ngailovin Antiokei khawpui a lak mai theih dan hian a sawi fiah vek thei awm e. An Lapa hming chu Yaghi-Siyan a ni. Chutia a ram an rawn hual tak mupah chuan remruatna a siam zung zung a. Mahse a rilrua tla na ber chu, khawpui chhunga Kristian awmte hian an lo pui ru duh angem tih chu a ni. Mahse rem a ruat zung zung a...thuthlukna pawh siam a harsat lo khawp mai. Islam sakhaw betute zawng zawng chu kulhpawn chiahah chuan khur (Trenches) lai turin a tir chhuak vek a. A tukah chuan Kristian sakhaw betute zawng zawng chu a tir ve thung a. Mahse chutia Kristian hoin an laih ve lai chuan kulh kawngka chu an khar hnan ta hmiah mai a. Hetia a tihloh chuan, an rilru puthmang tur a hre siloa, risk a la ngam lo a ni ber awm e. Chutichung pawh chuan kulh ah chuan rawn dak chhuakin Kristian an khar hnan te hnenah chuan,"Antiokei khua leh tui diktak in ni e, mahse tuna kan dinhmunah chuan hetia ka tih a ngai a ni tih chu in hrethiam ang chu" tiin a la zu au zui hram a ni awm e. Lal tha tak niin ka hria keizawng. Lal Fing tafam chuan a kulh te chu a hre chiang a, a hmaa lo la tu a nih vangin a ring tawk chiahlo nge, a hlau ve hrim hrim ni. A rukin tanpuina (Backup) tur a va sawm ta a. Hetah hian thenkhat chuan Parva an hmang an ti a. Parva keah lehkha an tawn bet a...an chhuah a...tichuan training an lo pek tawh Parva te chuan an thurualpui te khuuah chuan an va tum ta thin a ni awm e. Crusader ho lah chuan chutiang angin thu an inthawn ang tih ngaihna an hre der silo....

Mahse engang pawn lo inpuahchah ve mahse, Pathian remruat te zawng mihring tan dan rual a nihloh zia a lo lang leh ta. Crusader hotupa deuh ber Bohemon chuan Antiokei kulh vengtu te zinga a hotu pawl pakhat chu a rukin a tham lungawi thei ta tlat mai a. An tham taka hi Feroz-a a ni a. Ralvenbuk pathum lai enkawltu a ni nghe nghe. Han ngaihtuah ta ula, tower pathum lai enkawltu an tham lungawi chuan...tower te kha metre 10 vel leka inhlat pawh lo ni ta se. Feet 100 chuang tehmeuha thui...duh pathala chet theihna hmun an nei dawn tihna a ni a. He an thil tih hi chu fu cher cher tak a ni ringawt. Bei tur chuan an inpuahchah ta a. An tum dan chuan zan lamah beih thut an rilruk a ni. Kan sawi hmaih trep pakhat chu, Antiokei khawpui hi a defence that zia chu sawi buai lo law law ta ila. Tlang pawng chunga sak ala ni zui a. Han hisap ringawt pawn a beitu nih hi huphurh awm tak tur a ni ringawt mai a ni. Mahse sawi tawh ang khan Bohemon-a leh Crusader te chuan a saptrawng takin Trump Card tha tawk an keng vang tawh tlat mai a. An huphurh lutuk lo turah ngai ang. Crusaders te chu an hmun ruat lamah chuan an inchhawp phei ta rup mai le. Khawpui lama tang te lahin chutiangin phatsanin an awm tih an hre silo. Kulh awl lai ah chuan thawm dim takin lawn zai an rel ta a. An tum dan chuan, kulh venloh lai atanga luh a, a chhunga sipai lo awm te thrawn thut a, kulh kawngka hawn a...an thiante ho luhtir chu a ni. Harsatna tereuh te te in tlakbuak ve mahse, chhunglam atanga lo puitu an awm miau avang chuan an tum ang tak chuan an ti thei ta a. Thla 8 tehmeuh mai an hual hnuah hlawhtlinna an han chang ta a ni a. A chhunga chengte chu an dim lo bawk sak awm teh asin. A chhunga awm zawng zawng chu an that chimit deuh vek a...kawngpui te leh hmun awl lai deuh te chu ruang vawm khawm nan an hmanga, kiltin maiah chuan in aia sang mah tur hian ruang chu an tlu vum nghek nghuk mai a ni.

Mahse le, kulh an la a, hlawhtling an intih tehlul nen...lawmna hun takngial pawh an nei hman lo. A chhan chu an hual tantirh laia Antiokei Lal in tanpuina ava dil kha a lo hlawhchham awzawng lo chu niin. Hnehna an chan tukah chuan Turkish sipai, a tama tam mangkheng chu an rawn thleng ta rup mai. Tunah chuan kulh hual tute kha hualbehah an tang ve ta thung a nih ber chu. Hmelma lam an tam si, an ni lah indo zo hlim chauh an niin, an chau ve bawk si. An rilru chu a hnual rawih hlawm mai a. An tihngaihna hrelo chuan tawngtai rualna hun an huaihawt ta ngawt mai a ni. Hetah hian a lawm thil mak tak leh awihawm loh rum rum...mahse crusader te zinga mi ngeiin a ziahna lehkha hmuh theiha la awm si thil chu a thleng tak a ni. Chutia an tawngtai zawh hnu feah chuan an zinga Puithiam junior tak mai pakhat chuan 'inlarna' a hmuh thu chu a thang ta hluai mai a. Mitin mai chu enge thil zawmzia hriat tum chuan an vir luih luih mai a. Puithiam pain inlarna a hmuhah chuan,"Tirhkoh pakhat chu a hnenah a rawn inlar a, he khawpui chhunga chapel (Biakin te chi) pakhatah hian Isua an khenbeha, a naka an vihna fei kha phumin a awm a. Chumi chu la chhuak la...hnehna a chanpui ang che u" tih a ni. An dinhmun thlir chuan lo awihlo pawh awm se an demawm loh anga..lo ringa beisei tlurh tu pawh awm se...an thiamawm loh hauhlo ang. Engle khawle...chuti fakaua inlarna chiang te chu awlsam taka proof theih a nih miau avang chuan Puithiamin a sawi Chapel ah chuan an va kal a. Mi an indip buai loh nan inlarna hmutu puithiam leh thlan bik 20-30 vel chauh chuan an lai ta a...pawnlam mi te hmuh theihloin kawng an khar a (Heti lai takah hian zawhna a piang tam thei viau awm e), hna chu an thawk ta a.

He inlarna hmutu hi sawi tawh ang khan Puithiam Junior tak mai a ni a, a hming chu Peter Bartholomew a ni. Mahse le, an tawngtai rual khan thilmak thlen tir turin an dil a ni ber a, chutiang akara hetia huaisen taka inlarna a hmuh thu a rawn tlangau pui ngam anih chuan...han rinhlelh ngawt chi pawh niin a lang lo. A chhan chu a inlarna hmuh a sawi danin engkim proof theih a la ni ta zui lehnghal a. Dawt sawi ta se, a chan tur a chiang awm tho si a...mahse a tlangaupui ngam tlat si a ni. Tichuan a chhunga lai tute chuan thahnem ngai tak chuan an bei trauh trauh a. A pawnlama lo nghak tute nge zauthau anga a chhunglama hna thawk te tih pawh hriatthiam a har hial awm e. An beih rei tak em avang chuan pawnlam a mi te chu an lo beidawng hman deuh tawh a. "Eng a ni dawn lo a nih hi" an lo ti hman hial te pawh a ni mahna. Mahse chutia ngui deuh nghuaia an lo awm lai chuan Chapel kawngka chu a rawn inhawng ta thut mai a. Mipui zawng zawng mit chu chulamah chuan a fu nghal thrup bawk a. An beisei ruk deuh si, beisei ngam chiah siloh chu a thleng ta. Puithiam Bartholomew chuan fei pakhat...tuiek hrep tawh...a vawnna fawng , thing hmanga an siam pawh awm tawh manglo chu a rawn lek chhuak ta va va a. Hetih laia Crusader te rilru tur hi a inthen darh nasa awm hi ka ti thin. Thenkhatin "a hmain a lo phum lawk a niang" ti tawk an awm ka ring a...lo awih hmin hmiah an awm bawk anga...rilru dang eng eng emaw lo pu an awm bawk anga...engpawh chu ni se...fei chu a rawn keng chhuak ngei si a. Chu aia pawimawh ta ber mai chu an hotute...Baldwin leh Bohemon te chuan Isua an vihna fei ngei a nih chu an ring nghet bur mai a..Chu chuan nasa takin thutlukna an siamna kawngah mipuite rilru sukthlek pawh a influence awm e.

Tunah chuan an dilna chhanin a awm a, an kiangah Pathianin a dinpui dawn tih an chiang ta bawk a. Chaute chu an lo chak thar leh a..mutthlu te pawh kaihthawhin an awm leh ta a...awihawm em em loh. Englekhawle..a nih dan chu a ni miau si a ni. Tichuan tha thar nen, rilrua huaisenna thar nen, an hmelma te bei tur chuan an inpuahchah ta sung sung mai a. Pathianin a awmpui nia an inrin tlat avangin an huai sen viau niin a lang. Kulh chhunga lo tranga, an hmelma te beih hun lo nghak ringawt ta lo chuan...kulh pawnah chuan an chhuak a..an hmelma te chu an va hmachhawn ta zawk a. Hetah pawh hian thilmak dang a thleng leh ta mauh mai. Tin hei pawh hi Crusader zinga miin a record na document (?) pawh a awm nghe nghe bawk. Diktak chuan hmelma lam tan chuan huphurhawm tham pawh an ni tawhlo ve bawk a. An inhloh hnem ve tawhin, raldo reng renga kum tel tehmeuh vak rawlai tawh kha an ni bawk nen. Anni ho (Turkish Army) lah an tam nasa mai si. Kulh kawngkaa an rawn chhuak pheuh pheuh te chu an lo nuih sawh deuh hial a ni awm e.

Chutia Crusader hoin kulh an chhuahsan kim hnua, indo tura an han inrem vel lai chuan an hmelma Turkish sipai te chu eng sawilovin an tlanchhe ta hum hum mai a. A ngaihna an hrelo nasa mai. Mahse le, hnunglam panga tanhmun rem ho an rak tak chel chul ah chuan Crusader ho chu an hawi let thrup a. An thil hmuh chu mak an tiin an beisei phakbak teh meuh meuh a ni ngei ang le. An hnungah chuan sipai tam mangkheng mai...a var veka inthuam leh sakawr var vek chunga chuang chu an lo awm hnur mai chu niin. Chumi hlau chuan Turkish Sipaite pawh kha an tlanchhia tih chu hrilhnawn pawh an ngai lo chiang khawp ang. He thil thleng hian inhnialna a siam nasa khawp mai a. "Hand written account" te a awm avangin hnawl ngawt theih a ni lo a, mahse historian tam tak chuan an awihlo deuh a ni ti ila kan funkim ber ang. Amaherawh chu...he indonaa tel ngeiin a ziah na lehkha (?) hmuh turin a la awm miau bawk si a. "Dawt a ni" han tih ngawt theih a ni bawk silo..Thawnthu naran anga kaa inhlan chhawn te chu ni se, hnial a nuam viau anga..amaherawhchu proof an neih hi a khal tha trelh trawlh viau mai si a. Thutlukna siam pawh a har a ni. Mahse ringtute tan chuan awih kha kan tih makmawh niin ka hre ve tlat...Pathianin a rawn pui a ni ti ila, a dik ber ang. Vawi tam hetiang hi Bible ah pawh hmuh tur a awm kha maw..Zawlnei Eliza ang te kha. Tichuan tha thawh ngai miahlohin an hmelma te chu an hneh chu a ni ta mai a, Antiokei khawpui lah chu hnehsawh lutukin an la bawk nen, Crusader te hian Pathian in a awmpui niin an inngai hmin hmiah tawh a...an thil tih tur (Jerusalem lak) pawh hi Pathian remruat leh Pathian thu a nih an ring hmin chiang hle.

Khang inlarna te leh sipai te kha a tak nge a lem tih kan hre hauhlo a, tin inlarna (vision) te ngat phei kha chu sipai te morale tih san nana an chanchawp nge tih pawh sawi a har hial a ni. Mahse engapawh chu lo ni se, Antiokei khua chu Christian te kutah chuan a awm leh ta phawt chu a ni a, chumi chu a pawimawh lai ber a ni awm e. Mahse a hma daiha Byzantine Lal nena remna thu an lo thlung ang khan, an khaw lak te Byzantine ho hnana hlan chhawn zel tur tih thuthlung kha chu zawm an tum ta bikloa, khawpui chu an nei ta hmak mai a ni. Byzantine Lal khan an khaw do hmasak ber tumin a rawn phatsan nghal titih kha a nia. A awm ve viau a ni. Tichuan an thenawm lawk khua Edessa chu Baldwin-a kuta a awm bawk a...an pahnih chuan (Baldwin & Bohemon) te chu an lo hausa ta thur thur mai a ni. An ram awp leh a chhehvel a lo hausa bawk si a. (Hetih lai vel hian Godfrey hi a lang lo tlat mai a. Ka rin dan mai mai chuan, ani kha chu Pathian tih tlat mi a nih avangin, lei mawina te chu a thlahlel ve tehchiam lo ang a. A kawppui te angin hausakna a um ve vakloh avangin hetih lai vel hian langsar khawpin chet a la lem lo anga...ziahlan vak a nilo a nih ka ring - RF) Chutia ram enkawl an han neih ve ve takah chuan Bohemon leh Baldwin te chuan an thil tum ber...Jerusalem lak lampang pawh chu ngaihtuah hyleithei lo chuan an khawpui enkawl chuan an buai ta viau mai a. Mahse sipai nawlpui te thinlungah erawh chuan an kal chhan leh an thil tum lian ber chu Jerusalem...Islam sakhaw betute kut atanga chhuhsak kha a ni tih an la vawng reng a. Hetia an hruatuten an "Main purpose" theihnghilh thaka hausakna leh nawmchenna lam an han hawi takah chuan an lung a awilo tan ta viau mai a. Lungawilohna thlipui chu Crusader...sipai naran ho zingah chuan a tleh ta hum hum hi a ni ber mai. A tawpa tawpah phei chuan a rawn puakchhuak ta nghe nghe a, ti ila a dik ber awm e.

Hetia an hruaitute ber rin tlak leh rawn tlak eihloa an han awm tak siah chuan, an rilru la peng thei emaw...an tum ber lama an rilru an hawitir leh theih nan tiin hma lak zai an rel ta a. Mahse hemi tuma an thil tih erawh hi chu, Crusade chhung zawnga thil thleng rapthlak ber leh tenawm ber ti ila a dik hial ang. Antiokei atanga hla vaklo ah chuan khaw lian vaklo pakhat Maarrat al-Nu'man tih chu a awm a. Chumi khaw tereuh te chungah chuan an thinrimna berhbu chu an va leih baw ta nghek ringawt mai a ni. Zanah an va run thut a...he khuaa mihring cheng te...Kristian leh Muslim ho pawh tumah thliar hrang lovin an va that chimit thak ringawt mai a. Chumai chu duhtawk lovin...mihring thi tawh taksa te chu chhumin an ei hial nia sawi na pawh a awm. An chetdan hi rawva in rapthlak teh mahse, an thil tum ber erawh a hlawhtling chiang hle mai thung a. An hruaitute chuan he thil thleng avang hian...sipaiho te hian...an hruaitute chu, chet khawmuan emaw, thil dang chunga rilru an pek tak daihna chu an ngai thei lo in an duhlo a ni tih an tilang chiang hle a, chiang takin hrilhnawn anni tih an pawm hmiah a. Tunah chuan an thutiam te ti hlawhtling a...engkim chan huama an kal chhan Jerusalem beih chu a hun tawh a ni tih chu an hrechhuak leh ta te ti ila..a dik ve tho awm e. He mi hnu atanga rei vaklo ah chuan, Jerusalem bei tura inpuahchah na thupek chu an chhuah ta vat nghe nghe a ni.

An feh chhuah atanga kum 3 dawn liam hnuah, mel 3000 chuang an kal hnuin AD 1099, June thlaah chuan Crusaders 13000 te chuan Jerusalem kulh kawngka bul chu an thleng ta rup mai a. Heta Jerusalem thleng te hi, a tira chhuak zawng zawng atanga hmun li-a thena hmun khat pawh an tling thathum tawh lo. Kalkawngah an inhloh ve viau a niang. Chutia Jerusalem an zu thleng meuh chu...a hneh chu sawiloh...a beih pawh an beih hma hawt chuan thenkhat chuan a lei te chu an fawp a, a then an lo tap thung a. Mahse an hmaah chuan an thiltih tawh azawnga huphurh awm ber tur chuan a hmuak luah a ni tih erawh an theihnghilh chuang lemlo. Tichuan hruaitute chuan khawpui chu an han belchiang vel a. A lo pui rem rem ngei mai. A kulhbang ringawt pawh chu Ft 50 sang, Ft 10-a chhah alo ni hem mai a. Jerusalem khawpum chu a hual chhuak pup mai bawk sia. He kulhbang lawn chhuak tur ringawt pawh hian hmanrua thahnem tak an mamawh dawn a, chumi atan chuan thing tam tak an mamawh dawn tih pawh an hre nghal mai. Mahse Jerusalem awptu Muslim ho chuan Jerusalem khaw hnaivaia thing awm zawng zawng chu an lo kit fai phiarh mai a. Hei hi rawn bei thut tu an awm pawh a, hmanraw siamna tur an neihloh nana ti an ni a. An remruatna hi a fu viau a ni. Tunah chuan Crusader ho chuan ngaihtuahna sen tak tak an mamawh ta. Leihlawn leh Siege Tower (Mizo tawngin ka hrelo...in ang deuhin chawng hnih thumin an sa a...nawr kal theihin an siam a. A chhungah chuan mi tamtak an tawm a...tichuan kulh bang zawnah chuan an nawr phei ta thin a. Kulh bang a thlen veleh a chhunga tawm te chu kulh bangah chuan an zuang thla a, a vengtu lo awmte chu an zu bei huk thin - RF) Mahse sawi tawh ang khan chutiang siamna tur chuan thing hmuh tur hnaivai chhete khat pawh a awm silo. An mang chu a ang ve det in ka ring. Mahse heti khawpa hla hi an kal tawh a, chutiang mai mai vanga pamtrul chu an tumlo nasa. An hotute chuan sipaite chu pawlah then darhin...enganga hlaa mi pawh ni se..thing kih tur zawng khawm turin an tir chhuak ta tawp mai a ni.

A hma pawn kan sawi tawh a, Crusader te chungah hian Pathian thiltih vawi tam a lang tawh a. Hemi tum pawh hian beisei loh leh rin pawh harsa hial khawpin thil a thleng leh mauh mai. Hmar lampanga thing zawng tura kal te chuan an hmaa tlang pawng euh euh chu lawn kai a, a ral lama thing zawn chu an tum a. Chutia an han lawn chu, a chhipah chuan an han chawl ren rawn a. An zinga pakhat chuan an awmna bawr vel lei chu a hnip deuh riau hian a hria a. A ke chuan a han thai vel chhin a, lei laih thar...chhilh hlim hlawl ang mai chuan a lei chu a lo thawl a. Mak ti tak leh eng hmuh inring em em hran chuanglo chuan an han lai chhin a. Lei chu a lo hnipin laih pawh a harsa lo khawp mai. Chutah le !!!! an thil hmuh chuan an zinga mi zawng zawng chu a men tir kawk kawk ngei ang. Thing tan sa thlap (Chartin ang a niang chu ka ti mai - RF) tlawn 400 lai mai chu a lo inrem fel thrat mai chu niin. Mak an tih rualin an rilru ah chuan thil pakhat chiah a lang nghal ngei ang le. Chu chu...heng thing te hi Pathianin a rawn pek a ni tih bak a ni heklo ang. Tichuan an thil chhar hmang chuan an mamawh ang indona hmanrua te chu an han siam a. Laihlawn/Leihlawn thahnem tak leh Ft 50 a sang Siege Tower pahnih lai siamna a lo daih reng mai a. Crusader ho lawm dan tur zia leh an phur dan tur chu ka hisap thiam mai ang chu. Tin an thil tawn atangin Pathianin a awmpui a ni tih lah hai rual a ni der silo. Sipai te chu an duhthusam zat chanve chanve leh pawh an awm tawh lo. Mahse tuna an rilru puthmang nen hi chuan sipai 50000 rual tluk thawthang an ni tho ang. Kan sawi fo tawh ang khan...indonaah hian sipaite phur leh phur loh...an morale a san leh sanloh hian kawng thui lutuk a su tih kha kan sawi nawn hram ange. (Entirnan, i chhungkhat laina te that tu sipai hmachhawn dawn ta la...i thinrimna leh phuba lakchakna khan, i taksa chakna bakah khan huaisenna, thinrimna leh tumruhna a siam che a nga. Chu chuan i taksa chakna kha nasa takin a belh ngei ang. A nih lemloa, sipaiah i tang a..hlawh i lakna a nih vang chauhin indonaah kal ta la. Phur lo fahrana i awm chuan i nih tur pawh i ni phalo ang. Chu chu "MORALE" kan tih fo chu a ni ber awm e - RF)

Tunah chuan engkim an inrem fel ta. Bei turin an inring ta thap mai . Hotute chuan rem an han ruat zung zung a, thruang hniha beih zai an rel a. Pawl khatin Hmarchhak (Northeast) lamah an bei ang...a pawh dang chuan Chhimchhak (South East) an bei ve thung dawn a ni. Tichuan le...14 July 1099...zan a rawn thlen chiah chuan bei turin an thawk chhuak tan ta a. Muslim ho pawh chuan Siege Tower pakhat lek pawhin an kulh bang a rawn thlen chuan chaklo nghal thei dinhmunah an ding tih an inhre ve reng a. Tan an lo khawh khawng ve auh auh khawp ang le. Mahse le, vanduaithlak tak in...Chhim lampanga an siege tower chu, tel sa te...thalmu a hmawra mei alh an dah te hmang chuan Muslim ho chuan an ti alh ta hluah mai a. Crusaders ho tan chuan thin a rimin rilru a beidawng duh rum rum hial mai thei a ni. Mahse hmar lamah chuan Siege Tower leh pawl pakhat zawk dang chu an la awm a. Chhim lama thil thleng a hriatin, an hotupa ber..Godfrey chuan a hmaa a thiltum dan te chu thlakin tactic thar hman zai a rel ta a. A indo hmaa Jerusalem kulh an belhchian lai vel khan, tlema tlang pawng deuh chunga kulh inremna chu a hmu a. Mahse beih a har dawn em avangin chulai chu strategic point atan a that pawh a ringlo kha a nia. Mahse chulai hmun chu Muslim ho pawn a kalkhan a buaithlak em avangin, chuta tang chuan tuman an rawn beih an ringlo ve tho ni tur a ni. Veng tu pawh an lo indah manglo tih chu a spy hmang chuan a hre thei ta a. Chuti lai hmun ngei atang chuan beih chu a rilruk ta a ni. Tichuan le...chulai tlang pawng..kawng pawh awm mumal lovah chuan a siege tower kawl..tuna an innghahna awmchhun tak tak ni tawh chu, uluk leh fimkhur tawp mai bakah...thawm dim em em mai chuan a nawr chhoh tir ta a. Chulai hmun remlo lutuk a, Siege Tower Ft 50 a sang han nawr chhoh chu a hautak ve khawp ang le. Mahse a tawpa tawpah chuan an innawr thleng ta hlawl mai a. A spy sawi dan ang ngeiin vengtu pawh an lo awm lo reng a. An han inrem rem sauh asuh a, an lawn lut ru ta nguah nguah mai a.

Chutia an rawn lut tih Muslim hoin an hriat chuan sipai tam zawk chu Godfrey te awmna lamah chuan an rawn tleh phei nghal dul dul a. An inbei nasa ngiang bawk. Tumkhat phei chu an siege tower chu tlemin a kang tan tih Godfrey chuan a hmu a. Amah ngei chu kulh ah chuan zuangthla in, tih kan tumtute chu a zu tihlum vek hial nghe nghe a. Tunah chuan Crusader thenkhat ten gate an lo hawn tawh avangin...an pawlte pawh an rawn tlan lut hul hul tawh a. Muslim ho chu an tlanchhe ta dul dul mai a. Ka ngaihtuah mai mai thin a, Muslim ho kha an tam awm ropui si a...Crusader 13000 vel lek hmaa an han tlanchhe ringawt mai kha enge a chhan ni ang tih te ka ngaihtuah a. Jerusalem khawpui te chu tu tan pawh a pawimawh dan a inang ve ve tho si a. Khatia Crusader ho..hlauhna chu sawiloh phur lutuka an rawn tlanlut leh thih hlaulo lutuka an han inbei vel khan an rilrua hlauhna a tuh anga, muang chang in...a mal te te in an tlanchhe fai ta phia a niang ti zawng ten ka ngaihtuah mai maia. A chhan chu sipai ve tho an nia, thih thleng pawha lo ven tum ve awm kha a nia. Anmahni rawn beitute lah an tam a ni bawk silo... an dawihzep lutuk a niang. Tichuan June ni 14, 1099 zanlai a lo thlen meuh chuan Jerusalem khawpui chu Kristian te kutah a awm leh ta a ni.

*********************************

Post a Comment

Powered by Blogger.