Sorkar hmalâkna mipui tâna hriat theihna tur Dân thar ‘Right to Information Act, 2005’ hman tangkai anih theihnan leh Mizoram hmasawnna hnathawh te tha taka a kal theih nana hma la turin PRISM hi kum 2005 tawp lam atang khan din tura hma lak tan niin March 22, 2006 khan pawl din remtih a ni a, April, 2006 khan pawl anga felfai taka hma lak tawh a ni. Uluk taka ngaihtuahna hman anih hnuah pawl dincham atan hian August 1, 2006 chhal a ni a. November 19, 2007 khân Mizoram sorkar-ah register a ni a. A Registration No. chu MSR 96 a ni.




PRISM hi a hming pum chu ‘Peoples’ Right to Information and Development Implementing Society of Mizoram’ a ni a. ‘Mizorama Right to Information Act leh hmasâwnna hnathawh tihhlawhtlin nâna mipui thawhhona pâwl’ tihna a ni a. A hming phuah dâwn hian a lamtawi hi neih hmasak a ni a. Science hmanraw chi khat prism hming châwia a hming hi phuah a ni.
Science hmanrua, ‘prism’ hmanga ni êngzung kan lâkkawi (refract) chuan mitlâwnga kan hmuh theih si loh ni êngzunga chhimbâl rawng mawi tak awm hi fiah taka hmuh theih a ni a. Chutiang chiah chuan kan pâwl, PRISM hian kan awmphung pangngaia a nihna kan hriat theih loh sorkar hmalâknaa thil kal dan dik tak kan hailangin mipui hriat turin kan puangzâr dâwn a ni, tih rilru put avanga a hminga PRISM vuah kan ni.
PRISM ngaihdânah chuan, “Sorkar hi mipui ta, mipui tân liau liaua ding leh engtiklai pawha mipui that nâna hmalatu a ni a. Sorkarin mipui tâna ruahmanna a siamte hi tihhlawhtlin chu nise kan ram hi khawvela ram awhawm ber leh changkâng berte zing ami ni tawh tur a ni a; mahse, tûna kan awmdan chu heti mai hi a ni si a. Hei hi a chhan chu mi tuten emaw mipui leh ram tâna sorkar hmalâk tur an lo tihchingpen thin vang a ni. Tûn atang hian sorkar hmalâkna hi tluang takin kal se kum 20 lo awm leh turah chuan ram awhawm leh chen nuam berte zingah a awm thei ang tih hi kan ring tlat a. Chuvang chuan sorkar hmalâkna tichingpen thintute hi kan zavaia tân, mipuiin a huhova do rawn a tul a ni,” kan ti a, PRISM hi kan din a ni.
Tichuan sorkar hmalâkna hlawhchham nachhan chu kan zawng ta a. A chhan lian ber chu corruption – mipui chanai leh hmasawnna hnathawhna tur sum eirûk te, induhsakna hleihluak te leh a hman lohna tura sum pawhpên te a ni tih kan hmuchhuak a. Corruption zual zêl chhan tam tak zinga a bulpui 3 nia kan hriat te chu heng hi an ni :
  1. Mi corrupt-ten Dân hremna an tawh thin loh vang.
  2. Kan politic khelh dân that tâwk loh vang.
  3. Kohhran leh NGO tam zâwkin corruption kan pawm vang.
Hêngte avang hian RTI hmangin sorkar document kan la chhuak thin a. Chung te chu zirchiangin sorkar hmalakna monitor leh evaluate turin a hmunah te kan tlawh a. Siamthat theih tur chi chu siamthat anih theihnan sorkarah rawtna kan thlen thin  a. Thil diklo titute chungah Dân hremna lek a nih theih nân PIL te file in FIR te kan thehlut a, thuneitu hnenah te kan zualko bawk thin a. Corruption do kawnga hma la tur leh thawhpui atan pawl hrang hrang kan sawm thin a. Mi dik lote tihmualpho nân thil dik lo kan puangzâr thin.
Kan ramin hma kan sawn chak loh chhan pawimawh tak Politic kalphung tha lo hi siamthat tumin Election Watch leh Mizoram Watch programme kan kalpui a. Mipui te tihfin leh tihhuaisen a, an development rights hrilhhriat leh chung chu phut ngam tura siam tumin public education leh human rights vawnhim kawngah theihtawp kan chhuah a.
Ram hruaitu ten vision leh development plan tha an neih loh avangin Mizoramin hma kan sawnpui ngei tur development plan tha kan neih theihnan hma kan lak mai bakah kan ram economy siamtha turin land reform leh tax reform kan buaipui bawk a.
Prism hi voluntary organization a ni a. Sorkar atangin tanpuina kan dawng ngai lo tluk a ni a. Sum leh paia kan innghahna ber chu keimahni – hruaitu te leh member te pawisa thawhkhawm a ni a. Genral Headquarters-ah chuan nihna nei ten thla tin thawhlawm kan thawh theuh a, meeting kan neih leh programme kan neih apiangin thawhlawm kan khawn bawk a, chumi sum hmang chuan kan inenkawl a. Programme lian tham kan buatsaih in sumdawng thenkhatin an sponsor thin a. PIL file tur erawh chuan min phurpuitu mi hausa ho in donation min pe khawm thin a. NGO dang pawhin pawisa min tumpui fo thin. Sum leh pai kan neih loh avangin sorkar hmalakna enfiah tur leh Social Audit nei tura kan zinchhuah hian kha thil phurpuitu tu te emaw in pawisa min thawh sak thin a. A chang chuan kan kalna khua ami ten kan kalna senso min tum sak thin a ni.
Mizoram chhunga thil tha lo, kan hmasawnna daltu te hi Pathian duh dan leh Dan hmanga theihpatawpa do tura indin kan ni a. Mi dang pawh Dan zah leh zawm tura kan phut avangin a theih chin chinah entawn tlaka Dan zah leh zawm kan tum tlat a ni.
Hma kan lak dawn reng rengin thil pathum – 1) Pathian duh zawng a ni ang em? tih te, 2) Kan ram leh hnam tan a tha ang em? tih leh 3) Mipui tan a tha ang em? tiin kan ngaihtuah thin a. Keimahni mimal tana a that leh that loh tur kan ngaihtuah tel ngai lo a. Regional organ leh member zawng zawng te pawh hetiang hian uluk taka hmalakna leh thiltih tur te ngaihtuah thin turin kan duh a ni.
Prism hian kan ram hmasawnna tura sorkar hmalakna tihlawhtling turin mi zawng zawng kan pawimawhah kan ngai a. Chuvang chuan sorkarin ram leh mipui tana tha tura hma a lakna tihhlawhtlinna tura sorkar tanpui hi kan batah ngaiin kan hna ber pawh a ni a. Chutihlai chuan sorkar in ram leh mipui tana thil tha lo a tih dawn chuan dodal zel turah kan ngai a. Hetianga hma kan lak avang hian a chang chuan
thuneitu te nen kan inkarthu a chhe thin a. Pathian duh zawng leh ram leh hnam tana tha tur nia ngaia hma la kan nih avangin kan thiltih kan tlanchhiat san ngai lo a. Tawrh a tul pawhin kan tuar mai thin a ni.
Khuarel kalphung pangngaiah hian thil eng pawh ti ila kan thiltih chuan dodalna a nei ngei ngei (action a awm chuan reaction a awm ngei ngei) a ni tih hi Prism member te chuan kan pawm thlap turah kan ngai a. Kan hmalakna avanga dodalna hrang hrang, thlem leh vau thlenga kan tawhin min dodaltu te chu kan haw tur a ni lo a. Khuarel kalphung angin thil a lo thleng a ni tih pawm thlap turah kan ngai a ni.
Prism hian, a tirah chuan, member tam tak neih tul kan ti lo a. Mi tlemtein fir taka pawl kalpui a, Dan hmanga hma lak kan duh a. Amaherawh chu, kan hmalakna ten hmun hrang hranga member kan neih a ngaih zia a rawn tarlang ta a. Sorkar Department te Action Plan lak chhuah a, hnathawhna tur khua ami ten an lo hriat chuan hnathawh a tha dawn a ni tih kan hre chhuak a. Chumai bakah hmun hrang hranga member kan neih chuan nasa zawkin corruption leh corruption ti thin te kan nekchep thei dawn a ni tih leh kan hmalaknain ngaihpawimawh a hlawh zual dawn a ni tih kan hrechhuak a. Kum 2011-12 financial year atang khan hmun hrang hranga regional organ din zai kan rel ta a. July, 2011 atang khan kan indin darh ta a ni.
Kan hmalakna hi hlawm 7 – 1) Anti-Corruption, 2) Economic Reform, 3) Election Watch, 4) Mizoram Watch, 5) Monitoring & Evaluation, 6) Public Education, leh 7) RTI Implementation-ah te kan then hrang a. Kan hriatchian tlannan tawi te te in hrilhfiah ang-
  1. Anti-Corruption: Corruption do hi Prism din chhan bulpui pakhat a ni a. Mi corrupt te hi ram leh hnam hmelma nia kan ngaih avang leh misual hrem hian amah leh midang te thilsual ti lo tura a veng theia kan ngaih avangin Dan hmanga mi corrupt te hrem an nih theihnan hma kan la reng a. Mipuiin mi corrupt te kan endawng theihnan leh corruption that lohzia kan hriat theihnan hma kan la reng bawk a ni.
  2. Development: Kan ramin hma kan sawn chak theih loh chhan hi hmasawnna tur ruahmanna tha kan neih loh vang ni pakhatin kan hria a. Chuvang chuan kan ramin hma a sawnpui ngei tur ‘development plan’ tha siamchhuah anih theihnan hma kan la reng a. Sorkar Department hrang hrangin kan rama ram neih (land holding) hrang hrang an tarlan belhkhawm chu kan ram aiin a zau daih mai a. Mi hausa ten ram zau pui pui an neih laiin ram tha neih tur hre lo tam tak kan awm a. Kan rama kum khata chhiah kan pekkhawm hi sorkar hnathawk thla khat hlawh daih vel chauh a ni a. Mi hausa chawi chi chhiah lak awm lak si loh a tam hle laiin mi rethei nghawng chhiah lak, lak loh pawha sorkar tana chawina ni miah lo tur lak tlat si a awm nual tih kan hmu chhuak a. Siamthat anih theihnan hma kan la reng a ni.
  3. Election Watch: Ramin hma a sawn chak theihnan ram hruaitu rintlak leh hnathawk thei neih a tul kan ti a. Chuvang chuan MLA inthlanah candidate rintlak an awm theihnan hma lak a tul kan ti a. National Election Watch zawmin India ram pum huapin pawl dang 1,200 vel nen tangrualin hma kan la a. Hemi kawngah hian chak zawka hmalak anih theihnan Janaury 26, 2011 khan State Election Watch Committee, Mizoram State kan din a. SEWC kan din avang hian election watch lama hmalaknaah kan zangkhai sawt kan beisei a ni.
  4. Mizoram Watch: Mizorama sorkarna siamtu party ten an election manifesto an ngaihthah thin leh, kan ram hruaitu te’n thil ho te te an ti nasa hle hi kan ram hmasawn chak theih loh chhan pakhat niin kan ngai a. Election manifesto hi ‘thlan tlin an nih hlauha an tih tur tiam’ anih avangin sorkar apiangin tihhlawhtlin an ba a. Chuvang chuan sorkar din atanga ni 100-na leh kum tin April leh October thlaa ‘sorkarin inthlana an party election manifesto an bawhzui dan thlirhona’ programme buatsaih thin a; kum tin December thlaa ‘ram hruaitu te thiltih ziahna lehkhabu chhuah thin’ leh sawiho thin kan tum a ni.
  5. Monitoring & Evaluation: Sorkar project, scheme, programme etc. hi mipuiin an thawh dan kan ngaihven a, kan lo thlir kar chuan hlawhtlinna sang zawk a awm theih kan ring tlat a. Mipuiin kan awmhmun theuh atanga kan thlir kar hunah phei chuan hmasawnna hnathawh hi a tha zawkin, a chak zawkin, a hlawhtling zawk ang tih kan ring tlat a. Kan theih ang angin sorkar hmalakna tlawha thla te la in kan zirchiang a. Mipuiin sorkar hmalakna kan enfiah a, a tul anga hma kan lak ngam theihnan khaw hrang hrangah zinin khaw mipui te nen an khuaa sorkarin hma laa a insawi te kan enfiah thin.
  6. Public Education: Ramin hma a sawn theihnan mipui kan finchhuah a, rilru dik kan put a, sorkar kalphung leh a hnathawh te kan hriat a kan ngaihven a tul kan ti a. Chuvang chuan mipui zirtirnan programme hrang hrang buatsaihin mipui hmuh theih turin kan thehdarh thin a ni.
  7. RTI Implementation: RTI lo awm avanga Prism hi lo ding a ni a. Chuvang chuan RTI tihhlawhtlinnan theihtawp chhuahin kan hmang a, thuneitu kan dawr a, midang te RTI hman dan zirtirin hmang turin kan tanpui a. August 1, 2009 atang khan RTI hmang duh te tanpuina tur atan RTI Help Centre, a hminga ‘INFORMA’ kan vuah chu kan kalpui a ni.
Hma kan lakin kan fimkhur em em a. Thil pawimawh chinah chuan information te RTI hmangin kan lakhawm a, kan zirchian hnuah a hmunah kan tlawh leh thlap thin a. Hetianga kan tih hnua Committee-a uluk taka kan ngaihtuah hnuah Advisory Board-ah kan thlen leh a, annin rem an tih angin hma kan la chauh thin  a. Hei hi kan chetsual ngai loh chhan pawh hi a ni pakhatin kan hria a ni.
Kan hmalaknain rahtha a chhuah hnem tawh hle a. Sorkara siamthat rawtna 56 kan thehluh te, thil kal dan tha tawk lo tia sawiselna 47 kan thehluh te, FIR 67 kan thehluh te leh PIL 13 kan file te avanga thil thleng langsar zual te chu-
  • Eiru chhuichhuah mi 300 an awm te,
  • Diklova Compensation hmuh tum mi 293 in an hmu leh lo te,
  • Chanai eiruk sak thlap tawh mi 107 pek let an ni te,
  • Diklova hnathawk tur lak ban leh mi 57 an awm te,
  • Dan kalha pawisa kawl man Rs 500 crores aia tama awm te a ni a. Kan chhut dan chuan kan hmalakna avanga public money (sorkar pawisa) dik lo taka kalral tur kan hmalakna avanga venhim awm hi cheng vaibelchhe 1,800 aia tam a ni.
Heng kan hmalaknain rah a chhuah te hi lawmawm kan tih laiin hengin ram hmelma eirukhmang a phawrhchhuah te hi Dan hmanga hrem an ni hlawm lo a. Thuneituten diklo taka an hum zel avangin hmalak dan thlak a tul kan ti a, kalphung tha zawk, ram chhan dan tur awm dawna kan ngaih laiin tihdan tur kan hre mai lo a, pawl tihtawp hial te kan rawt rum rum anih kha.
Amaherawh chu, pawl titawp lova nasa zawka hma la tura mipui nawrna avangin kum 2015 khan lian zawka kal kan rel a. Headquarters leh Branch te kan hawn belh a. Member inziaklut pawh nuai chuang kan nei chho ta thuai a ni.
Hetianga kan pawl kan tihlen tak hnu hian, March ni 22, 2017-a kan Khawmpui Lian vawi 12-na chuan kum 2018 MLA Inthlana ‘Rorelna Dik leh Sorkar Tha’ din tura hma lak a rel ta a. Hemi bawhzui hian Mizoram MLA Inthlanpui lo awm tur atan kan inbuatsaihin hma kan la ta a ni.

Facebook
Twitter
Go
Share

Post a Comment

Powered by Blogger.