By Rbt. Lalmaka Tluangneh

Krismas hi kum tin khel lovin kan hmang thin a; amaherawhchu eng tihna nge a nih a, eng tiklaia hman tan nge tih leh khawi ramah nge an lo hman tan a, engtin nge kohhran hmasa ten an lo hman tih hi tam tak chuan kan hre lo chang ni lovin, ngaihtuah pawh kan ngaihtuah ngai lo mai thei.
Krismas tih chu Krista pian lawmna emaw Krista pian hriatrengna tihna a ni a. A hun leh ni tak erawh hriat a harsa khawp mai. Clement of Alexandria (AD 200) chuan, Lal Isua pian ni chu May 20 a ni e, a ti a. De Pascha Computes (AD 243) chuan March 28 a ni, a ti ve thung. Hippolitus (C 170-C 236) erawh chuan Dec 25 a ni, a ti a. Hriat dan leh ngaihdan tam tak zingah Dec 25 chu dik deuh berin a lang. ( A dik chiah a ni kan ti dawt ngamlo na a; AD 354 khan Pope Liberius-a hoin Rome-ah an lo hmang tan a ni tih erawh hriat a ni.]
December 25, krismas ni atan a hman a ni hi thenkhat chuan an duh lo hle a, a chhan chu Mithra betute kut ropui tak ‘Sol invictus’ Ni (Pathian) kut ni a ni a, Ni (Sun) betute kut ni kher kher Krismas ni atan a hman chu a ni thei love an tih vang a ni.
Amaherawhchu, kan ngaihtuah tel tur chu hei hi a ni.Ni (Pathian) kut ni a nih vang ringawtin ni chu kan bia tihna a ni lova. Jehova chu engkimtithei a nih ang ngeiin Ni (Sun God) chungah a leng a; hneh theih loh (invictus)te hneh theih loh a nih avangin a chungnunzia lantir a, hemi ni ngeia a piancham kan lawm hi a dik a ni. A thuhrimin ni(date) hian kawngro a su ber lem lova, chuvang chuan kan buai tur ni pawhin a lang lo. Hnehna ni, hnehna kut a ni tih kan hriat tlan a tha awm e.
Sawi tawh ang khan Krismas kan hman tan kum chiah hi hriat a har hle a. Rome Bishop pahnihna, Telesphorus chuan Bishop a nih laiin AD 137 khan Krismas hman dan tur a siam/duang chhuak a. (Chumi avang leh puhmawhna dangte avangin an hek a, martar-in a thi ta a ni. ) Tin, AD 300 khan Krismas dar hmasa ber chu Bishop Paulinus chuan Italy ram Nola, Campino khuaah a vua a, hengte hi Krismas chanchina hmasate chu an ni mai awm e. Hei hi calendar hlui tak, Rom lam chhuak Philocalian Calendar 336 AD chuan a nemnghet a ni.
A hman tan kum chu a enga pawh lo ni se, Krismas hi khawvel hian a buaipui a, a ur nasa a, a uarin a urhsun em em a ni. Sakhaw hrang hrang zuitute hian kut chi hrang hrang kan nei theuh hlawm a. Mahse, krismas aia huhang ngah leh lawm hlawh hi a awm lo. Hei hian kan Pathian ropui- zia leh chungnunzia a tarlang chiang hle in a lang.
ZORAMAH: Kan pi pute hrenpereng kaih a, siapsuap leh hnawkhal nen, thingbul, lungbul an la belh lai khan mite chuan:
‘A thilpek sawi hleitheih loh vang hian,
Lalpa chu engnge ka pek ve ang?’ tiin lu chum, ban chhum huamin ramthim ramro an lo su bur bur tawh a. Chumi zungzam rawn kal zel chuan March ni 20, 1891 khan he Zoram khawvel hi a rawn kap eng ve raih a. Chuta tanga kum sawmpahnihna, 1903-ah chuan zoram khawvel chanchina thil mak leh chhinchhiah tlak em em ‘Krismas hmasa ber’ chu Aizawlah a lo thleng ta a ni.

Hemi kuma Krismas an hmannaah hian Tirhkoh hmasa berte zing a mi Vanchhunga (a hnua Pastor ni ta) leh Lianphungate chu an unaute (kristian-puite) Sethluna awmho Aizawla (mas) hmang tura sawm turin buhseng laiin an kal a. Anni hian an va hmanpui leh hmanpui loh erawh chu hriat a ni lo.
Hemi tum hian puitling lam an tel tam lova, sikul naupang deuh vek an ni. Pu Zosaphluia (Rev. DE Jones) leh Pu Zosapthara (Rev. Edwin Rowlands) ten an hmanpui a, thu an sawi bawk. Bawng an talh a, mahse ruai an la theh lo. Tin, Biakin an la neih rih loh avangin Hmeichhe sikulah an inkhawm mai a, an la zaikhawm rih lo bawk. Zaipawl pathum: tlangval zaipawl (Dala ho), tleirawl zaipawl (Chhinga ho) leh naupang zaipawl (Thanga ho) an awm a, ‘Mizo kan nih lawm ilangin’ tih hla sain an inel a, Pu Dala hoin lawmman an dawng.
Kum 1905 chuan Zosapthara rawtin thangthleng an kam a, an sava awhte thawhkhawmin vawk sum nga sa nen ruai an theh. Kum 1912 atang chuan zan lamah intihhlimna siamin lemchan chi hrang hrang an chhuah a, ruai siamin naupang hnenah chithlum mumte an sem bawk. Hemi kum vek hian Lunglei lamah pawh an hmang tan ve a ni. Kum 1914 vel atang chuan thingtlang lamah pawh an hmang chho ve zel a. Chuti ang chuan lo darh zau zelin tunah phei chuan kan hnam nunah nghet takin a bei ta. Kum 1919 a harhna a lo thlen tak atang khan intihhlimna chi hrang hrang leh lemchante chu bansan a lo ni ta a ni.
HLA LAM: ‘Khawmhma pal a er an ti, a er lehlo an ti’ tia kan pi pute er ngawng ngawng a, an suk tawrh tawrh lai khan leh hla, phuah zawh khalh an hlauh avanga ‘Our greatest poetess’ Pi Hmuaki, a nung chung meuha an phum hun laite khan kohhran hmasate chuan rimawi chikim remin Lal thar lo pianga chu lawmin zai hla an lo rem tawh a. A ni, Juda hruaibo-a awmte’n, ‘Aw, Jerusalem, ka theihnghilh che chuan………’ an tih dungthula Jerusalem khawpui, muslim ho kut atanga chhuah zalen tuma ralthuam famkim nen ke an pen lai te; ‘Chungnung berah ropui rawh se’ tia Isua pianna hmun ngeia zai hla an rem tlut tlut laite khan keini ho chu, amah Zikpuii Pa tihdan takin, ‘Khi-ah, khi-ah, kawlvalenchham, thim lal thuneihna hnuaiah’ kan la tal pawl mai mai rih a. Zing eng mawi tak chuan hnuhma a neih deuh deuh a, hma a sawn deuh deuh hnu chuan, ngaiteh! kan rin phak ngai loh leh mang lam pawha kan la man chhin ngai loh thil mak a lo thleng ta! Hebrai leh Grik finna chawhpawlh zira, chunglam thiltih theihnain a tirhna apianga kal tura a hrual zawite Pu Buanga leh Sap Upa chuan kum 1899 khan a awm ngai tih pawh kan hriat loh ‘Krismas hla’ min pe ta! Khai aw, en mah teh:
‘Sebawng ina a piang ta,
Ran chaw thlenga an muttir a,
Beram vengtuten an bia a,
Mifingten an lo be bok a.’
(Hla Bu (1899) chang 2-na)

Thil mak deuh mai leh chhinchhiah tlak tak chu Krismas, a rim a ra pawh kan la hriat hma hauh a a ‘hla’ kan lo nei hmasa tlat hi a ni. Hemi kum hi hawrawp kan neih (1894) atanga kum 5-na, Krismas hmasa ber hman hma kum 4-na a ni bawk. A thu hi a ze nek nawk viau na a, hmasa ber dinhmun a hauh avang hian a pawimawh em em a ni. (Min siamsak tute thlarau chu siamtu ang chhungah chawl mawlh rawh se.)
Kan sawi tak ang a thimna leh mawlna rama kan la chen lai a, rimawi chikim hmanga lal piang lo lawm tute ai khan kan krismas hlate hi a class a sang zawk emaw ni chu aw, a tih theih hial mai. Hemi chungchanga Prof. Siamkima Khawlhring(fam ta) tawngkam i lo ngaithla teh ang. “Kan Mizo krismas hla phuah tute hian an phuah chhan leh changthlan te hi an hmu chiang hle hlawm bawk a. Hnamdang krismas hla kan hriat phak leh lar deuh deuh te nen pawha khaikhin hian kan krismas hlate hi a duai bik lo hle a ni. Silent Night tih phuahtu hian Bethlehem dai vel hi ral khat hnai deuh atanga thlirin a phuah niin a lang a; O come, all ye faithful (Ringtu zawng zawng te u) tih phuahtu hi chuan Bethlehem lam pan tur leh lal fapa piang chu fak bawk turin min kohkhawm a tum a. Zopa ngaihtuahna erawh chuan, Sappui mingo ngaihtuahna a leh khalh emaw tih mai tur a ni, Bethlehem thlen chu sawi loh, a dai bul velte pawh fang velin
‘Aw, angelte chu lo zai nawn leh se,
Bethlehem hmun dai khawhara ka awm lai hian’, tiin alo awm hman reng a ni’(Zalenna Ram Page-132)

Tin ngaiteh, heti hi a ni a. Sappui miril hote Bethlehem lam hawi tura an insawm mek laiin mipakhat, a hming Selbawnga thalbe atanga lo chhuak Zaliana, fahrah leh pisil avanga Patea an tih chu retheih leh fahrah vanga kum 35 lai mai Khawbung lal, Lalbika vanlung ura awm mah nise, Lal lo pian chhan a hriat chian em avang chuan:
‘Hmana pi leh pu ten an hmuh phak loh,
Saron par tlanin kan leng e’, tiin engthawl em emin
Saron par tlanin a lo leng der der a. Lal Isua pian zan chuan Bethlehem dai bul vel chu hrutin a lo fang vel a. Angelte leh Berampute chu biain a lo ti-ti pui mawlh mawlh a:
“Han thlir teh u, Angelte u,
In lawmlai Lal Isua.’
“Cham rih ula, Berampute,
Hmun khawhar kalsan s’u.”
Chu chu a la duh tawk mai lova,ran in kawt (kawngthar)- ah chuan dingin nausen en tura lo kalte chu lo chiau-auin a lo bia a. Nausen chu a lo kawhhmuh hlawm a:
‘Bawng In tlawma ka Lal riangvai tak saw,
A chun riang Marin a chawi e’.

Tin, chumi ram vekah chuan Zasiama an tih chu a awm bawk a. A ni hi chu Patea angin a tuan rang tawk lo emaw a nau deuh a ni mai thei. Isua pian zan chuan Bethlehem dai hmun khawharah chuan a lo awm ve hman lova; angel-ho zai chu ngaihthlak ve chak em em mahse a ngaithla ve hman lo. Zan dangah chuan, ‘bei nge sei run dung’ tiin a lo chang ve khar mai a. Angel-ho chu zai leh ngei se tiin duhthu a lo sam a:
“Aw, Angelte chu lo zai nawn leh se,
Bethlehem dai hmun khawhara ka awm lai hian.’
Kan sawi tawh ang khan hnam dang krismas hla phuahtute chuan Isua pian dan leh Krismas hman nachhante chu sawi ve bawk mahse, Bethlehem thlen chu sawi loh, pan turin an insawm laih laih chauh a ni a. Thenkhat chuan ralkhat atangin Bethlehem chu an thlir ve a, thenkhatte ngaihtuahna erawh chuan America khawmualpui pawh a pel meuh lo.

Chutih laiin kan Mizo Krismas hla phuahtute ngaihtuahna chuan kil tin kil tang hrutin,hmun tin ram tin a fang a. A changin Bethlehem tual laiahte lengin khualbuk neitu an hau va; Berampute kal liam mai tur chu la cham rih turin an chelh bawk a. A chang leh ‘ usher’ ah te an tang thul. An fakna hla sak te chu khawvelah hian khat vek se an ti a; mi zawng zawng an fak hla sakpui turin an sawm a; tlang leh tuifinriat chenin an phut a ni. An hmuh ang leh hriat ang chu la hre velo leh hmu ve lote hriattira hmuhtir an chak em em a, an sawm a, an kar hial a:
“Aw tunah hian i kal ang u;
Hmun khawhar lam chu i pan zel ang ‘.
Chu chang ni lovin Krismas hman dan[tur] tha ber kawhhmuhin min hrilh a:
“Ka thinlung ram Kaisar Lalnaah hian
Bethlehem tlangpui rawn din la,
I tan ranthleng rawn hung leh la,
Tah chuan lo cheng ang che”.
Kan sawi hmaih phal hauh loh tur chu, kum 1885-a Sawleng a piang, kum 6 mi lek a nih laia Tuirini lui lung nala a tawlhthluk avanga thimin a damchhung zawnga a tuam tak hlen tak; mahse khua hmulo chung pawha mahni ar thliarhrang ngat thei; sa awh har tak Sanghar pawh 50 lai awk thei ngat, Mizorama Salvation Army Corps Sergeant Major hmasa 3 te zinga pakhat, kan hlaphuahtute zinga hnam dang laka uire lo ber tih hial tlak Laithangpuia, kum 1937 a ‘Vanruai ropui kil’ tura ‘Thihna Jordan kai’ ta kha a ni. Ral do reng rengin a buaia, naupiang pawh a lawm ve hman meuh lo niin a lang. Mahse, mi lungleng thei mi a nih avangin hunpui inher vel hian a nunah nghawng a nei nasa hle a. Kum bul atanga a hun lo hman tawhte chu a chhuikir neuh neuh a,kum a’n hlui mai tur chu ngai em emin a thlir vawng vawng a. A insum zo ngang lova; hun chu mihringah chan(personify) a be mawlh mawlhin:
“Kumsul lo vei kan nun mawi leh hun tha,
Hmanlai in chang ta dawn maw ?
Tinkim kan dawn khawlin,
Awmkhua in tihar ngei”.
Chutah mai chuan a la inhrithla zo lova, a ui ngawih ngawih a, bana chelh hial a duh a; mahse chelh din chi a ni silo, vial ngawl ngawlin ti hian a’n chhamchhuak leh a:
“Theih zawng ni se hun lawmawm ka vuan tur,
An inherliam ta siau va,
Nunhlui ngaiin kan her,
Hmanlai kan ti vawng vawng”.
A ni, mihringte hi nunhlui ngai hian kan her a, kan vial ngawl ngawl a, hmanlai kan ti vawng vawng thin theuh a nih hi maw!

Mahse, Laithangpuia nihna (zia) chu chutah chuan a tawp lova, a famkim hek lo. Beidawnga indawm kun reng chi a ni lova; mi huaisen, raldo mi a ni kan tih kha. Kum lo thar tur, khawfing chat laia ni zung lo lang raih chu a hmuhin chibai bukin a lo ‘Welcome’ a:
‘Kan nghah kumthar lawmawm chu a lo thleng,
I zai ang hlim takin aw’ a ti te te a,
‘Kan fakin kan lawm che,
Nang hun leh kumthar lawmawm’, a ti zui a;
‘Hnam tin tan hun mawi tak,
Lenkawl ni a lo chhuak’ ti meuhin a lo lawm a ni.
Kumthar hman dan tur min kawhhmuh dante hi han en teh:
‘I zai ang hlim takin aw,
Nunhlui ngaih a sawt lo,
Kan hmalam i thlir ang’.
Ni e, nunhlui ngaih hi a sawt lova, kan hmalam, kan hmabak hi kan thlir a ngai a ni.

Heti taka kan krismas hlate a san nachhan nia lang chu, ‘A chhandamna hla, sap-hote phuah tirtu Pathian bawk kha a ni, Mizote phuah tirtu pawh hi’. (RL Kamlala, Editor hnena lehkhathawn : Tun lai, March 1962) tih hi niin a lang.
Hla tha reng reng chu a phuahtu ta bik ni lovin, mi zawng zawng ta, kan intawm tlan vek a ni a. Hla tha chuan a zirtu emaw a satute film kan ena thil chiang taka kan hmu ang hian kan hmaah chiang takin hlimthla a rawn hung a, min entir a, suangtuahna ramah min chentirin chenna ngai loh ram min fantir thin. Chu chuan a changin hlim em emin min lamtir a; a changin lungchhe vankaiin min tahtir a, a chang leh min nuihtir thin bawk. Hla phuahtute hi an va ropuiin an va hlu tehreng em!
Kan hlaphuahtu: Patea, RL. Kamlala, Suakliana, Zasiama leh Rokunga (1920-1950 inkar chauh kan chhui a) te thlen chin hi a sangin a thuk em em a; an tello chuan zaikhawm a nuam lova, urlawk atanga atiak thleng mai hian kan che thei lova, kan tlei thei thlawt lo a ni. He khawvelah chauh pawh ni lo, van kawtthler mawiah ngei pawh khian kan hlate hian hnam dang hla chu khumin ka ring thin a; Van Lalber ngeng pawh khi a chhun zawk ngeiin ka ring thin.
He khawvel hi inher zelin hunte chu lo danglamin lo inthlak thin mahse, Mizo kristiante awm chhung chuan heng kan hlate hian chuai ni a nei lo ang a, daih ni a nei hek lovang. An hlu tulh tulh anga, an la hlu zual zel dawn a ni, ‘a in mite chuan uaiin chu a rei apiang an duh si a’.

Post a Comment

Powered by Blogger.