- P.C.Lalchhuankima

RENGDIL KHAW DIN DAN LEH HMUN HMING NEI TE CHANCHIN



(A) RENGDIL KHUA DIN ANIH DAN:


Kum 1921-ah khan Darsata Khiangte Durtlang khua chuan mumang mak tak mai a nei a. A mumang ah chuan mi tu emaw hian ram zau leh nuam em em mai hi alo fan pui a, Tlangdung cham duai mai leh phai zawl nuam em em mai hmuin; chutah chuan nungcha tinreng hi an lo awm nuk nuk mai a. Chu ram nuam em em mai chu a fanpui tupa chuan ‘He ram i fana i tlawh chin zawng hi pek i ni dawn a, thuneitu hnenah dil rawh, Pathian Lalna ram atan i din dawn nia’ tiin a lo hrilh a.

Chu a mumanga a ram fan chu a rilruah a cham ta reng a, Tichuan, chutih laia Mizoram lalber, Bawrhsap (Superintendent) hnenah chuan dilna a ziak ta a. Tichuan a dil lai ram chu Bawrhsap W.L. Scott. M.A. B.Sc chuan hmun ruak a ni tih a hriat chian hnuah khua dina lal ni turin Darsata Khiangte chu phalna a pe ta a ni.

Hetia Darsata’n Bawrhsap hnena lalna tlang (khua) tur a dil mai hi tunlai hun nena tehkhin chuan thil mak leh danglam tak angin a ngaih theih mai thei a. Amaherawhchu, British-in min awp lai khan hetianga pi leh pu atanga inthlahchhawnna avanga lal chi reng nilo mi engemaw zatin hmun ruakah lalna tlang dil an lo ching ve reng a.

Hei hi a chianna chu he Hachhek tlangdung hmar tawpa awm Hriphaw khua pawh hi Indopui II-na hunlaia India sipai huaisen Subedar Pakunga a huaisen lawmman atana chutih laia Bawrhsap McDonald-a’n a pek a ni. Pek anih tak zawk chu Hriphaw khaw bula Goboicherra khua a ni a. Amaherawhchu, hetih hunlai tak hian Hriphaw khaw lal Hrangchhunga (Subedar Pakunga u) chu a thi thut mai a, tichuan Subedar Pakunga chu Goboicherra leh Hriphaw khaw lal turin ruat a ni ta a ni. Subedar Pakunga khawper te chu Momcherra, Borai, Lushaicherra, Kanhmun, leh Kolalian te an ni. Sawrkarin a lal ram tura a pek en tura Bawrhsap McDonald-a nena Subedar Pakunga khawthlang zin chanchin te chu a ngaihnawm hle.


Tin, Durtlang khua ngei pawh hi M.Suaka’n Bawrhsap a dila a dil hmuh, kristian te awm khawmna tur atana a din a ni a. M.Suaka hi a hming tak chu Suakmichhinga a ni a. Lersia thlah kal zel Chawngthu Vanchiau hnam a ni a.Lunghret khua (chu chu thingsulthliah khaw hnaih, tuirial kamah a awm thin) ah alo piang a. Mutthi leh N.Bualpuiah te an pem kual a, a pain a thihsan hma avangin hmeithai fapa alo ni ta a. Hmeithai chhungkua nia rethei taka an khawsa chho ta chu anu mangangin a fate hnampui Chawngthu hnam Thangchhunga, Sentlang lal Kalkhama upa min chu belin Sentlangah an pem leh a.

Hun lo kal zelah British hovin Mizoram an rawn awp ta a. M.Suaka leh a U Thangphungate chu sap sipai rawn chhuak te leh missionary lo chhuak hmasate lo dawra lo hnimhnai ber pawlah an tang chhovin Mizo zinga kristian hmasaber te zingah an tel. M.Suaka u, Thangphunga pawh Chaltlangah lalna tlang pek a ni ta a. M.Suaka pawh chu Rahsi Veng (tunah chuan Venghlui) ah headman atan dah a ni. Lusei clerk Babu (tunah LDC kan tih ang rank) Bawrhsap pisaa a thawhna atangin Sub Inspector of Police-ah kai tir a ni a. Lungleiah sawrkarin ava awm tir a. Chumi hnu hret kum 1908 khan Durtlang ah lalna tlang a dil chu pek niin Durtlang lal alo ni ta a ni.

M.Suaka chuan Bawrhsap pisaa chaprasi hna a thawhlai kum 1894 khan nupui a nei a, a nupui chu thingsulthliah nula Lalbeveli Khiangte a ni. Lalbeveli chuan nuta 2 a nei a, a nutate chu Darsata Khiangte leh Tuahkima an ni. Darsata Khiangte chu Rengdil khaw dintu leh lal hmasa ber lo ni ta chu a ni a. A u pasal neihna khua Durtlangah hian nupui fanau neiin a khawsa ve a ni. A nau Tuahkima pawh hi Durtlangah tho hian a u hnen atanga la indang silovin a nupui fanaute nen alo khawsa ve reng tawh niin a lang.

Chutia lalna ram tur pek a nih takah chuan Darsata Khiangte chuan a unau, lainate leh thian thate chu khawthlang lama Pathian lalna khua din tur chuan a sawm ta hlawm a. Chumi kum 1921 krismas leh kumthar chu Durtlangah inbuatsaihna leh thenrual thate nena inthlahna hun atana hmang te te in kum 1922 January Ni 8-ah Darsata leh a thian te chuan Durtlang chu an chhuahsan ta a.

Rengdil khaw din tura Durtlang atanga kal chhuak te hi chhungkaw 10 an ni a, an chhungkaw pa ber hming zelin chhinchhiah an ni a, chung mi te chu:-

(1) Darsata
(2) Dala
(3) Siala
(4) Vunga
(5) Darthangvunga(Dara)
(6) Zathulha
(7) Zathina
(8) Rosema
(9) Ropianga leh
(10) Ngotawia (Sialchuhthanga) te an ni. 

January ni 8, 1922 (thawhtanni) ah Durtlang an chhuahsan a, an nupui fanaute nen, dawrawn leh thulin mutbu, buhfai, arva leh vawkte te chenin an inphur bawr nasa hle! A ni khatnaah Hmunpui an ban a, zan an riak a. A tuk January ni 9 ah Mamit tlang dung lawn liamin teirei kamah an riak a. Ni 10 niin Tukkalh an ban leh a. Tukkalhah hian thlenin chungchangah tlemin an lal nen inrem chiah lohna an nei a. Chuvangin anmahni lo tuamhlawm tu ber Lalremapa te chhungkua chuan a tukah chuan an khua Tukkalh chu pem sanin an zui ve ta nghal a. Tichuan, chhungkaw sawm (11) an lo ni ta a ni. An hahin an chau tawh bawk a, January ni 11 ni chuan nuamsain Kawrthah an ban a. Kawrthahah hian Pi Rosailuti chu lal hmeithai niin in 6 vel lek an lo awm a, an ni bulah hian zan khat bawk an riak leh a.

A tuk leh January ni 12 ni chuan Kawrthah chhuahsanin Rengdil ram chu an thleng ta a. An nupui fanaute chu tuna perngokawn kan tih tak velah hian innghah tirin chawhnu lamah a tlangdung chu patling hovin an han fang thuak thuak a, a nuam an ti in an hlim hle mai. Khawhlui field bul, Bukpui lui hnarah khian Phulrua lianpui pui alo ding thuau mai a. Chu’ng phulruate chu feet 10 vel asangah phulrua veka phuar zawmin buk lianpui an sa ta a. A chhuat leh bang tlem azawng an puah zawh chuan khuain a thim hnan tak avangin an nupui fanute lam turin an chhuak a. Tichuan, an innghah lailawkna hmuna zanriah an lo buatsaihte an han ei zawh hnu chuan leng thutmuan hun awm velah an buk sak lam pan chuan a zan azanin an chhuak leh ta a.

Hemi zan hi thla a arkaiden zan anih avangin thla a eng kher mai bawk nen an khua a harin an khawhlui Durtlang lam te an ngai hle mai a ni awm e. Tlangdunga kal an ni bawk a, zanlai velah an buk sakah chuan an invawm lut fel a. Thlamuangtakin khawthara a zan khatna chu hmangin an muhil ta siai siai mai a ni.

Tichuan Ni 12, January, 1922 atang chuan vawiin ni thlengin he tlangah hian mei mit lovin Rengdil khua chu alo ding ta zel a ni. Hachhek tlangdungah hian Rengdil aia khaw lo awm hmasa zawk chu Serhmun, Bunghmun, Tukkalh leh Kawrthah te an ni a. Amaherawhchu, Serhmun leh Bunghmun te hi Rengdil khaw din anih hma hian Zampui tlang, Tripura lamah an pem thla a, Tukkalh pawh an khua rauhsana khawthar siamin khaw hming ah Tuidam an sa a, Kawrthah lah Pi Rosailuti, hmeithai leh a khua In 6 vel lek chutia fahrah taka an awm chu duh lovin a laichin Jampui lam lalte’n an hnenah a hruai thla ta bawk nen. Rengdil chu he tlangdungah hian mei mit miah lova awm khaw hlun ber alo ni ta a ni.


Rengdil khawper te chu – Zamuang, Saikhawthlir, Chuhvel leh Sihthiangte hi an ni. Sihthiang khua hi chu Lal ban anih hnuah Rengdil Village Council thua din a ni thung.

Ramsa an hlauh avanga rawhung lera Buk an sak ah chuan he mi kum hi an khawsa tluan a. Chhungkaw 11 lai an nih avangin buk pakhata kumtluana an invawm khawm vek erawh a rinawm loh. An thlen tuk lam atang hian zawi muangin raw lerah tho chhungkua kuaa an inbawl hranna turin buk pawh an sa chho zel ang tih a rin theih. A kum leh 1923-ah tlangdung tak tak ah an insuan chhuak ta a, khawdang atanga rawn pem lut te nen In pawh 19 lai anlo tling hman a. Helai khua an dinna hmasa ber hi khawhlui ber kan tih hmun hi a ni a. He an awmna hmun hi hrisel tawk lova hriatna an neih avangin kum 1941 ah khawthar an kai leh ta a, chumi hmun chu Tlangveng kan tih mai hi ani.

Rengdil khua din anih chhoh danah hian thil chhinchhiah tlak tak pakhat chu Biak In an ngai pawimawh em em hi a ni. Khaw hmun hmasaber ah pawh Lal In tur an ri ruat hma in Biak In hmun tur an thlang hmasa ber a, a hnua khawthar an kai leh pawhin chutiang tho chuan Biak In hmun tur an siam fel hmasa ber a ni.

Kum 1972 atangin tuna kan awmna ah hian awm tan a ni a, kum 1978 chu a tam zawkte insawn kum a ni a, khawhlui atanga insuan kim vek chu kum 1981 kha a ni.

Lal Pu Darsata chuan kum 3 tha awrh ro a rel hman tihin Kum 1925 khan a boral ta mai a. A nau Tuahkima’n a aiawhin Lal thuthleng a luah ta a. Tichuan Rengdil Lal ho indawt dan chu hetiang hi a ni (an lal chhung nen):


1. Pu Darsata (1922-1925)

2. Pu Tuahkima (1925-1943)

3. Pu Lianchhunga (1943)
    (ani hi Lal neih loh chhung thla 4 vel Lal anga charge pek a ni)

4. Pu Thankunga (1943-1950)

5. Pu Lalzamanga (1950-1954)


Lal Lalzamanga lal hunlai hian Mizoram puma lal bana Village Council din a nih khan a rawn nang ta a. Tichuan Lalzamanga chu Rengdil khaw lal hnuhnung ber alo ni ta a ni. Ani hian he chanchin ziah hunlai (October, 2016) thleng hian Rengdil khua hi ala dam pui a ni.



(B) RENGDIL KHUA LEH A BAWR VELA SULHNU HLUI TE CHHUINA:


Hachhek tlangdung hmar lam bawr ah hian pipute sulhnu chi hrang hrang hmuh tur a tam hle. Rengdil khaw dintu kan pi leh pute chuan he’ng hmun hlui leh thil hlui te hi ‘reng ho’ sulhnu a ni e tiin tawngkain thu min lo hlanchhawng a. Heta ‘reng’ an tih hi Tripura state chhunga a mi cheng hnam hlawm lian Debbarma ho leh an lal thlah te sawina a ni.

Tun hma deuh atang khan helai rama pipute sulhnu hi theih ang anga ngaihvenin he thu ziak tu hian a chhui a. A nihna tak chhuichhuah a harsa hle. Hei hi a chhan ber chu Assam ram leh Tripura ram lal te chanchinah Mizoram hmar thlang lam te hi ziah tel ni ve mahsela hmun leh ram hming la neilo, ramhnuai leh ngaw pik tak tak a nih avangin an chanchin chhinchhiahnaah ‘chutah khatah chuan an khawsa emaw an tlanchhia a, hun chumi chhung chu chutah chuan an awm’ tih ang chia inziak pakhatmah hmuchhuah a ni lo. Chutihlaiin heng sulhu hlui ropui tak tak te hi theihtawpa chhuichhuah tum hi a tul hle si a ni.


Lake Rengdil khuahdan phung hi uluk taka han ngaihtuahin hnam mawl zawk leh a nghaihna hre lo tan chuan hetianga dil tha tak hi khuah theih a ni lovang tih hi a chiang hle. Tin , Rengpuk pawh hi ‘natural cave’ nilovin eng hmanrua emaw; thira siam ngei hmanga a kera ker ani tih chiang takin a hriat theih. Kum 1921 a Darsata Khiangtein Bawrhsap hnena tlang (lalna khua tur) a dil khan khawilai nge ram ruak zau leh khawi ram nge itawm deuh tiin a dap kual phawt ang tih a rin theih a. Ral hla tak atanga helai ram zu thlanga a ram awmna sawi chiang tur hian hmun chhinchhiah theihna tur awm ang ber chu lake Rengdil hi ani ngei ang. Chuvangin lake Rengdil hi chu 1921 hmalamah daih tawh hian ramchhuak mi tute emaw chuan an lo zu hmuin an zu tlawh pawh daih tawh ani ang tih a hriat theih a ni. Tin, Rengdil khaw dintute’n lake Rengdil leh Lungkulh hmun an han belh chian hian thing, theikung, pangpar leh coffee kungte chu an naupang tawh lo tih a hriat bawk. Kan pipute sawidan han chhuilet hian 1921 velah khan helaia theikung leh coffee thing te hi alo berah kum 50/60 vel tala upa chu an ni ngei tawh ang tih hi a chhui dawn theih a ni.

Chuvangin hetiang hian zau tak leh thuk zawkin chhui a ni ta a ni:


PRAGJIOTISHA (ancient Assam Empire): Hindu lehkhabu upa ber te zingah Mahabharata hi a lar hle a. He lehkhabu upa em em hi 3000 BC - 900 BC inkar vela thil thleng inziahna nia rin leh chhut chhuah a ni. A bu chhunga chanchin chhui ber chu Lal leh lal fapate, Kauravas leh Pandavas unauho indona a ni. He indona hi Mahabharatta War emaw Kurukshetra tiin sawi a ni bawk, a hunlai chuan he indona hi indona ropui ber leh zau ber niin a inziak. He indona hi India ram laili leh chhim lamah te a thleng nasa bik a. Amaherawhchu, he indona ropui leh rapthlak, Hindu pathiante pawh nasa taka an inrawlhna ah hian Assam lal ram Pragjiotisha Emperor hi alo chuang ve mai pawh nilovin hemi hunlai Emperor Bhagadatta chu a sipai tam tak te nen he indonaah hian tan lam neiin (Kauravas lamah a tang) India ram laili lamah an feh chhuak ve a. Vanduaithlak takin he indonaah hian Bhagadatta chu Arjuna chuan alo that a, a sipaite pawh tam tak haw leh tur awm lovin indonaah hian an thi a ni. Arjuna hi Pandavas lal fapate zingah pawh hmeltha hmingthang, thalkap thiam, mi chak leh huaisen, thiltithei em em a sawi a ni.

Pragjiotisha lalram hi a intan hun hriat phak a ni tawh lo. An ram ropui lai ber chuan ram pawh an valh zau hle. Tun huna Tripura, Mizoram leh Manipur leh Myanmar thlanglam, Bangladesh leh chhimlamah Arakan va huamin Bay of Bengal thleng a inpharh duai mai a ni. Hun lo kal zelah an lalram ropui tak chu alo tlu chhia a, lalram tenau te te te’n lalram te tak te te an din thliah thluah a. A hnu kum tam tak hnuah Kamarupa Kingdom alo piang chhuak leh ta a.


Pragjiotisha leh Rengdil emaw Mizoram emaw hian inzawmna an neih chhui chhuah theih a ni lo. An ram ropui hmasang ‘map’ ah erawh Mizoram zawng zawng hi rin luh a ni. Pragjiotisha hunlai hi tuan leh mang thil, Mahabharatta hunlai, a kum pawh hriat phak tawh loh a ni a. Khatih hunlai mite sulhnu ah Rengdil leh a chhehvela sulhnu hlui hi chhui luh tum ta ila a awihawm thei lovang. A upa tawh lutuk a, sulhnu lo nei ta pawh ni se tun hunah hi chuan leihnuaiah an thamral tawh tura ngaih a ni.


KAMARUPA: He Assam lalram lian 2-na, Kamarupa hi chu an hun chhung hriat chian theih alo ni ta a. An ropui ber lai chu 350 AD – 1140 AD inkar kha a ni. A tirah chuan Pragjiotisha tih hming hi an paih mai lova, hun lo kal zelah Kamarupa tih alo ni ta a ni. Kamarupa lalram hunlai pawh hian an ram chhungah Mizoram hi an rin lut ve tho mai. Mahse, sulhnu hlui hnutchhiah tur khawpa Mizoram huam chhunga an rawn luh thu chhui turin chhinchhiahna kan hmu lo.


AHOM KINGDOM: Ahom lalram chu 1228 AD – 1826 AD chhung a ding a. Kamarupa lalram chak tawh lo tak chu AHOM lalramin a rawn thlak ve leh a. Ahom lalram lo indin dan pawh hi ngaihnawm tak a ni. Khawchhak China rama Yunnan province atangin mi chak leh raldo mi Chao Lung Siu-Ka-Pha an tih chuan a sipai ralhrat hmingthang 6000 rual nen khawthlang lamah ramthar zuanin an rawn chhuk thla a, an kalkawngah pawh tumahin an lo do ngam lo niin sawi a ni. Tichuan hetihlaia Assam ram, Kamarupa ram, chaklo tak mai chu reiloteah an rawn hneh a, Lalram thar an rawn din ta a, an lalram hming pawh Kamarupa ni tawh lovin AHOM tih alo ni ta a. (Thuziak hlui thenkhatah chuan Tai-Ahom tia ziah a ni a, ‘Tai’ tih awmzia chu ‘China mi’ tihna a ni)


He Ahom kingdom hi chu tuan leh mang thil ni tawh lovin history ah pawh ziakin an chanchin dah alo ni chho ta a. Kan chhuiluh tumna tak pawh heta tang hian kan luh chilh thei dawn ta a ni.

British leh Portugese hovin India ram awpa chhak lama ram an rawn zauh zelah khan Assam ram pawh chu British India alo ni ta a ni. British ho an rawn lan hma 1600 AD chho velah khan Mughal Empire (India ram laili lama lalram ropui tak) chuan he Ahom lalram hi hnehchhuh tumin khawchhak lamah beihpui an rawn thlak a. Mughal sipaite nena Ahom sipaite inepa an indo tan tirh hun history –a alo lan kum te chu 1600, 1613 leh 1615 te an ni.

1662 AD khan Ahom lal 20-na, Jayadhwaj Singha (Sutamla an ti bawk) chu Mughal sipai general ropuite’n indonaah an hneh a, a nunna humhim tumin Jayadhwaj Singha chu chutih hunlaia tuma tlawh pawh loh leh dai ngai loh ramah biru bo turin a sipai tlemte te nen a tlanchhe ta a. A tlanchhiatna ram hi Mizoram hmar thlang lam hi a ni ngeiin a lang ta a ni.


Hei hi a chhan chu, hetih hunlai hian Meghalaya ramah khuan hnam kawlh leh huaisen, mite tak te te Jaintia, Synteng leh Khasi te an khawsa a, anni hi khitah khawchhak kil tawp pacific thliarkar (polynesia thliarkar) vel atanga thlang rawn tla thla niin an insawi. Thal hmang mi leh themthiam tak an nih avangin leh an thal hmawrah tur chak tak an tah thin avangin an depa hnam dang te hian an ngam lo ani ber. Chumi avang chuan Ahom lal tlanchhia hian Meghalaya ram hi a pan lovang tih a rin theih.


Manipur lamah a tlanchhia ani ang han ti dawn ila Manipur lal nen hian inngura indo titih reng an lo ni nen, thil rinawm ani thei si lo. Tripura lam rinawm lohna han chhui leh ila. Tripura Lal nen pawh inngeih lo tak an lo nih bakah Mughal ho hian hetihlai tho hian Tripura ram hi an runa an lo hneh chhuh mek lai alo ni bawk nen.


Rinawm ta ber chu chutihlaia ram ruak leh ramhnuai pik, tlanbona atana ram tha tak awm chhun chu Mizoram lam hi alo ni lo thei ta lo a ni.


Tichuan, history bu-a a inziah danah chuan chu Ahom lal Jayadhwaj Singha chu a lalram chhim tawp lama tlangram, chin hriat loh khawpa ramhnuai pikah ava tlanchhia a, hun engemaw ti chhung ava bi bo ta a ni.


Chutichuan, langkaih lui rawn zawhin Hachhek hmar tawp lam hi an rawn pan ta a. Tlang chinah rawn lawn chhuak chho zelin an tlanchhiatna kawng alo hla tawh bawk nen, henglai hmun – lake rengdil leh lungkulh vel hmunah hian awmhmun an rawn khuar ta niin chhuidawn theih tak alo ni ta a ni.


Amaherawhchu, Ahom lalte chanchin inziahna ah chuan he lal tlanchhia hi a tlanchhiatna tlangram ah chuan kum 1 bak a awm lo niin alang. A sipai general thenkhatte’n fur ruahtui tamlai hun remchang chuhin chutih laia Ahom lalram khawpui Kamarupanagara (Guwahati) chu Mughal sipaite lak atangin an la kir leh a. Tichuan, Jayadhwaj Singha pawh chu a tlanbona ram atangin a lalramah a kir leh ta a ni.


Hetiang hi a nih chuan kum 1 chauh chhung chuan lake Rengdil leh Lungkulh hmunah hian hnuhma hnutchhiah tham an neiin an siam hman dawn em ni ang tiin alo ngaihtuah leh theih ta a. Chuvangin Tripura lam hi uluk taka kan hawi alo tul leh ta a ni.


TWIPRA KINGDOM (Manikya Dynasty): Tripura lalram hi Twipra kingdom tia sawi leh hriat thin a ni. Tripura tih hi chu a hnu deuha mughal hovin an sawi leh lamdan a ni. A mi chengte pawh Tipra emaw Tipperah mi te tiin an kovin an sawi thin. Tripura lalram hi kan sawi tawh lalram te ai kha chuan a naupang zawk fe mai.

An lalte chanchin ziahna bu ‘Rajmala’ a a landan chuan an lalram dintu chu Ratna Fa a ni a. A lalram indin tan kum chu 1200 AD vel niin chhinchhiah a ni. Hetihlai hian he lalram hi a ropuiin a zau hle. Tuna Bangladesh kan tih te, Cachar te leh Manipur chhim lam te leh Mizoram thlengin an lalram chin chhinchhiahna ‘map’ ah chuan a chuang a, an khawpui ber pawh Syhlet bawr vel phaizawlah khuan a awm. An lal inthlahchhawng zelah a ropui bera sawi chu Dhanya Manikya a ni a. A ni hi 1463 AD ah lal tanin 1515 ah a thi a ni. 1200 AD hmalam, Manikya lalho hun hmalam erawh hi chu ziaka chhinchhiah an neih loh avangin chhui chian theih a ni lo. Thawnthua an sawi dan chuan hmasangah lal ropui tak a awm a, a hming chu Tripur a ni an ti thin.

Dhanya Manikya lal hunlai hma daih 1279 AD ah khan Persia lalram ropui taka an lal, Sultan of Seljung Empire hun laiin Asia chhim chhaka a ram zauh zel tumin tuipui (Arabean sea, Indian Ocean leh Bay of Bengal lawnga rawn hrut chhovin) ah a sipaite chu lawng rual ropui takin General Tughril Beg kaihhruaina hnuaiah tun huna Bangladesh ram vaukam an rawn kai a. Nasa takin Manikya lalram indin chho tir sipaite nen chuan an indo a ni.


Muslim sipaite’n ram hla tak atanga an rawn run hnu fe kum 1660 AD chho ah khan Mughal sipaiten (hetih hunlaia Mughal Emperor chu Shah Jahan a ni)

Tripura lalram chu an run a. Hetih hunlaia an khawpui chu Udaipur ani. (Udaipur hi Rangamati tia mizote pawhin kan hriat thin hi a ni)


1663 ah Mughal sipaite chuan chutihlaia Tripura lal Gobinda Manikya chu an hneh a, a aiah Chhatra Manikya chu lalah an dah a. Gobinda Manikya chu man emaw thah emaw hlauvin chhim lamah a tlanchhia a, Arakan (tunah chuan Rakhine State tih a ni tawh) ram thleng ava tlanchhia a ni.

Arakan ah chuan Shah Jahan leh Mumtaz te fapa Shah Shuja, a unaupa Aurangzeb hlauva tlanchhia nen an va inhmu ta a. A hmaa inhmelmak, indo reng thin kha hlauh nei ve vea tlanchhia an lo nih takah chuan a kawm pawh an inkawm ngeih hle awm e.

Gobinda Manikya chu 1667 ah Tripura ah kir lehin a thih thlengin a lal chhunzawm ta a.

Tripura lal chanchinah hian an lal emaw lal fapa emaw an ram hmar chhak lama tlanchhiat emaw bihruk thu emaw a lang lo. Chuvangin Rengdil khaw dintute rindana Rengdil ram bawr vela pipute sulhnu hi Reng ho (Tripura mite) sulhnu ni theiin a lang leh ta lo a ni.


ZO HNAHTHLAK THLANGTLA HMASATE SULHNU ANI THEI EM?:

Hachhek tlang khu British ho lo luh (vailen) hma pawhin ram pilril leh ngaw tha tak ani tih hriat leh sawi thin alo ni tawh, khawchhak lam atang pawhin sa lian leh ropui, sai, samak leh sazuk te kap tura an zu ramchhuahna hmun a ni a. Sailo lalte’n chhak lam atanga pawi ral hlauva thlang an rawn tlak thlak zel lai pawh khan Hachhek tlangdung hi chu an zu zuan thleng mai lo tih hriat a ni.


Zadeng, Rivung leh Thangluah ho thlangtla hi tlawng thlang pela chhuk thla hmasaber an ni ang. Anni ho hi Tripura Sakhan tlang chhim lamah an zu inkhuar a. Tripura Lalte chanchin inziahna Bu Rajmala-a a inziah dan leh British Officer lian Sir Alexander Mackenzie (Lieutenant Governor of Bengal (1895–1898) lehkhabuah chuan an lal Sibuta chu lal ropui tak a ni a, heng lai vela an ropui lai hi 1600 – 1700 inkar vel niin ziah (record) a ni.

Tin, 1700 velah khan Palian lal ho chu Dungtlangah khaw lian tak dinin an awm khawm a, amaherawhchu Sailo lalte an ngam loh avangin thlang an thla ta a. An lal pakhat Huliana chuan Chipui tlangah khua a zu din a. 1800 velah khan Huliana khua chu Sailo lal Lalpuithanga’n a zu run a Huliana chu tih hlum a ni a. A fapa Tuvanga chuan Hmunpui Lal Suakpuilala a bel a. A nau Lalchungnunga erawh Tripura ram chhung lut thlain Sakhan tlang velah khua a zu din a. Lalchungnunga thih hnuah a fapa Liantura a lal a. Liantura chuan fapa 2 neiin, a fate Vantawia leh Lalsuthlaha chuan pa an neih loh hnu chuan sakhan tlang leh Longtorai tlang velah khua an din ve ve a. Hetihlai hun hi kum 1840 vel kha niin chhut chhuah a ni.

Hemi hnu deuh fe ah hian Sailo lal Suakpuilala nau Dokhuma Sailo chu a u thih hnuah thlang tla thla zelin 1900 vel khan Serhmun khua a din a. Serhmunah hian Mizo pasaltha hmingthang Taitesena pawh kha lo piangin a damchhung hun tawite kha a hmang a ni. Dokhuma chuan a u Suakpuilala fapa tlum ber Hrangvunga Sailo chu a hnenah a hruai zel a. Hrangvunga chuan nupuite a han neih ve tak hnuah chuan khaw thar satin Bunghmunah 1905 khan khua a siam ve ta bawk a. Tichuan anni pafa hi helai hmunah hian awm reilovin chutih laia Tripura Lal hnenah chuan Tripura ram chhunga pem thlak an dil a, Tripura lal Manikyia chuan lo phalsakin 1904 khan Dokhuma Sailo chuan Tripura a lut thla a, a fapa (a u fapa) Hrangvunga pawhin 1912 khan a pa hnungzuiin Tripura chu a lut thla ve ta bawk a. Tripura Lal hi an lakah a lawm em em mai a. Raja nihna a pe ve ve a. Raja Dokhuma Sailo leh Raja Hrangvunga Sailo tiin an hming pawh Rajmala ah chhinchhiah a ni. Dokhuma chuan a ram chhunga an chhar rangkachak lian leh rit tak, balhla thlar anga chhun chu Tripura lal hnenah chuan a pe a. Tripura lal lawm lutuk chuan Raja nihna aia sang Bahadur nihna ah a pe leh a, Bahadur Dokhuma Sailo tia hriat leh koh alo ni ta a ni. Hetih hunlaia Tripura Lal hi Radha Kishore Manikya a ni.


Tichuan, Zo hnahthlak thlangtla thui hmasa leh Tripura ram huam chin hiala awm hmun zu khuar hmasate chanchin uluk taka han chhui pawhin helai hmar thlang tawp lama sulhnu hnutchhiah turin tumahin helam lam hi chu an thleng phei lo tih alo hriat theih ta a. Tin, khatih hunlaia zo hnahthlak te khan hetiang dil lian leh tha khuapa leirawhchan hmanga insa tur hian an thiamna leh hriatnain ala tlin lo hrim hrim bawk.


MANIPUR KINGDOM:

Tunah chuan Manipur lam hi lo hawi leh ta ila. Manipur lalram hi Ningthouja Dynasty tia hriat leh chhinchhiah a ni a. He dynasty hi khawvel pum huap pawha dynasty rei leh thui ber ani mai awm mange tiin historian-te chuan an sawi. An dynasty hun chhung hi 33 BC – 1971 AD thleng a ni. Manipur lalte lalna official-a tihtawp anihna chu India Constitution Siamthat Vawi-26 na, 1971 ah khan a ni.

An lalram dintu hi Pakhangba a ni a. BC 33 khan a lal tan niin an lal chanchin ziahna bu – Cheitharol Kumbaba ah chuan a inziak a ni. An thawnthuah chuan hmasanga an lal ropui neih chu Tang a ni a. He lal hi Chinese niin China ram atanga lo chhuk niin an sawi.

1751 khan an lal Ningthou Ching-thang Khomba chu a nauvin beiin a hneh a, Ningthou chu Cachar tlangramah a biru a. Kum 8 hnuah Manipur-ah chuan kir lehin lalah a thu leh a. He lal hi lake Rengdil khuapa lungkulh siamtu hi ani mai angem tiin zawhna a awm thei. Amaherawhchu, a chanchin hi chhui thui tur a awm lo.

Kum 1819 kuma Burma lalin Manipur a run chiam khan Manipur lal leh lal fapate chu hmun hrang hrangah an tlanchhe darh chiam bawk a. A then hi chu Tripura hmar lam leh Cachar chhimlam tlangram te kal thlengin ramhnuaiah an biru hlawm ani tih chiang takin chanchin inziahna ah hmuh tur a awm.


Hemi hnu 1821 kum khan lal Gambhir Singh chu a unaupa nena lalthutthleng inchuhin a unaupa chuan Burma lal tanpuina a han dil a. Burma sipai nena rawn tang dun chu Gambhir Singh chuan a hlauh avangin Cachar-ah a tlanchhe a, hetihlaia Cachar phaia Manipur lal Govinda Chandra chu a lalna a chhuhsak veleh chhawng a, Govinda Chandra chu a tlanchhe ve leh ta thung a. He Govinda tlanchhiatna ram hi Cachar ram atanga chhimlam tlangramah tiin chhinchhiah a ni a. Chuvangin lake Rengdil leh lungkulh siam tu hi Govinda Chandra hi thui takin a nih theihna a awm. Ani hi British leh Burma lal inremna Treaty of Yandaboo, 1826 a alo awm khan a lalram luahlan tu Gambhir Singh chu Manipur-ah a let leh a, chutiang alo nih takah chuan Govinda Chandra pawh a lalna ram Cachar-ah a let ve leh ta bawk a ni. Tlangrama a bikbo chhung hi kum 5 a ni.


Kum 1838 khan Manipur Lalnu Maharani Kumudini chu a fapa naupang nen Manipur atang hian an tlanbo bawk a. An tlanbona ram hi Cachar chhim lam tlangramah bawk niin chhui a ni.

Tichuan, heti khawpa Manipur lal leh an lal chhungkuate buaina neuh neuh nei fova awm a, an tlanchhiat fo avang hian leh an tlanbona hmun hi Cachar ram leh a chhim lam tlangram te a nih zel avang hian lake Rengdil leh Lungkulh hmun te hi Manipur lal te kuthnu a nih theina a tam hle a ni.


SHAH SHUJA (Mughal Emperor Shah Jahan-a fapa):

Mughal hovin India ram hmarchhak lam hneha an rawn awp deuh vek lai khan India ram ropui, Mughal empire-a lalber Emperor chu Shah Jahan, Taj Mahal satu kha a ni a. A ni hian a nupui Mumtaz Mahal nen fapa 4 an nei a, a upa ber dawttu chu Shah Shuja a ni. Mughal hovin Bengal an awp lai hian Assam (Ahom kingdom) te pawh a ram pum lo deuh an awp a, chutiang bawkin Tripura ram te pawh rawn dovin an rawn awp ta zel a ni.


Tichuan, Shah Shuja chu Bengal ram bung awptu ah apa Emperor Shah Jahan-a chuan a hmang a. A thutna khawpui chu Dhaka a ni. Amaherawhchu, Shah Jahan chu a thi ta thut mai a. A fapate 4 chuan lalber nihna inchuhin indona an tan ta a ni. He unau indonaah hian a naupangber dawttu, Shah Shuja chhang chiah Aurangzeb chu a chak ta ber a. Chutia Aurangzeb-a Emperor alo nih takah chuan a u Shah Shuja chuan a hlau a, Aurangzeb-a General Mir Jumla chuan man ngei tumin a um ta bawk nen, India ram lalia indona hmun atangin Dhaka ah a tlanchhe phawt a, chuta tangin lawngin Arakan-ah a tlan ta zel a ni. Hei hi kum 1660 kha a ni.Hetih hunlai hian Arakan ah hian lal ropui ve tak a awm a, a hming chu Sanda Thudhamma a ni. Sawi tawh ang khan Arakan ah hian Tripura lal tlanchhe ve bawk Gobinda Manikyia nen pawh khan inhmuin an inkawm thin a ni.


A rangkachak, lunghlu leh rohlu tam tak chu it in Sanda Thudhamma chuan Shuja chu lo humhim a hnekin a bei ta thut a, a fapate 3 a thah sak a, a fanu chu a pawngsual sak a, a fanu rilru na chu a inawhhlum phah nghe nghe. Hetah hian Shuja pawh chu a thi nia sawi a ni. An thahna khua pawh Mrohaung (Mrauk-U) nia sawi a ni. Amaherawhchu,hei hi dawt anih hmel, Arakan lal an hlauh avanga a sipaite dawtsawi mai mai niin alang. Tichuan, Shah Shuja chu thi lovin Arakan ramhnuaiah a tlanchhia a, chu chu Portugese pirate (lawng suamhmang) hovin an lo tanpui ta a. Tichuan, Shuja chu hmar lamah Tripura lalram chhung chin leh Mizoram inkar tlangdung zawhin a rawn tlanchhe phei a, Manipur lam a pan zel a.

He Arakan atanga Manipur pana a tlanchhiatna kawng hi Mizoram khawthlang lam, Hachhek tlangdungte hi ani ngei ang tih a rin theih. Lam hla tak anih avangin kawng lak ramhnuaiah te pawh rei tak tak an chawl thin ngei a ni tih chanchin inziahna thenkhatah pawh hmuh tur a awm.

Tichuan zawi muangin Manipur pawh chu a han thleng ngei a. He thu hi Manipur lalte chanchin inziahnaah hmuh theihin a awm. Manipur-ah pawh chuan Shah Shuja chu a him chuang lo, a chhan chu emperor Aurangzeb-a chuan nasa takin a u chu thah tumin a sipaite a zawn chhunzawm tir reng a. Arakan thleng pawhin a sipaite a tir a, Arakan lal pawh kha Shuja awmna an zawt a, a niin alo hre silova an thah phah nghe nghe a ni. Tichuan, Aurangzeb-a palai leh sipaite chuan Manipur ah pawh an chhui lut ta zel a, Shuja chu Manipur tlangramah a ho tlemte te nen a biru kual zak zak a, a bihrukna hmun pakhat phei chu puk a ni nghe nghe a, tun thlengin Shah Shuja Puk tih hming a la pu ta reng a ni.

Shah Shuja chu Manipur-ah pawh a him tak loh avangin inhumhimna zawngin a vak kual nasa hle a. A ruktea a chin hriate sawidanin a hmaa Arakan atanga Manipur a panna kawnga an chawlhna hmun pakhat, tlangram, ramhnuai pilril leh biru tak (Hachhek hmarlam hmun ni ngeia ngai) chu a ruk tea pan lehin lake Rengdil leh Lungkulh hmun ah hian inbengbelin dil leh lungkulh te hi siamin hetah hian a thuihhruai tlemte te nen chuan awmhmun an khuar ta a ni. Amaherawhchu, a rilru hah leh taksa chau nen kum tam dam lovin lake Rengdil hmunah hian a lei hringnun hrehawm leh lungchhiatthlak tak chu alo thlah ta ani.

Manipur lalte chanchin inziahna bu ah pawh hian Manipur Lal humhimna hnuai atanga a ruk tea a tlanbo leh tak thu bak inziak a awm lo. A thihdan leh thihna hmun hi khawi chanchin ziahna bu ah mah chiang taka hriat theihin a chuang ta lo a ni. Helai lake Rengdil leh Lungkulh hmun hi ama siam leh a lu nghahna hnuhnungber niin a lang ta a ni.

Tichuan, lake Rengdil leh Lungkulh hmun vel hi Shah Jahan-a fapa Shah Shuja kuthnu leh a lu phumna hmun alo ni reng ani tiin he chanchin chhuina hi titawp ta mai ila a tha ang e.

Sawrkar bultumin emaw a senso tum thei mi hausa leh thilphal tak tanpuinain henglai ram velah hian Scientific Excavation neih ni ta se. Lungkulh hmun hlui leh lake Rengdil dil mawngah te hian hian hmanlai thilhlui (artifacts) hmuh tur awm ngei ang a, chung thil te chu laihchhuah ni thei ta sela chuan pawisa thir hlui emaw hmanrua leh ralthuam hlui te a tel ngei ang a, chung atang chuan he kan thil chhui dikna emaw dik tawk lohna emaw chu hei aia chiang hian hriat a ni thei ngei ang.




(C) RENGDIL KHUA LEH A CHHEH VELA HMUN HMING NEI LAR ZUAL TE:


1. RENGDIL (lake): 
A khaw hming chawi chhan Lake Rengdil hi Rengdil atanga hmar lam 15 km vela awm niin tunah chuan Zamuang khaw ram chhungah a awm ta a. Rengdil hi Dil siamchawp (man-made lake) a ni a. He dil mak em em na chu a tuihna hi a dil chhuata awm niin an sawi, a dil pawh hi a dum khuih mai a ni. Dil an khuah dan pawh hi thil mak tak a ni a, tlang pahnih bulthut behchhana lei chhunvum hmanga siam a ni. a dung 100 meter dawn lai niin, a laiah a rek deuh a, a mawng lam pang chu a lian deuh a, a vang zawngin 20 meter vel dawn a ni bawk. Tuikhuah ko bulthut chu lengkir a ni a, lengkir atanga lei chhunvumna chin hi hriat ni tawh lo mah se, 30 feet vel laia sang anih a rinawm. an chhunvum hi 50 feet vel niin, a zau zawng hi 15 feet vel dawn lai a ni. Dil hual vela tlang nuam takah te hian coffee thing te leh thei chi hrang hrang leh pangparte mawi tak leh awmze nei taka phun tih hriat takin an ding thiau thuau thin a. Tunhnu hian humhalh nachang kan hriat loh aleiah hmuh tur an awm ta lo. He dil leh helai bawr vela pipute sulhnu hlui tam tak te hi tute sulhnu nge tih leh rengdil ber pawh hi tute khuah leh engtiklaia khuah nge anih tih hi rinthu mai lo chuan hriat chian theih a ni tawh lo. Rengdil hi a chhak mai tlang chunga kulh hmun atanga an tui chawina ber leh an sangha manna ber tur atana an siam nia rin a ni.


2. LUNGKULH:
Lungkulh hmun hi Rengdil (lake) chhak tlang chunga awm a ni a. A hmunhma hi meter 300 vel bawra zau a ni a, he hmun hlui, ‘kulh’ tia an lo sawi hi lei chhunvum hmanga siam a ni. Tunhma deuhah chuan a pianhmang te a chiang khawpin an sawi a. Tunah erawh chhuia han bel chiang a a pianhmangte han hre fiah turin kan tlai ta deuh a ni. Humhalh that anih loh avangin a riral zo tawh a ni ber mai. Kulh atanga chhim lam, hnaivai teah hian leirawhchan (brick)-a in sak, leia inphum vek tawh a awm bawk a. He leirawhchan hmanga siam In te chhe lo tak pawh hi tunah chuan belhchian tur a awm ta lo. A tlawhtu hmasate’n leirawhchante chu la in an paih darh bawk a, mi thenkhatte’n thil hlu a awm beiseiin an lo lai ru bawk nen helai hmuna thuruk inthup chu kumkhuaa haichhuah tawh ngai loh tur ang hialin a riral ta a ni! A hnuai lei thuk zawkah erawh hmanraw hlui, pawisa hlui leh bungbel hlui te haichhuah tur ala awm ngei ang le. He kulh leh in hmun hlui hi kaikawpin LUNGKULH tia hming put tir a ni.


3. RENGPUK:
Rengdil khaw chhunga Government Rengdil High School bulah Reng lal puk nia sawi chu vawiin thleng hian humhalh that a ni thung a, he puk hi tunah pawh hmuh tur a la awm. 5 feet vela sang, 5 feet vela thuk leh 5 feet vel bawka zau a ni. He pukah hian anmahni runtute laka a him theih na turin an Lal chu an thukru niin an sawi. Kan pi leh pute’n Rengdil khua an din hlim hi chuan a puk kawngka kharna lung phek bial lianpui pawh a puk thlang lawkah hian hmuh tur ala awm niin an sawi a. tunah erawh chuan a kehsawm zo ta. He puk hi mihring themthiam leh remhre tak te’na thir hmanraw hmanga a kera an ker ngat a ni tih chiang takin a hriat theih bawk.


4. KOLALIAN:
Kolalian khaw ram chhungah Lung lian tak, Kola ang taka chher a awm thin bawk a, chu lung chu Kolalian hming putchhan pawh a ni nghe nghe. He lung hi Kola ang taka chher, a chhip hi Kola lu ang takin an chher a ni. He lung hi mi thenkhatin thil hlu a awm ringin an tichhe tawh nghe nghe a, a uihawm hle a ni.

Kolalian ram chhung vekah hian, Bru pakhatin a lo neihnaah Kola bel chhunga dar thleng engemaw zat awm a laichhuak a. he darthleng awmna Kola hi lung phek hlai takin a khuh a, chu lung phek chu lei pan tein a chhilh leh a, thlai a to theih loh avangin, lo neitupa chuan a hai a, lung phek a haichhuak ta a ni. Lung phek chu a han phawrh chuan, Kola leh darthleng chu a hmu ta a ni awm e. He darthleng hi a inthuah a, a chhungah chuan a lo inrem a, a hnuai lama mi chu a lo chhe nual tawh a ni awm e. Heng darthlengte hi dah tha lovin an la darh zo ta bawk a.


5. LUNG NUPA: 
Assam ram chhung ni ta, tun hmaa Mizoram chhung, Kolalian khaw bul maiah lung hmanga milim ker, mipa leh hmeichhe lem a awm thin a, chu chu ‘Lung nupa’ an ti a ni. He hmunah vek hian, British-hovin thir an phun a, chu chu Mizoram leh Cachar inrina niin, Pillar atana British-ho phun niin an sawi a ni. Chuvangchuan, helai hmun hi thirphun tlang niin an sawi. He thirphun atang hian ramri chuan, Sihpuilui zawh zelin, sakeilui(Vaiin Baghchhorra an tih) chu a fin a ni. He ramri hi tuna ramri atanga Kilometer 10 laia hla, Assam ram chhungah a awm tawh a ni.


6. LUNGLEI: 
Rengdil khaw hlui ber leh khawhlui tlang inkara awm a ni a. Hachhek tlang dung hi chhim leh hmar zawngin a inkham zui mai a ni a, chhim lamah Bunghmun vel atanga intanin hmar zawngin a inphah phei ruah mai a, a hmar tawp ah Hriphaw khua a awm a, Hriphaw khaw hmar lamah Cachar phai ava hne thleng a. He tlangdung inkham ruah mai chhip hmawr zum zim lai bera sawi thin chu Lunglei hi a ni a. Lung sakhat han tih dawna lian leh chhah pui puia inthuahthip deuh si, lung chang tak, ‘igneous rock nau’ tia mizo geographer-te’n an vuah mai thin ang lung a ni a. A sei zawng hi a lung bulthuta teh chuan feet 60 vel lai ani ang. Khawthlang lamah awihtlan deuhin lei pangngaiah a zu inkhawh lut a, khawchhak lam erawh chu a bung vut a, kham awih tak, 90% vel anga awih a ni thung a. He lung inphah zui mai hi a awmna a sang bawk a, khawchhak lam leh khawthlang lam hawia khawthlirna’n an hmang nasa hle thin a. ‘Hei lung lei te pawh anih mai awm hi’ tiin khua din anih hlim khan pi leh pute’n a hmingah ‘lunglei’ tiin an lo phuah ta a ni. Chhimlam a lunglei intanna lamah khaw chhaklam, awih bung takah a lungpui hne hian thing lian leh buk pui, hmawng thing fel takin a ding zar khung mai bawk a. Khawthlang lama a lung inphah awih thla te chu thut khawmuanna atan a nuamin a thawveng em em mai a ni. Chawlhni tlaiah te hian nula tlangval leh naupangte len khawthawn leh khawthlirna hmun ber ani thin. Tunlaiah la awm chu ni se Mizoramah na na chuan hmun hmingthang leh nuam ber pawla sawi ni mai tur hi ani na ale. Lunglak atan hal darh niin Rengdil khua atan mai pawh nilo Mizoram tan pawha hmun uiawm tak chu vawiinah chuan hmuh tur a awm ta lo.

7. PUKPUI: 
Lunglei bul mai, lunglei lungte nena leihnuaia inzawm vek hian lunglei atanga khawthlang lamah puk lian leh ropui zet mai a awm a. A ropui leh len em avangin pukpui tiin a hming phuah a ni. A hmuchhuak tu ber record anih loh avangin hriat a ni tawh lo. Rengdil khaw dintu kan mi hmasate khan khua an din hnu lawk khan kar lovah an hmu mai ang tih a rin theih. A puk zau zawng hi a dik tak hriat a harsa tawh hle. A hunlaia bel chiang tu te sawidanin a puk hmuamhma (a ko tlang) ah a san lam feet 20, a sei zawng feet 25, a thuk zawng feet 15 vel ni turin chhut theih a ni. Chhim lamah a thuk lo deuhin a chung pawh a hniam zuih deuh a, hmarlam erawh a thuk zawkin a chung pawh a sang zawk a ni. A chhunglam bang leh chung velah hian artui tiat te, chu aia lian fu fu te hian a kaw khuar chek chuk a, a mak ang reng hle. A thuk lai, a hmarlamah hian lung khi kak kar atangin tui fim leh in atan pawha tui em em mai hi tam tawk tak a rawn luang chhuak hawk hawk reng a. A puk chhuatlai sir lam deuh hretah tuinova suah dawna suah theih chiah loh deuh siin a tling deuh pam a, a kaw kotlang bulah erawh chuan insuk inbualna thamin tuikhur ang maiin a thal bawrh bawrh theih thung a ni. Hei vang hian tunhma khawhlui awm lai chuan insukna atan an hmang nasain nula tlangvalte’n an ti rak hle thin.

He tui hi a vawt tuiin a thiang em em mai a, an ngaihlu em em thin. In atan chauh tia chawi pawh an awm thin. A chunglam hi sawi tawh angin lunglei kha ani chho mai si a. Hetia, a thlang maia, lung sakhat inzawm thla vek nia lang sia tui tam tak alo chhuak mai thei hi tun hnua han ngaihtuah hian a mak angreng hle. A hnar, tui rawn luan luhna (catchment) ber tur hriatthiam a har khawp mai.

Engpawhnise, he pukpui, Mizorama siam chawp nilo puk (natural cave) lian leh mawi te zinga a ber ni hial mai tur hi a chunglama pukpui chhutchhiat anih hunlai khan kan lo chan ve ta bawk a ni.


8. KHUR CHHIA: 
Rengdil khaw hmun hluia Pu Dawla Sikul kan tih mai thin, Government Primary School-1 thlang zawn thla hmarlam, naupang tuikhuah an tih mai thin sir mual zawn thla zelah khuan khuarkhurum thuk tak, a zau zawng feet 12 vel hawlhtlang tur hi a awm a. Hmuchhuak tu ber hriat a ni lo. Tunhma deuh chuan meikhu nasa vak lo alo chhuak thina sawi a niin a rim chu a chhe em em niin an sawi. Tlak palh mai te a hlauhawm avangin hman deuh kha chuan a kotlang hual hian hung ani thin nghe nghe. A thuk zawng hre tur hian 1975 velah khan pa leh tlangval thenkhatte’n rawtlawn thui tak an khawh lut a, a tla lut thla chu second 10 dawn lai vel a tleng thla ani tih chhut theihin a ri thla rung rung mai niin an sawi. Hun lo kal zelah tuihawk leh hnawm te a lut zel lo thei lova, Adventure Club, Rengdil khaw tlangvalte telna club-in tunhnai khan an luh chhuak a, tunhma ai chuan a thuk tawh lo hle niin an sawi.

9. ARLEI: 
Khur chhe chhak lamah hian feh kawng hlun tak a awm a. Chutah chuan ko pangah hian lung lianpui mai leh awih tak mai hi a awm a. Chu mi lung pang awih tak sir, ko tlangah chuan kea kal theihna ngawr ngawr hian eng hmanrua emaw hmanga kalna tur chher ni awm tak, zim te siin kal zei zei hi a awm a. A hmingah ‘arlei’ tiin phuah a ni a. tun thlengin he arlei hi huan kalkawngah hman ala ni reng a. Daisuala tlak mai theih ni si hian arlei atanga tla ta hi sawi tur vawiin thlengin an la awm lo. Hei pawh hi a hmu hmasatu leh a hming phuahtu hi hriat a ni tawh lo.

10. PERNGOKAWN: 
He kawn hi Kawrthah leh Rengdil inrina dep Rengdil lam ramah; mual, kawn cham phei duai mai hming a ni a. Rengdil khaw sat hmasatute’n chawlna hmasabera an hman a ni. Khawhlui bera an awmlai khan helai kawn pheiah hian perngo an kaih thin a, chuvangin perngokawn tih hming hi alo pu chho ta a ni. He kawn tawp lamah hian MUP Rengdil-in chawlhbuk an sa a, a hmun hma hi a nuam hle bawk a, tun thleng hian zin mi tam tak te’n chawlhna’n an hmang fo thin.


11. RAILAWK: 
Perngokawn pelh maiah hian ram rai deuh dup alo awm leh a. Rengdil khaw din tute’n a vawi khatna atana helai an han thleng chu, ‘E khai, hei helai hmun te hi a rai lawk dep dup mai a!’ an ti a. Tichuan, railawk tih hming hi alo pu chho ta mai a ni.


12. THIANGZIM: 
Thiangzim hi ram/mual pakhat hming a ni a. Tun hmain helai ram lo atana vattu chuan a mumangah mipakhat hian, ‘Helai vel hi ka ram a ni a. Lova I nei duh anih pawhin heti chin hi chu rawn vat suh’ tiin alo vau a. Chu pa chuan lova nei ngam lovin a ram mual pumpui chu a chhuahsan ta a. Chuta tang chuan a thiang chin a zim e mai an ti a, thiangzim ram an lo ti ta a ni.


13. AU VUNG: 
He ram hi hmanah lova an neih laiin ram mi ni ngeia an ngaih chu zanah a au ruah ruah mai thin a. Chuta tang chuan Au vung ram tiin a hmun hming chu an lo phuah ta a ni. Helai ram hi tunhnai deuh thleng khan sawi ala awm zauh zauh.


14. RIMENHAWIHI INBUALNA LUI: 
He lui hi thawnthua kan hriat leh sawi thin nu hmeltha em em mai leh sam sei tak nei Rimenhawihi inbualna thin niin sawi a ni. Rimenhawihi kha a pasal khan a ramchhuah hlanin thir inah a kalh khum thin a.Vawikhat chu an in bula luiah chuan a inbual a, a samzai chu pakhat chu tuiin a len ta a, chu chu sangha lian takin alo dawlh a. Chu sangha chu khutahthlang kawrvaihovin an lo man a, a kawchhunga samzai sei tak an hmuh chuan an lal an hrilh a, an lal chuan ‘hetiang khawpa samzai sei ni chu a hmeltha hle tur ani, lui hi zawh chho ula he samzai neitu hi han man rawh u, nupuiah ka duh e’ tiin a sipaite a tir a. Tihuan vai lal sipaite chuan lui chu an rawn zawh chho ta zel a. A tawp atawpah chuan Mizoram chan chin, tlangram luiteah an rawn inchhui lut zel a. Rimenhawihi a pasalin a dahna thir in chu an lo thleng ta a. Rimenhawihi chu thir in chhunga a tawm tlat avangin thlem dan chi hrang hranga an thlem hnuah an thlem chhuak thei ta hram a. Thir in atanga alo chhuak chu an lo man nghal a, vairamah an kalpui ta vang vang mai a ni. He thawnthua Rimenhawihi inbualna lui hi a hnarkinah chuan Dil lui kan tih mai, Jubilee Dil khuah hi a niin an sawi.


References:

1. A.Thanglura (1988). ‘Mihrang leh Sahrang’. Aizawl, Mizoram, India.
2. Abdul Karim. ‘Shah Shuja’. Banglapedia.
3. Archive, Dhaka Tribune (published in 22 November, 2013)
4. Awmtea Leo Khiangte (26 April 2012). ‘Mizo Hnam Tobul’.
5. Baruah, S.L. (1993), ‘Last Days of Ahom Monarchy’. New Delhi.
6. Borpujari, H.K., ed. (1990). ‘The Comprehensive History of Assam: from the Pre-historic Times to       the Twelfth Century A.D’, Guwahati.
7. Chaterjee, Suhas (1995). ‘Mizo Chiefs and the Chiefdom’.
8. Cheitharol Kumbaba, the Court Chronicle of the Kings of Manipur. Translated, edited and published     by L.Joychandra Singh, 1995 under the title ‘The Lost Kingdom’.
9. Hrangbiakvela, Rengdil. Verbal interview.
10.Lalthakima Dr. ‘Chieftainship in Mizo society’.
11.Lushai_er. ‘Sub.Pakunga-Mizo lal huaisen’, (posted on April 18th, 2011, at 9:30 pm in                          Misual.Com).
12.Mackenzie, Alexander, ‘The North-east frontier of India’ (1995 reprint), Mittal Publication.
13.Mahabharatta, online edition. ‘www.sacred-texts.com/hin/maha/’.
14.Major A.G.Mc Call. ‘Lushai Chrysalis’.
15.N.R. Roy Choudhury, “Tripura through the Ages”.
16.Ngotawia (Sialchuhthanga) (L), Rengdil. Verbal interview.
17.Pragjiotisha Kingdom. “en.m.wikipedia.org/wiki/Pragjiotisha_Kingdom”.
18.Rajmala, the Chronicle of the Kings of Tripura, 15th Century A.D. Translated.
19.Remruatfela K. ‘Zoram political history bihchianna’. Article inserted in the Website of T.Romana          College, Aizawl, Mizoram.
20.Stanley Lane-Pool, 1971. ‘Aurangzeb’ Volume I and II.
21.Vumson. ‘Zo History’.
22.Zama, Margaret. ‘Mizo Folklore’.

Post a Comment

Powered by Blogger.