By: C. Lalfela

diabetes natna hi enge niMizo chuan  DIABETES an tih hi  ZUN THLUM kan ti mai a. A chhan chu zunah khan sugar tam tak a awm avangin a lo thlum ta mai a ni. Zun hi a thlum tur a nil ova, rim a nei lo tur a ni. A awm dan tur tak phei chu a fim in a var deuh sar tur a ni. Rawng a nei a nih vek pawhin tlemin a dâng deuh  hlek chauh tur a ni. Amaherawh chu damdawi rawng nei, vitamin B kan ei chuan zun chu a eng anga, chu chu ngaihthat loh tur a ni love. Nikhat a tui thianghlim no riat atang a no swm kan in thin chuan kan zun chu a var in a hîng lovang. Tui kan in tlem erawh chuan kan zun kha a eng in a hîng viau thin. Chuvangin kan zun a var leh a fim thleng a tui in ngi tur a lo ni.
Tun hma lam chuan zun hi a thlum leh thlum loh tehna khawl emaw hmanrua an nei lova, zun thlum an hriat theihna chu zun kha fanghmir emaw ran nungin an bawm chuam a thlum aniang an ti mai thin. Tin doctor thenkhat, ten chhe lo deuhte chuan zun kha an kut zungtangin an han khawih a an han liak chin a a thlum leh thlum loh an hre mai thin a ni.
Doctorte chuan he tiang natna hi Diabetes Millitus an ti a ni.Diabetes hi a tirah chuan saptawng a ni lova hnam dang tawng a ni a. Diabetes tih awmzia chu tui luang ( fountain ) tihna a ni a, Millitus chu tam tak tihna mai a ni. Milli tih atang hian sapatawng a million(maktaduai) an tih hi an lak a ni. Mizovin rannung chi khat ketaminu an tih hi sap tawng chuan millipede an ti a ni.

Zun thlum (Diabetes ) hi chi hnih ah then a ni. Chungte chu Diabetes Millitus leh Daibetes Insypedus an ni. Tin, Diabetes Millitus hi chi hnih ah an then leh a, chungte chu Type 1 diabetes leh Type 2 diabetes te an ni. Type 1 Diabetes hi naupang lam kum 30 hnuaai lamin an vei deuh ber a, Type 2 Diabetes erawh hi chu puitling lamin an vei tlangpui a ni. Naupang lamin eng vang a Type 1 vei nge an nih a engvang a Type 2 hi puitling lamin anve tih zawhna a awm thei a, a chhanna pawh tarlan a la ni ang. Diabetes zingah hian 90-95% hi Type 2 an ni a, Type 1 erawh chu 5-10 % vel chauh an ni.
Kan cell te hi a hrang theuhva nunna nei an ni a, ser emaw thei mum ang deuh hian an awm a, tlemin an per deuh hlek a, a chhung chu a kawrawng angin a awm a tah chuan glucose leh tui te a tam tawk chuhvin an awm ani. Heng cell ho hian  chawte hi nitinin, englai pawhin an mamawha. A bik takin glucose (mono-saccarite) hi chakna siam turin an mamawh a. Cell  chhungah hian glucose kha kang ta a, chutia a lo kan chuan chakna (energy) a rawn siam chhuak ta thin a, he energy hi ATP an ti. Cell ho hian Glucose an mamawh em em mai an chaw pui ber chu an neih loh chuan emaw an mamawh tawk an neih loh chuan diabetes a lo intan a ni mai thin.

Tin heng cell hi an awmdan lo sawi zau ta lawk ila. A chhungah lût ta ila, pawnlam han en chhuak ta ila, kan  hmuh tur chu artui chhunga luh ang deuh a ni ang, amah tuamtu râng pan te mai, a kâwr pan tak, lang tlang thei lek lek kan hmu anga chu rang  pan tak chu cholesterol chi khat LDL an tihmai in a siam a ni. He LDL hi thil hnang ban deuh tak hnap leh khak ang deuh hi a ni Tin he cell hian chakna a lak dan pakhat, ngaihnawm deuh mai chu  Cell chhungah khan tui thianghlim kha rang tak in a lut in a chhuak leh a chu thil che vel tur chuan glucose kha a mamawh a, tui lo luhna leh chhuahna kawngka kha a lo hawngin a alo khar leh thin a. Chak tak mai a cell chhung a tui a han lut a a chhuak leh khan ATP an tih mai chakna (nergy) a rawn siam chhuak ta a, chu chuan cell chu a tichakin a thawh tur te that akin a thawh tir theita thin ani. Kawlphe tha lachhuak tur a tui kan han khuapa tuikhuah atang a  tui dâwt lo chhuak atang a tui lo khawh chhuakin khawl (turbine) a han ti vir chur chur mai a chuta tang a kawlphe tha kan lo nei ang chiah hian kan cell chhung a tui lut leh chhuakin chakna min pet thin hi a lo ni. Heng thil vel ti kal tur hian glucose kan mamawh tlat mai a lo ni. Glucose siam turin insulin kan lo mamawh a insulin siam turin Beta cell kan mamawh a beta cell awm tur chuan pancrease kan mamawh bawk si a, pancrease a that reng hi a pawimawh a ni.
 Tin, Diabetes Insypedius hi chu nei an tlem thung a, mahsela in enkawl vat loh chuan thih mai theih a ni.Hetiang diabetes neite hi chu an zung zing em em a, reilo teah an taksa atang a tui a chhuah tam avangin an lo chau mai thin. Hei hi an taksain tui a mamawh tawk a neih tawh loh vang ani. Hetiang dinhmun hi sap tawng chuan Dehydration an ti. An thluak, a hnuai lam deuh a pindan pakhat Hypothalamus an tih khan a hnuai lawk a pituitary gland an tih ah khan thu a pe thla a, vasopressin an tih mai, zun lampang controlltu khan a hnathawh a buai avangin taksa a tui awm khawlsa kha tam tak a chhuah tir ta a, chuvang chuan hetiang diabetes insypedus neitu chu a lo chau mai thin
 Engvangin nge hypothalamus hian pituitary gland ah hian vasopressin hi a tawk lek a a awmtir loh tih hi zawhna pakhat chu a ni leh ngei ang. He zawhna chi doctor tamtakte chhan na a in ang vek lo na chungin a ni awm ber a lang chu hei hi a ni: Thluak hlawm hnuai lam a pindan pakhat Hypothalamus hian a mamawh tawk a tui supply a hmuh loh vang in thluak cell neuron an tih maite chuan an hna thawh tur dik tak an thawk tha thei lova, he hypothalamus atang a pituitary gland a special nerve pakhat hming thui tak mai proopiomelanocorticotrophic hormone hian vasopressin a pek chhuah tur zat a pek  loh avangin zun lamah buaina a lo awm ta a, mi chu an lo zung ta teuh teuh mai a ni. Kidney a tui awm zat tur leh a pek chhuah zat tur controll tu vasopressin a awm tam  tawk loh vang a heng buaina hi lo thleng a ni.
 Miin a tawk chuhva tam tui a in leh excesise a lak chuan he special nerve proopiomelancorticotrophic hormone hian a dik leh tawk te in thu a thawn anga, a tawk chauhvin vasopressin chu a lo chhuak mai tur a ni. A awmzia tak chu kan hypothalamus hi hirsel takin a awm theih nan leh kan neurone te a mamawh tawk tui leh thil dang kan pek chuan that tak leh dik takinna an thawk thei anga, a  tin a tawk chauhvin kan taksa kan sawizawi thin bawk chuan kan vasopressin (zun lam a thawk tu) hian a hna chu a zo em em dawn a ni.-

ZUN THLUM VANG A NATNA LO AWM THEITE

Zun thlum tih hi tuna tang chuan Diabetes tiin sawi ila kan hre thei tho si a a tha mai ang. Diabetes vang hian natna tam tak a neih theih tih hi lo hre phawt ila. A tlangpui in natna chi hrang hrang engemaw zat zingah sawmpali vel a lo awm theih dank an lo tar lang phawt dawn a ni.

1.        Thisen Dâwt Khawng.  ( Artheorosclerosis)

Thisen dawt emaw thisen kawng ti ila, a in ang vek thova artery an tih thisen zam a a lian ber dawttu artery  natna a ni a, chu chu   Artheorosclerosis an ti ani.  Diabetes hian thisen kalkawng a tikhawlo thei a, thisen dawt te chu an lo khawng a, thisen a kal tha thei lova. Heting avang hian mi tam tak an thi a ni.  America ram president  thi tawh 38 te zingah 5 hi hetiang thisen kawng that lohna vang a thi an nih laiin ram changkang a mi tamtakte thihna pawh hi hetiang vang hi a ni. Miin diabetes a vei avangin a thisen kal a buai thei a, a chhan chu thisen dâwt kha a lo khawng (artheorosclerosis) thin a ni. Thisen dâwt hi a nêm tur a nia, a khauh lo tur a ni. Tin, hetia thisen dawt a lo khawng chuan a chhe awlsam ta a, a lo kakin a lo keh thei a ni. Chutiang a a lo awm chuan thisen kha  thisen dâwt atang khan a lo put ru thei a, thisen kha a awm lohna turah a lo awm chuan a pawi thui thei viu thin a ni. Hriat tham lohvin thisen kha a lo puhruk avang khan hriat tham lohvin internal bleeding te tak te a lo awm thei a ni .Micro bleeding an ti mai a, hetianga thisen tlem tlem a a lo puh ruk avangin miin thisen sen tlakchhamna Anemia an tih hi a lo nei mai thin a ni. Hetiang anemia hi hun rei lote chhung a lo awm mai a ni  lova thla engemaw hun  chhung a lo intan a ni thin.

Tin thisen dâwt that loh chuan leh chutia thisen te thisen dawt atang a tlem tlem a a lo puhruk avang chuan chutiang nei mi chu  zawi zawiin an lo dawldâng thin. Tin nasa deuh a thisen a dâwt atang a a lo chhuah chuan internal bleeding nasa deuh pawh miin a lo nei mai thei ani. Diabetes in thisen dawt a khawih chhiat thei avangin diabetes laka iunven hi a tul ani.

2.    Heart Desease ( Lung natna )

Heart desease hi khawvel mihring suattu lian ber ber pathumte zing a mi a ni. America ram bawk hi entirnan lo  lo chhuak leh tai la. America Presudent thi tawh 38 zing a 5 te chu lung natna (heart heart desease) vang a thi an ni. Heart Attack an tih hi khawvel mihring suattu lian 5 te zing ah a tel pha a ni USA  ah phei chuan mi thi thitu lian ber pahnihna a ni. Diabetes vanga hetia lung natna a lo awm thei hi chhut tham fe a ni. Kan lung (heart) a thisen dawt te kha a lo ti khawlo thei a ni. A tih khawloh dan pawh artheorosclerosis ang tho kha a ni tlangpui.

3 . Stroke

Stroke hi mi thattu a ni fo. Mi a tih hlum lohvek pawhin  min ti piangsual tu, hmun ti sawi tut e,mi ti zengtu te a ni fo thin. Bân lehlam ringawt emaw pawh a zeng fo thin. Heng hi a chhan tlangpui chu stroke a ni fo. Rilru harh fim reng chungin mi thenkat chu an tawng thei lo fo. Heng hi stroke vang a ni deuh ber.Mi thenkhat phei chu an lei te a che thei lova, an chilte a put in a tla duah duah fo thi. Heng pawh hi stroke vang a ni deuhber thin.. Heng natna khirhkhan tak tak, min tihlum silova min ti piangsualtu hi a tam zawk chu stroke vang a ni. Tin stroke tam tak hi Diabetis vang a ni fothi.

4   Thisen Sâng. ( High blood Pressure or Hypertension)

Diabetes vei zingah za zeal  60-65 hian thisen sang an nei ani. Diabetes leh thisen sang hi an in kawp fo thin. Thisen a lo san hian diabetes hi a lo awm awl a, diabetes vei hian thisen a lo san g awlsam em em bawk a ni. Khawvel ram changkang. Zu leh sa leh hmuihmer duh tawk a ei phakna ramah tisen sang leh diabetes vei an tham tih hmuh chhuah a ni. Tin thisen sang hian kaihhnawih tam tak a nei a, heart attack leh stroke te pawh hi thisen sang hian a awmtir fo a ni tih hmuhchhuah a ni. Diabetes vangin engtinnge thiisen a lo san mai thin tih pawh hi ngaihtuah tham tak a ni.

5 . Kal Natna (Kidney Desease)

Diabetes hian kal natna a thlen nasa em em ani tih hmuh chhuah a ni bawk. Diabetes hian he kal natna a thlen theih fo avangin tupawhin diabetes a neih chuan in enkawl vat vat tur a ni. Kan kidney hi kan taksa a thil hman tawh, lo bal tawh leh lo thianghlim tawh lo thifim tua ni a. Kidney chhungah hian chung thil bal, tuiin a rawn kente chu lo thlifim zeltu hi kidney dâp in a n awm a,. Heng hi doctor te chuan Nephron (filter) an ti a. Heng nephronte hian theihtawpin thil lo thlitfim hna an lo thawk thin. Kidnney hi pahnih kan nei a, ding lem lleh vei lamah ahn awma. Heng a thlitfim hna hi kidney hnathawh pui deuh ber a ni. Mahsela diabetes hian heng thlitfim hna hi a tibuai thei. A lo buai chuan kidney hian natna a lo vei phah thin a ni. Kidney hi taksa bung hrang zawng zawng zingah a ngawi chawi ber a ni. A chhiat dawn hi a report ngai mang lova, a report ber chu, Ka chhe ta viau mai a ni tiin a rawn in report chauh thin. Miin kidney Na a nih a in hriat chuan engemaw chen chu a lo chhe tawh tihna a ni. Kidney lo chhe tawh viau mai, han thawk tha thei tawh mang lo chu khawlin an thawh tir thin a, heng hi mi tam tak chuan kan hre tawh awm e, Dialysis an tih mai hi a ni. Mi tam tak kidney chhe tawh thlak loh chuan thih pui mai tur tam tak an awm. Chutiang , kidney thlak ngai chu USA ah ringawt pawh hian eng lai pawhin mi 70,000 vel an awm reng a ni. Tin, Kidney natna hi USA chhungah englai pawhin mi 100,000 vel an awm reng a,tin, heng kidddney chhia zawng zawng 40% te hi diabetes vang a lo awm a ni tih hmuh chhuah a ni bawk.

Heting a kidney a lo chhiatna chhan diabetes hi vei lo tur a tan kan lak a pawimawh em em ani.  Kidney chhung a thisen kal kha tha tak leh tluang takin a kal theih lohna chhan lian tak mai pakhat chu diabetes hi a lo ni reng mai a ni.

6.  Kut Emaw Ke Emaw Tan Chhum.  (Amputation)

Diabetes vei vang a kut emawh ke emw tanchhum hi an tam mai. A chhan lian ber mai pakhat chu thisen kal that loh vang a ni. Thhil rapthlak tak mai chu hetiang a kut emaw ke emaw tanchhum zawng zawng zingah hian a zatve vel hi diabetes vang a nih tih hmuh chhuah a ni. Ke leh kut hian thisen supply an hmuh that loh chuan tan chum an lo ngai mai thin ani. Thing zar pawhin lei  atangin a tui hmuh tur a hmuh loh chuan a  lo vuai mai ang hi a ni mai.

7.       Pem leh Hliam Dam har

  Taksa khawi lai pawh hi lo pemin lo hliam ta sela, diabetes vei ho chu a dam har bik a ni. In zai pui Major operqation an tih mai, pumppui zai hawn ngai te pawh hi, miin diabetes a vei chuan doctorten an zai hreh fo thin. A tlangpui thuah heng diabetes vi te hian thisen a kal that nan titin thisen ti dal tu Blood Thinner an tih hi an ei thin a. Heng blood thinner hian thisen chhuak kha a tawp har tira. Pem leh hliam, thi te pawh a tawp mai thei thin lo a ni. Thisen a nih dan tur ang a a awm loh khan pem leh hliamte a dam lawk lawk thei lo a ni. Thisen hi tha tak a a kal chuan pem leh hliamte a dam awl bik a ni.

8.   Hriatna Tha Zam Chhia.  (Nerve Damaged)

Diabetes vei ho, mi za zel a 60-70 vel hian an hriatna thazam  (nerve) tam tak an hloh thin.Kut hmawr te regular takin a lo mu chur chur a a hriatnate a lo chawmawlh (numb) fo thin. Rei lutuk thut emaw awm dan pang ngai a awm reng chuan kan hriatna thazamte chu kan lo thut emaw delh emaw hian a lo zawi in a lo mu thei a ni. Mahsela heng hi chu a reh leh mai thin. Amah erawh chu mi tupawh hetiang a thu rei emaw awmdan pang ngai a awm si lova a kut ke te a lo zawi a a lo mu anih chuan in check up vat a tha. A chang chuan kut hmawrte emaw ke hmawr te a lo na viau thei bawk a ani. Chuvangin a rang lam a doctorate hnen a in entir fo a tha ber.

9.  Mit Delna ( Blindness)

Mi thil chik mite chuan khawvelah hian kumtinin mi 20,000 chuang hi diabetes vangin mei del an awm an ti a. Tin mit chum kan tih mai (catarrach ) pawh hi he diabetes hian a rawn siam chhuak thei, Mit del chiah lo pawh in mit fiah lohna hi diabetes hian a thlen fo thin a ni. Hei pawh hi kan mit lam a hnathawktu thisen zam kha diabetes in a tih khawloh vang a ni.

10.   Nau Chhiat Leh Naupiangsual

Nausen lo piang chhuak, piangsual sa a lo piang zawng zawngte hi diabetes vang a ni vek lo tih hi hriat a tha. Amaherawh chu diabetes hian naute, nu pum chhung a a insiam lai a a mamawh ang thil a hmuh loh chuan fu ke kim lo, zungtang kim lo beng emaw a engemaw lai kim lovin a awm duh khawp mai. Diabetes hian heng piansualna hi tam tak a rawn thlen ve thei a ni.

11.  Ha Nghing Leh Hahni Na ( Teeth and Gum Desease)

Diabetes neite zingah hahni (gum) tawih emaw na emaw lehha nghing awlsam tak te, awlsam tak a ha bal mai mai an tam bi. An ha a nget lova, awlaite in a lo bal emawh a awn chhuak ( ha kuh thar) mai thei. Hetiang a ha a lo nghin awl em em nachhan chu hahni kha a lo that tawk loh vang a ni. A hma a sawi tawh ang khan ha hni a thisen kal tur bawk kha a kal that tawk loh vangin hahni khan a lo chhiat phah ani.


  12.  Thisen Chhuak Tawp Har.

Miin diabetes a vei chuan a thisen chhuak a tawp har thin. Hei hi thisen tih dalna (blood thinner) damdawi an ei vang a ni deu ber.

13.  Ka Na (Stomatitis)

Ka nâ kan tih hi hrehawm ve deuh mai a ni. Mite hriatpui mang lohvin a hehawm viau thin.Hnathawh han thulh na tham a ni mang si lova, mahse a thip in a nuam lo thei viau thin a ni. A saptawng a stoma tih hi Kâ tihna a ni deuh ber a titisd tih chu natna sawina a ni. Thisen kha taksa chhungah free takin a kal vel tur a ni a, mahsela Diabetes hian thisen kal a tih that loh thin avangin ka nâ kan lo nei thin. Amaherawh chu ka nâ zawn zawng hi diabetes vang a ni vel lova, mahse diabetes hian ka na a awmtir ve thei e tihna mai a ni e.
Tin vitamin B leh C tlakchham vang a ka nâ lo awm hi a tam ber chu a ni. Pum a lo nawm loh a chaw paitawih (digestion) a lo that loh hian ka nâ hi a awm du viau bawk.

14. Natna Danig Lo Awm Theite

Tlang hri leng leh âwmna ( Pneumonia) te pawh hi diabetis neite chuan a diabetes  nei  ve lo  midang aiin an kai awlsam bik a ni.Diabetes vei hian thih nghal mai a nil ova. Mahse nun hrehawm takin an awm a, an ei chak zawng leh duh ang pawh ei ngam lova an awm bakah a nasa deuh phei chu dam chhungin nitin a vawi khat atang a vawi thum thleng insulin a in chiu an ngai a.Tin mi thil chik mite chuan diabetes veite hi hi mi dang aiin chawh rualin kum sawmpanga zetin an nun hi a tawi ani an ti.

Diabetes hi mahni insiam chawp a ni a, a pumpelh duhte tan chuan pumpelh dan a awm. A pumpelh dan tha berte kan la sawi dawn a ni.

Diabetes type 1 leh type 2 hian taksa an tihchhiat dan a in ang tlangpui a, an tihchhiat nasat dan chu an diabetes kha a nasat leh nasat lohvah a in nghat vet hung a ni. Tin diabetis hian kan sawi tak ang khan kaihhnawih emaw thuihruai a ngah em avangin fimkhur a ngai em am a ni.


 JUVENIAL  ONSET  DIABETES  MILLITUS
A hma lam a sawi tawh ang khan he type 1 diabetes hi naupang lam in an nei deuh bera, puitling pawhin a neih theih tho a ni  A hming an koh dan tak chu Juvenile onset diabetes millitus an ti mai a, a chhan chu naupang lam in an neih tam zawk vang a ni. Diabetes zawng zawng chawh rualin type 1 hi chu diabetes vei za zelah mi 5-10 vel chauh an ni. Amaherawh chu dam chhung daih ani tlat thung. A chhan chu kan suger eite kha glucose a chantirtu insulin kha taksain a siam chhuah tawh loh avangin dam chhung a insulin a in chiu a ngai ta ani. Taksa chhung a insulin lo insiam dan chu hetiang hi a ni:-

Kan pumpuiin a thut beh lek lek a hnuai lamah nian pancrease an tih hi awm a. Chu pancrease chu duodenum bulah chuan inches hnih aiin a lian deuh a, a ler lam chu a zuih deuh a. a laihawl velah chuan inches khat vel a lian a ni. Mihring lian deuh chuan an nei lian deuhva an tet deuh leh a te mai a. a tlangpuiin inches 6 atang a inches 8 vel te a ni deuh ber. He pancrease ah hian thil tam tak a awm a chung zingah chuan Alpha cell leh Beta cell an awm ve a. Tin he pancrease chhûng, a lai ah hian dâwt pakhat a awm a, chu dawt chu pancreatic duct an ti mai a. He dawt ah hian pancrease in a thil siam chhuah te kha a lo luang chhuak thin a ni. Tichuan Duodinum a thlen dawn tepah mît bawm atanga mît tui lo luang chhuak common bile duct atanga lo chhuk chu, chu dâwtah chuan a lo chhuk thla a, chu mît kha tak leh pancrease atang a thil lo chhuak chu a in pawlh ta a, chu thil chuan kan thau eite chu digest turin a lo pawlh ta a kan lo digest ta thin a. Chutih lai chuan Alpha cell chuan thil pakhat a rawn ti chhuak ve a chu chu glucagon an ti a, hei hi a tangkai em em ani.  Dr.Langerhans chuan he beta cell hi a hmuchhuak a, heng beta cell ho awmna hi a hmuchhuaktu hming chawiin Islets of Langerhans an ti  nghe nghe a ni.
Heng BETA CELL te  hian kan mamawh em em mai INSULIN  a rawn ti chhuak thin a ni. He insulin hi  doctorten diabetes nei ho inchiu nan  an hmang ani. Doctorte chuan Insulin shot an ti mai a, chu chu insulin a inchiu tihna mai a ni. Tin he Beta cell ho hi an chhiat a an thih tawh chuan a dang a lo piang leh thei tawh lo va an thih vek chuan an thi hlen a ni mai. Beta cell hna thawh  ber chu insulin siam chhuah a ni. Amaherawh chu kan hriat ngei ngei pawimawh chu, ni khat chhung in heng beta cell hian insulin siam chhuah theih chin tawk an nei a, Chu ai a tam chu siam a lo tul chuan an han siam leh tho nachungin an mahni kha an lo chauvin an chhiat phahin an thih phah fo thin. An thih zawh chuan beta cell kan nei ta lo tihna a ni mai. A dang a lo piang leh thei tawh lo a ni tih kan sawi tawh kha hre reng ila a tha. He beta cell hian an deuh mai a nei a chu chu BSA an ti a chu chu Bovine Serum Albumin an ti mai a, chu chu bawnghnute a protein chi khat Cassein an tih hi a ni. Nausenin bawnghnute an han in khan tam tak chu an rilah khan digest a ni a amaherawh chu digest bang nawi kha rilah a chambang a lo awm thin a. Chu chu kan taksa vengtu thisen sipai an tih mai Lynmphatic cell an tih mai T cell an tih bawk chuan pawn lam mi (foreigner) a ni tih hriain taksa rawn tih chhiat tum emawn tiin a tihlum thin. Tin heng casein  (BSA) leh Beta cell hi an in ang em em a, kan taksa vengtu sipaite (lymphatic cell) ho hian an hre hrang thei meuh lova, hmelma emaw tin an tihlum ve ta mai thin a, an tih hlum vek chuan insulin siamtu kha a awm ta lova tichuan naupang chuan type 1 diabtes kha a lo nei ta mai thin a ni.

 Engvangin nge hetiang a kan taksa chhunga kei mahni cell leh cell hi an in beih mai hi doctor tam tak chuan a chhan an la hre thei lova,a chhan kan hre nek love ti te pawhin an sawi thin. Hetiang a keimahni cell Lymphatic cell in Beta cell a ti hlum thin a ni tih hi, Oxford Uiniversity (England) a zir chhuak Endocrenologist hminghtang tak mai Dr. Donald B Kelly a sawi a ni. Amah hi khawvel hmun hrang hrang USA leh Canada ram te south America ram leh Africa ram leh Europe ram ahte Health Lecture pe a zin thin a ni.

Khawvel ramchangkang ho, duh tawk a an fa sête mahni hnute pe lo lêk a bawnghnute pe ho zingah hian Type 1 diabetes hi a tam em em a , ram rethei deuh, duh tawk tawk a bawnghnute in pha lo zingah chuan Type 1 diabetes a tlem deuh thin.  Mihring puitling hian cell hi trillion 100 vel kan nei a, trillion 100 chu heti hian an ziak (1 zawhah bial 14) 100,000,000,000,000. Heng cell te hi ni 120 vel chauh an dam a, tam tak hi nitinin an thi a, mahse kan mamawh ang zat kha taksain a siam  belh zel bawk ani. Amaherawh chu kan beta cell te chu vawikhat chauh an lo awm a,  kan pian chhuah hlim a kan neih kha kan thih thleng a awm reng tur a ngaih ani.   

Tin Type 1 diabetes awm tamna ram ah chuan bawnghnute hi nausenten an nu hute aiah an rin zawk a, chung ramte chu diabetes vei an tam dan indawtin heng te hi an ni . A vei tam tam a tanga a vei tlem tlem indawtin heng te hi an ni:- Finland, Sweeden, Norrway, Great Britain, Denmark, USA, Newzealand, Netherland, Canada, Israel, France leh Japan. He thil hi 2000 leh 2005 inkar a an hmuh chhuah a ni. Heng ram changkangte hian an hriat hma chuan mahni hnute hnek tir lova bawnghnute a naute chawm  hi a tha ber emaw an ti a, an fate chu mahni nute hnute hnek tir lovin bawnghnute in an chawm zawk thin. Tin, nu ten, hna thawh an duh avangin an fate chu bawnghnute in an chawm zawk thin. Hei vang hian naupang lam diabetes (juvenial onset Diabetis  mellitus) an lo nei ta mai a ni.
Tin heng beta cell te hi kawng dang vangin an thi thei tho mai. A ti thitu leh suat tu lian deuh pakhat chu FREE RADICAL an ti. Hei hi cell hmelma lian tak mai a ni. Free Radical kan neih tam chuan kan cell tam takin an chhiat phah a, kan cell te an tih hlum loh vek pawhin an cell nih phung an ti dang lam (mutate) a chung cell lo danglam ta tam tak chu Cancer cell ah an lo chang ta thina, chung cell danglamte chu tih rem vat an nih loh chuan an lo pung zel a cancer kan nei a lo ni der mai thi. Heng Free Radical hian kan Beta cell kha an hmaih bik lova, tam tak an ti chhe ve thin a ni. Chutia beta cell an lo thih vek phei chuan Type 1 diabetes kan nei a lo ni leh mai thin. Kan taksain Insulin a siam chhuah theih loh chuan IDDM an tih mai Insulin Dependant Diabetes Millitus kan lo ni mai thin.
He Free Radical hi enge ni ? tih hi zawhna lo awm leh chu a ni a, engtinnge kan thisenah an lo awm a eng vang a lo nei mai nge kannih tih hi zwhna a nih rualin entinnge kan neih loh theih anga, lo nei ta ni ila engitnnge kan tih bo theih ang tih zawhna pawh a chhanna te lo sawi nghal a tul ta a ni:-
Free radical hi cell ang mai a te tek te te an nia, en lenna tha tak pawh in hmuhmai a har khawp mai.   Amah hi electron khingpui nei lo ani a, a hnathawh ber chu cell tihchhiat emaw tih danglam (mutated) a ni. Amah hi electron ani a. Electron reng  reng chuan khingpui an nei thin a, amaherawh chu a khingpui a thih tawh emaw a chhiat tawh avangin khingpui nei lovin a awm ta a, a lo sual ta em em thin ani. An awmdan tak chu parva te a nu pa a an awm rial rial ang hian pahnihin an awm rial rial tur a ni a mahse pakhat zawk a awm tak loh avangin a la dam chhun kha  a lo sualn chhan hi hriat a ni lova a lo sual ringawt ta mai a ni. Amah ang a sual pui tur hlir a zawng ta a, a dam chhungin cell hi 20,000 (sing hnih) vel a tichhe hman thin a. Amah pawh thla engemaw hnuah a thi ve leh ta a, mahsela a misual siam ho kha an la dam a, an thih hma loh chuan chhiatna hna an thawk char char thin. Kan sawi tawh ang khan kan cell ho hi ni 120 vel chauh an dam a, an thih hnuah a dang an lo piang leh zel ani. Amaherawh chu heng free radiacal ho hi an lo pung chak em em thung a ni.
Tin free radical lo pianna pakhat chu, tel sa tak mai a kan han chuan hian tel saah khan an lo piang ringawt mai a ni. Chawhmeh kan nan a sa tak mai a tel kan han chuan hian,  a lo a piang tawp mai a ni.Tin sa emaw chawhmeh dangte tela kan ro ah hian free radical tam tak an lo piang ta a, chung chu kan ei chuan free radical kan ei tel ta thin a ni. Alu kan ro te, sa kan ro te leh sap in deep fry an tih mai, tel so, li leng lawng a hmarchapui emaw alu emaw sa emaw thil dang engpawh  han kan ro rap mai te hi a tui thei viau a, mahse Free radical tam tak an awm a ni tih kan hriat hi a pawimawh a ni
Tin, free radical lo awm theihna thildang leh chu, tel (oil) reng reng, olive oil emaw, bekang oil emaw, vaimim oil emaw, oil reng reng, chawhmeh emaw chaw emaw kan nan a kan hman ho hi nisa emaw ni eng a kan dah chuan free radical an lo awm ringawt thei a ni. Tel chhuan sat ah hi chuan an awm tam zawka, mahse niin direct takin chhun lo mahsela free radical hi an lo piang mai thei tho a ni. ( Thu rawn: tel hi hmun thim deuh ah dah a tha ber bottle dum, lang tlang thei mang lova dah hian free radical an lo piang thei lo a ni.)
Tin, Cake emaw chhang dang reng reng, têl a mawm tak a kan te entir nan: chhang thawpte hi tel a mawm tak a kan hian a tui em em a mahse kan ei teuh chuan free radical kan ei teuh tihna ani. Tin cake te hi dawrah an zuar a a dahna darthlalang bawmah kalkawng a kal ten an hmuh theih ngei tut a ni eng in a chhun kher loh  pawh a eng tak mai an dah hi kan ei teuh chuan tree radical ruai kan theh a ni deuh ber mai tih Dr. Kelly chuan a sawi a ni.
 Kan taksa atanga Free Radical kan tih bo theih dan chu thil awlsam tak a ni. Heng free radical ho hian dam chin an nei ve a, Ni rei vak lo an dam a, an thih hunah kan nei lo mai thei a. Amaherawh chu free radical thar engemaw zat an lo siamte kha thi vek tur chuan hun engemaw chhung a duh a. Tui thianghlim tam tawk tak, a tlem berah ni khatah litre hnih atang a litre thum vel hi in ila, tum khatah a tam berah litre chanve chave vel in thin ila, chu pawh chu pum ruah lai ni ngei sela; tin, nitinin darkar khat vel hi exercise la bawk ila, tichuan kar rei lo teah free radical chu an bo thei a ni. (Hmun dangah exercise tangkaina tar lan a la ni ang).A tha ber pakhat chu free radical awm theihna kha ei loh a ni.
 Free radical chuan kan pancrease  BETA cell the a tihchhiat loh nan a inven hi a pawimawh a ni tih hi changvawn a pawimawh ani.
Kan pancrease a lo cancer palh vaih chuan beta cell te kha a lo chhe thei a, beta cell a awm loh chuan insulin a insiam thei lova, insulin a insiam loh chuan kan suger eite kha monosaccarite  ah a chang thei lova, kan hmang thei ta lova, Type 1 diabetes kan lo ni mai ta a ni.
Kan taksa, kan thisen a free radical a lo awm tawh chuan tihbo vat vat tur a ni. A tihbo dan kan sawi tawh ang khan free radical awmna ei lo a ni a, tin excecise neih that a, tui thianghlim no 8-10 hi nitin a kan in bawk chuan leh fibre tamna lam chaw kan ei bawk chuan  thisen zung zam vel atangin an bo thei a ni.
 Type 1 diabetes vei te chuan nitin a insulin shot (injection) a lo ngai ta a, a hrehawm chauh ni lovin a dawmdawi manah tam tak sent e a lo ngai ta a, taksa lehin a ngai a awh tha thei mang tawh si lova, a buaithlak thei viau a ni. Tin thil thlum lam ei te insum a tul rual rualin thil thlum an mamawh bawk si ani. Taksa in thil thlum kan eite kha a hmang thei bawk si lova, chuvangin a khirkhan ta viau thin a ni. Tunlai finna avangin in enkawl  ngun chuan a zia awm thei a, in enkawl loh chuan thih a hnai mai bawk si a ni. Thil thlum kan ei reng reng hi glucose a a chan theih loh chuan kan thin(liver) khan thau (fat) ah a lo chantir ta teuh va ni. Chutia fat a lo tam lah chuan cholesterol tha lo zawk LDL  ah kan liver khan a lo chantir  leh bawk si a.  Chu LDL chuan thisen kawng, thisen dawt chhung lam mâm taka mai endothyleum an tih kha a ti thap a, tah chuan cholesterol leh thildang lipid an tih mai thau kan ti ve mai ang chu a lo awm a, chung chuan thisen dawt a lo hnawh zim ta a, a lo zim avang chuan thisen kal a lo buai bawk si. A lo zim avang chuan thisen khal embolic  an tih mai kha a kal leng lova, thisen dawt chu a hnawh ta a. Chutia a lo hnawh pin avang chuan taksa hmawr lam emaw lu lam, thluak pindan thenkhat a kal tur te kha an kal thei ta lova, Stroke an tih ang te hi  kan lo nei ta mai thin ani
Miin glucose a lo tlakchham chuan hypoglycemia an tih kha a lo nei ta a, a lo chuvin a tha te lo khur thina. Tin hetiang a hypoglycemia hi miin a neih chuan thih mai pawh awl tak a ni. An thil hmuh te a lo phir a , an lo chau ta  em em a nikhaw hre lovin (coma) an lo awm thei a, enkawl vat loh chuan nunna chhan hman lohvin an chat thla mai thin. Hetiang hi Type 2 diabetes nei ho zingaha tam em em tho a ni
Tin miin a thisen a suger tam tak a neihte kha thauva chang bek kha taksa hmun dangah a kal tur a nilova,taksa atang a paih chhuah a nih vat loh chuan taksa inkhawii lai laiah emaw chhiatna a neih phah thin. Taksa chhung, thisen zungzam vel a suger lo awm hi chu ti main a zun chhuah theih tawh lova. Scientist te chuan heng thil thlum di-daccarite leh poly-saccarite te hi negative electric charge an ni a taksa atang a paihchhuah theih tur chuan Positive electric charge a anih phawt a ngai a ni an ti. Positive electric charge ni tur chuan calcium in a pawlh phawt a ngai a ni. Chutichuan kan taksa in a mamawh hun a a hman atan a a lo dahkhawl sa, kan ruh atang chuan calcium a lo chhuak ta a. chung thil negative charge hchu positive electric charge ah an lo chang ta a, kan zung chhuak thei ta chauh a ni. Hetiang a a tul lo tak a kan taksa in kan ruh a calcium a lo khawl sa kan hman then tak avang hian kan ruhte chu a lo chak lovin a lo nem   ta a,hetiang ruh nemna hi  0steomylatia an ti a ,tichuan  ruhte chua lo kawiawlin a lo kual awl a, a lo tliak hma ta thin a ni. Tin ruhte chu an lo ram in an lo tliak awl ta bawk thin. Hetiang a ruh ramna hi osteoporosis an ti ani. Heng thil hi diabetes hian a lo kaihhruai a lo ni nasa hle mai tih hi hmuh chhuah a ni
 Tin,  America ramah hian diabetes vei hi mi za zelah pariat lai an awm bawk a, khawvel ram changkang lo zawkte aiin khel ruh tliak leh kawng ruh thlak (hip replacement)  kan ti mai ang chu hetiang  hi an tam ber emaw tih tiur a nit tlat mai.( Sap ho fiamthu ah pawh kum 60 emaw aia upa i nih chuan zana i muthilh theihloh chuan maimitchhing tlat la , I rualpui la damte zingah mi engzatin nge khawng emaw khel ruh thlak tawh a engzatin nge heng ruhte hi thlak tawh tih ngaihtuah la  i muhil thei mai ang an lo ti hial a ni).
Type 1 Diaabetes leh Type 2 diabetes enkwl dan a inang tlangpui viau mai a a pakhat kan enkawl chuan a pakhat pawh in a lo that puive thei tho mai. Type 1 diabetes chuan dam chhung daih mahsela a tih nep dan a awm ve tho ani tih hriat a tha,

EXERCISE IN TYPE 1 DIABETES A TIH NEP DAN MAK TAK MAI CHU.
Type 1 diabetes veite chuan nitin a regular tak a exercise darkar khat anlah hnuah an nitin insulin in chiu a ti tlem thei a ni tih hmu chhuah a ni. Thisen dâwt te ber atang a a lian zawk arterioles (artery ai a te zawk) chhunglam hi a mam em em a, mau hamda nal taka ang mai an ni. Heng hamda pan tak nal tak mai, thisen dawt chhung lam a awm hi Endotheleum an ti a. Heng hamda ah hiancell tam tak a awm a, chung chu Endothelial Cell an ti a. Exercise kan lak that chuan heng endothelial cell hian tih pakhar Nitric oxide an tih hi a rawn ti chhuak a.He nitricoxide hian kan thisen kawng te a vawng tha a,  kan thisen kawngte a zim loh nan thisen dawt pawn lam a tihrawl awm kha sâwng lo turin a control leiin thisen dawt kha tlem a a tul dan ang a zir a lian deuh, emaw zau deuh turin a siam ta a. Chu bakah kan blood platelets ban( sticky) lo turin a control a. Thisen khal hi blood platelets in a siam a ni ber a, mahse heng blood platelates te hi a ban loh tir ani. Tin he nitricoxide hian engtin emaw kan cell panna kawng chu hawngin suger/glucose kha cell chaw atan a lut thei ta ani. Dr. Kelly chuan, “ heng cell chawte hi khawi atangin nge an luh a engtin nge cell hian a mamawh em em suger/glucose hi a hmuh kan la hre rih lova mahsela cell chuan a chaw a hmu tih erawh chu kan hria ani. Engtikah emaw chuan kan la hmuchhuak mai ang “ a ti a ni. Tun hnai maiah khan USA a damdawi a in enkawlna pakhatah experiment an nei a. Type 1 diabetes engemaw zat kha regular takin exercise an nein tir a, Kar hnih hnuah chuan a tir a an insulin lak ai a tlem daih kha an lak a ngai ta chauh a ni. Nitina insulin unit 35 a inchiu thin te khan kar hnih tawpah chuan unit 10 vel chauhva in chiu a tawk tat lat mai a ni.
Tin Fibre tamna chaw ei hian engtin emaw thawkin insulin lak a ti ngai tlem thei tlat mai tih an hmu chhuak bawk ani. Buhfai thiah loh, khawl nuai kan tih mai ahte , atta,ah pawh wheat puma tang a siam ah te hian fibre a tam.  Wheat vai, leh bufai thiah varna vai thlumah te hian fibre a tam em em a ni. America ramah chuan atta hi kg khat dollar khat a nih lain wheat vai chu kg khat chu dollar sawm vel lai a ni. Tin bu fai thiahna a vai thlumte hi a hran in an zuar a, kg  1 dollar 12 aiin a to zawk mah a ni.
Tin chaw tha leh dik tak a tawk chauhva kan ei thin chuan diabetes type 1  pawh a nep deuh thei a, type 2  hi chu a nep mai ni lovin a bo leh thei a ni. Chaw tha han tih hian kan rilruah protein an tih I a awm hmasa ber awm e. Damdawi zawrhna dawrah te hian protein lam ei tur te chi hrang hrang an zuar nasa em em hlawm a ni. Tin protein kan ngaih san avangin sa hian protein nei teuh a sawi a nih avangin kan ei bawk thin. Sa ah phei hi chuan a thin (liver) hi a hang bik a, a chhan chu protein a tam vang a lo ni.  Sa thin hi protein am tamna a ni. Protein kan ei hian kan chak sawtin kan hrisel sawtin kan ring hlawm thin.
Tun kum 2000 hnuah hian doctor thiam zawk ten an zawn chhuah thil pakhat mak tak mai chu  Protein hi kan lo mamawh tam teh chiam lo a ni an ti Naupangin nikhatah protein hi mg 150 vel lo mamawh ta sela puitling chuan mg100 vel chauh kan mamawh ani. Tin kan chaw ei zing a thlai ah hian protein a tam mai a. Sa chuh lo ei tai la sa hrang nawhalh bawm tiat vel ah hian nikhat a protein kan mamawh zat a awm ani. Chu bakah Dr.Milton Hammerly chuan 2001 a a lehkhabu siam The New Interactive Approach to Diabetes phek 116 leh 117 naah chuan heti hian a ziak “Mipui mi mirin an rind an ang lo takin sa leh sa atang a eitur siam chi hrang hrangatang leh sangha, artui, arsa le bawnghnute leh bawnghnute atang ei tur an siam thil te hi ei kher lo pawhin, thlai rah leh thlai rahte thei leh be (bean) leh thei pil sak (nut) leh thil mu (seeds) atang hian kan itin mamawh tawk chu tha (nutrients) leh protein te kan hmu tam tawk thei ani”. Heti hian a sawi zawm zel a, “sa atang ai mahinthlai hnah leh thlai rah leh thei atang hian chaw tha kan hmu tamzawk ani. Chaw tha tawk an tih mai Phytonutrients hi sa atang nilovin thlei rah leh hnah leh thei atang te whole food an tih   buhfai leh wheat thiah var loh atangte hian kan hmu tawk a ni a ti ani. Tin, chaw ah hian fibre awm ken ei tam chuan diabetes type 1 & 2 hian an that phah a, type 2 phei chu hetiang ringawt pawh hian an dam leh val thai a ni tih experiment an neih naah an hmu chhuak a ni.
Type 1 Diabetes lo nei  inih palh pawh in hope a la awm e. Taima tak a I in enkawl chuan I diabetes chu reh lo mahsela nasa takain a nep leh thei a ni. Nitina insulin I lak thin pawh nasa takin a kiam thei a ni. Tin, fibre tamna chaw i ei a, regular tak a nitin darkar khat vel exercise i lak bawk a nitin a tui litre hnih leh a chanve ai a tlem lo i in bawk chuan mi tamtakin an that phah angin nangpawhi i that  phah ngei ang. Khawvel hnamdang zingah hetiang a an tih avang a that phah tam tak an awm ani tih hi hrereng bawk ang che.


TYPE 2 DIABETES  MILLITUS  (Adult onset Diabetis Millitus)
Engvangin nge puitling lamin hetiang diabetes hi an vei bi a naupang lam te vei an tlem hi eng tizia nge ni tih zawhna I lo nei rilru mai thei A chhanna chu awlsam te a ni  He thu ziak hi I chhiar zel chuan i hmu mai ang. Diabetes zawng zawng a 90-95 % hi hetiang Type 2 hi a ni. Puitling kum 50 chung lamin an vei deuh ber. Hriat miah lohvin zawi zawiin rei tak a in mun hnuah a lo lang chhuak phut thin. Hetia a lo lan chhuah veleh hian a rang lam a in enkawl vat loh chuan a zual zel a a tawplamah phei chuan Type 1 ang maiin a buaithlak thin ani. Hetiang avang hian mi tam tak an thi mai thin. A tir lam ah enkawl dan dik tak a in enkawl chuan a dam leh hmiah thei a ni. Chaw ei tur dik tak ei a tui in tam tawk bawk a exercise lak bawk a, fibre ramna chaw deuh chauh ei chuan a dam rang viau thei a ni. Thla khat lek chhung pawh a dam ta mai an awm thluah a ni. Tlem a la valai deuh in an neih hian a Maturity Onset Diabetes in Youth (MODY)  an ti vet hung ani. Tin, upa lamin an vei chuan Adult Onset Diabetes Millitus (AODM)an ti mai a ni. Tin in enkawl nan a insulin la hmang lo an nih chuan Non-insulin Dependent Diabetes an ti ani.
Tin, in enkawl tha lova an awm chuan an lo zual zel a insulin a inchiu an lo ngai ve thuai thin. Tin damdawi ei  pawh in a zia awmve thei a, Dr. Hammerly a chuan damdawi ei hian 40% velin a titha thei ani ati. Damdawi ei si lova an tih tur dang pawh ti lova an awm chuan 5% te chu Type 1 Diabetes ah an lut mai thin. USA chhungah hian mi maktaduai hnih velin Diabetes Type 1 hi an nei a, heng zing a maktaduai 10 vel chuan doctorin an exam hma chuan an vei tih pawh an in hre lo ani.
Tin, Type 2 Diabetes ho hian Type 1 ang lo takin an taksa chuan insulin a la siam chhuak thei a, mahse heng insulin hian hna an thawk tha thei tlat lova, an suger eite kha glucose ah insulin chuan a chantir tha thei mang tlat lo ani. A chhan chu an thisen zam a  Insulin receptor awm khan a lo la duh lova, thisen zam a suger ho kha glucose ah an chantir thei tharai lo a ni. Chu mi awmzia chu an thisen zamah khan Insulin Resistance an nei tihna a ni. Engvang a hetiang a insulin a kal tlang hi he receptor hian a phal loh ngawt mai tih hi zawhna awm tak a ni. Tin kan thisen zam te ber hi Capillaries an ti a. He thisen zamah hian blood cell pakhat hi a leng tawk chauh a, hetah hian suger molecules kha a kal a, insulinin zu pan chilh a glucose a siam mai tur a  zawng a ni .Mahsela insulin kha a kal ve thei tlat lo a ni. A chhan chu, he insulin hi triglycerite an tih hian a vuan tlat mai a a rual a kal ve a tum a, mahsela an pahnih chuan an kal dun thei si lova, Receptor khan a hnar avangin an lut dun thei ta lo a ni. Hei hi Insulin Resistance an tih thin hi a ni. Thlawhtheihna a kan chuan dawnin silai ken an phal lo ang mai hian he insulin hi thau (triglycerite) ken  phalsak a nil ova, hetiang thau hian a pawm beh tlat avangin  amah pawh chu a kal thei ta lo a ni. Insulin Recepptor khan gate kha a khar ta thin a ni.
Tunhma chuan doctorten insulin hi ran atangin an la thin a mahsela thiamna te a lo pun zel tak hnu hian mihring atangin an la a an khawi nung thin a ni. Doctorte thiamna petu Pathian engkim thithei chu fakin awm mawlh rawh se.
Type 2 Diabetes neite chuan an taksain insulin a siam chhuak thova, nimahsela Insulin receptor  khan insulin chu a kalna tur a a kal ve an lo phal ta lova hna a thawk thei ta lova,  suger kha glucose ah a chantir tak loh avangin miin thisen thlum an nei ta a, chu mi rual chuan diabetes Type 2 an lo nei ve mai thin. Htah hian insulin receptor kha mawhphurtu a nilova, insulin khan thau ken tel a tum vang mai a lut thei lo a ni. Chu mi awmzia chu kan nih tur ai a kan thau chuan diabetes ni ngei tur a candidate kan ni.
Doctor hmingthang tak Dr.Collin-a damdawiin lian tak a diabetes enkawltu chuan a sawi danin  chuan tupawhin Type 2 diabetes lo nei palh pawh  ni ta sela, a tan tir lam a nih phawt chuan ( A la advance vak loh chuan) chaw dik tak, fibre tamna chaw  an ei ber a nih chuan an dam leh viah thei a ni e a ti a ni.
Tin Dr. Anderson a chuan diabetes vei mi 50 ah enchhinna (experiment) a nei a. Heng mite hi thau lutuk an awm lova an thaau dan a in ang tlangpui viau a. Mi 25 te chu Type 1 Diabetes nei an ni a, a dang 25 te chu Type 2 Diabetes nei a ni. A tirah ansuger san dan leh an cholesterol neih zat a tawh in a record vek phawt ani. Chawlhlar khatna ah chuan American Diabetic Association in an recommend angin ni khatah sa tlemte, hmawm hnih ang vel chauh an ei chauh hlawm a. A chawlhkar  hnihna ah chuan sa ei miah lovin Fibre awmtamna chaw a pek bakah bawnghnute leh sa atang a siam reng reng a pe ta lova. Chu mi awmzia chu cheese leh butter lam reng reng a ei tir ta lo a ni. Kan sawi tawh ang whole food chauh a pe ta a. exercise regular tak a neih pui bak ah tui thianghlim nitin in an mamawh tawk a in tir bawk a.Result tha tak mai lo lang chu hei hi a ni. Chawlhkar thumna tawpah chuan Type 1 Diabetes ho khan nitin a insulin an mamawh zat kha 40% in a tlahniam tlat mai ani. An cholesterol pawh 30% in a tla hniam  bawk. Heng doctor te hmu chhuah angin diabetes hi an ei leh in a zirin a damin a dam har theia, Type 1 pawh nasa takin a zia awm thei a lo ni
Thil hrat nuam deuh mai pakhat a awm a. Chu chu mi pakhat chanchin a ni. Amah hi mi 50 an enchhinte zingah khan a tel ve a.A diabetes chu Type 1 ni mahsela, a lo nasat deu tawh avangin nitinin unit 35 in a injection thi a. mahsela chalhkar thumna lek ah chuan insulin a a injectionna chu unit 35 atang khan unit 8 chauhvah a tla hniam thei ta mai.  An experiment chu chawlhkar 4 vel chuh a ni a. In lama a haw hnu chuan experiment a an tih ngai kha a chhunzawm zel ta a. Chawlhkar 8 a lo ral chuan insulin reng reng a injection a a ngai ta miah lo mai a, injection chu a ban san ta a, rei vak lo hnuah chuan a dam fel leh ta viah mai a ni. Chuvang chuan kan ei leh kan in hian diabetes chungchangah hia kawngro a su hle a ni tih a hriat theih ani.

Tin thil dan pakhat ngihnawm leh dang chu hei hi a ni: Scientist rual in An thil zirna hmun pakhat Pritikin Center a awmte chuan thil pakhat an hmu chhuak a. Diabetes vei mi 40 an thlang chhuak a. Heng ho hi an natna leh an awmdan a in ang tlang vel a. Experiment atan thil pakhat an ti a. Heng diabetes ho hian sa ei miah lo vin thlai hnah leh rah leh thei rah chau pe in an enkawl ta a. Regular takin exercise an lal tir bawk a Ni 40 chhungin mi 40 zing a mi 34 chuan diabetes damdawi an ei te thlah thak khawpin an rawn that a mai a ni. Scientist te chanchinbu pakhatin a sawi dan chuan, sam tel lo chaw ei a thau pawh ei mang loh a, fibre tamna chaw ei a carbohydrate ( Hydrated carbon) awmna chaw ei bawk chuan diabetes hi a dam mai thei a ni an ti a ni. Heng scientist te hian vawi sawm leh pakhat an test hnuah chuan fibre awmna chaw ei a exercise neih that bawk chuan diabetes Type 2 hi  a reh mai thei e an ti. An dam tha vang a nih loh pawhin nasa takin an that phah thei ani.

Diabetes tan a  damdawi ei tur a an siam hi ei that phawt chuan an natna chu 31% in a tha leh theia , amaherawh chu caw dik ei a ei leh in dan tih danglam hlauh chuan diabetes chu 58% in a dam thei ani e an ti bawk. Chuvangin ei leh in tih danglam hian diabetes neite chuan an that phah nasa zawk a ni. Tin, Dr. Collin chuan kan ei leh in diklo hian min tihlum a . thil thalo kan eite hian min ti chhia a ni tih sawiin hamburger leh hot dag kan eite hian kan in ei hlum a ni e a ti ani.

Tin, tun hnai mai khan German scientist ten thil hmuhchhuah pakhat an neih belh leh a. chu chu mut tlem hi diabetes intanna bul pakhat a ni e an ti. Ni khatah (24 hrs) chhung hian tupawh mai hian a tlem berah darkar 7 tal mut kan mamawh a. Nimahsela nikhat a darkar 4 vel lek lek muhil thinte hian diabetes veina chance hi 3o% in an nei tam a ni an ti.
Posted By:  Lawmthanga Ralte Siakeng

Post a Comment

Powered by Blogger.