~ Rev. C. Hrangzuala

Chanchintha hrilh leh ram rorelna leh khawtlang nun siamthat hi ringtute mawhphurhna kan kova innghat tlat a ni. (Evangelical and socio-political involvement are part of our Christian duty)

Chanchintha hril bak buaipui ngai lo leh missionary tirh chhuah chauh hi ringtu te tih tura nghet taka pawm thin Evangelical Kohhranhote pawh an ngaihdan a lo dang ta hlek hlek a. 1974 kuma Congress on World Evangelization, Dr. Billy Graham hova Lussanne a khawmpui an neih khan ram rorelna leh khawtlang siamthat ringtute tih tur leh mawhphurhna ah an pawm nghet ta hle. Chutiang ngaihdan te evangelical kohhran hruaitute meuh atanga a lo piang ta hian ram rorelnaa Pathian ram lo thlen tur thu leh engkim mai hi Pathian ta, ram rorelna leh lalna leh thuneihna tenen lam Pathian thu a nih zia a tarlang zel a ni ber awm e. (Kol.1:16).


Political Education thil tum – Ram hmasawnnna tura Sorkar tha buatsaih


Ram hmasawnna rahbi pawimawhte:
1. Ram rorelna dik leh sorkar tha kalphung nghet tak din.
2. Ram leh hnam humhalh a, hnam ziarang vawn nun leh tih hmasawn.
3. Ei leh bar leh nitin khawsakna mamawhna intodelh.
4. Ram leilung leh a chhunga awmte lui, nungchate, thing leh mau humhalh a hman tangkai
5. Zirna (Human Resource Development) kalphung tha buatsaih

1. Ram rorelna dik leh sorkar tha kalphung nghet tak din.
Sorkar tha nei turin roreltute leh mipuite hi an pawimawh ve ve a chu chu Pathian thu ah pawh kan hmu tawn ve ve a ni. Ram rorelna leh roreltute chungchanga Pathian thu kan hmuhte.
1.1:Ram hruaitu chu Sakawr a ngah tur a nilova, ngah turin mite a thurualpui tur a ni lo (Deut. 17:16-17):
‘Sakawr ngah’ tih hian tunlai hunah chuan sum leh pai hauhsakna lungkham leh lalna leh thuneihna an chan hnu a inlak hauhsak nan a hmang thintu te a kawk berin a lang. Rorel tuten sum leh pai an lungkhama hausak tum na a awm chuan Sorkar tha beisei theih a ni lo. Sorkar tha chuan mipui intluktlang taka an awm theihna tura hamthatna sem rual thin a ni. (Equal distribution of wealth and opportunities). Sorkar tha lo ramah chuan chanvo chi hrang hrang sem rual a awm ngai lo,roreltute leh thuneituten an tana mitangkai tur chin zawng an thurualpuiin an induhsak tawn thin a, mi retheite an bet tial tial thin. Hei hi Pathian huat zawng tak a ni tih zawlnei Amosa a lekhabuah pawh chiang takin kan hmu.
1:2. Roreltu chuan nupui a ngah tur a ni lo (Deut 17:17):
Israel Lal duhawm tak Lal Davida’n chungkaw keh vek khawpa buaina a tawh a a lal thutthleng pawh luah ngam lo thin na chhan pakhat pawh hmeichhia vang a ni. Israel lal fing leh chhuanawm tak Solomona pawh Pathian in a lalram a chhuh sak a a chiahlawh kuta a pek nachhan pawh hmeichhia vang bawk a ni (I Lalte 11:10-11). Roreltute tan chuan nupui ngah hi an hmelma lian ber a lo ni tawh thin a, Pathian ngaihin lal thutthleng leh hmeichhe buaipui kawp hi thil tenawm tak a ni.
1:3. Ram dang mi, hnam dang mi a ni tur a ni lo (Deut 17:15):
Indian National Congress (INC) Party chhungkua an fimkhura an buaipui fo thin pakhat chu ram hruaitu atan ramdang mi (hnam dang mi) an duh lo thin hi a ni. Aigupta sorkar pawh kha ramdang miin Pharoa dinhmun an luah chang a awm thin a, mipui an lungawi thei lova remna leh muanna a awm thei lo fo thin. Pathianin hnamtin te kan chenna ram tur min ruat sak theuh a, ramri te pawh min kham sak theuh a, roreltu tur pawh a ram leilung fa ngei ruat hi Pathian thu a ni.
1.4. Engvangin nge roreltu thalo an awm thin?
Roreltu tha lo tak tak mipui tana rit lutuk leh rawng tak taka rorel thin an lo awm tawh thin a ni tih leh chutiang roreltute chu Pathian ruat an ni tho a ni tih Pathian thu ah kan hmu bawk.
“ Kan sual avanga kan chunga Lal atana i ruatte lah chuan an neih nun phah a…” (Nehemia 9:17, Marka 10:42) Mipui an fel lova thu awih lo leh dik lo taka an nun hian Pathianin roreltu tha lo a ruat sak thin ni ngei tur a ni. Pathian thu vekin hetiang hian a sawi, “Chununga bera chuan mihringte lalna ram chungah thu a nei a, a duhsak apiang te hnenah a pe thin” (Daniela 4:32). Tin, I Pet 2:14 ah chuan thil tisualtu te chunga phuba la tur leh thil tha titu te malsawm tura amaha tirh ram awptu an awm thu kan hmu.
Mipui rinawm lo tan roreltu rinawm neih a har hle a. Roreltu tha an awm lohin Sorkar tha a awm thei bawk silova chuvangin Sorkar tha nei tur hian mipui leh roreltute an pawimawh dan a in ang reng awm e.
1.5. Ram chu Lalpa ta a ni (Sam 22:18):


Ram chu Lalpa ta a nih tih leh rorelna chu Pathian ta a ni tih Deut 1:17 kan hmuh mai bakah II Chro 19:5-7 ah chuan ‘Mihring tana rorel in ni lova, Lalpa tan a ni zawk si a. Rorelna ah chuan in hnenah ka tel zel a ni. Pathian thu in a ti a, chuvangin ram rorelna tha tak nei tura tih tak zeta tan lak hi Pathian thu a nih avangin Kohhrante mawhphurhna a ni.
“Rorelna fel zawng ula hnehchhiahna tuarte tanpui ula” Isaia 1:6.
“Rorelna ah thleibik in nei tur a nilo, tumah in hlau bawk tur a ni lo” Deut 1 :17.
“Inthawina aiin dik tak leh fel taka awm chu Pathian tan a pawmawm zawk” Thuf 21:3.

2. Ram leh hnam humhalh a, hnam ziarang vawn nun leh tih hmasawn.
Sorkar tha chuan ram leh hnam a humhalhin hnam ziarang a vawng nung a, a tihmasawn thin bawk. India sorkar laipui sum senna nasa tak pakhat chu a ram mipuite humhalh a ni. Sorkar hian ram a neih zau hle laiin inches hnih khat lek hleh thlak pawh hi a phal lo tlat. Hei hi sorkar ropuina leh zahawmna tak pakhat chu a ni. Leilung humhalh mai nilovin a mi leh sate a humhalh hle bawk. Hnam upa leh ram changkang apiangin ram leh hnam humhalh an ngai pawimawh.Ram leh hnam humhalh kan tih hian kan hnam nihphung leh zia rang humhalh a tih hmasawn hi a kawk tel bawk a ni, hemi chungchang ah hian kan LADC sorkar pawh hi a thang harh sawt hle. 

Ram leh hnam humhalhna atana rahbi pawimawh tak tak LADC Sorkarin a kalpui mekte :
2.1: Lai tawng school a zirtir
2.3: Lai dress a vawng nungin a ti hmasawn thar zel
3.3: Hnam lam (Cultural dance) a vawng nungin a ti hmasawn
3.4: Inhmun huan ram pek a fimkhur
3.5: Laifa ni lo tan ram hruaitu nih a rem ti lo
Ram leh hnam humhalhna atana a chunga LADC hmalakna hi a ropuiin a ngaihsan awm tak zet a ni.
Hmalak thar zel tulte:
i. LADC office a Lai tawng official language a hman.
ii. Lai History leh Culture hmasawnna atan lekhabu a tam thei ang bera buatsaih.
iii. Lai tawng leh Lai culture hmasawnna tura Seminar leh Workshop neih thin.
Pathianin hnam min din sak a tawng leh culture min pe a chumi vawn nun leh tih hmasawn chu kan ram mipui mawhphurhna a ni

3. Ei leh bar leh nitin khawsakna mamawhna intodelh:
“Sangha min barhtu ai chuan a man dan min zirtirtu kan mamawh zawk” — A New Idea. K. Sapdanga.


Ram hmasawn (developed countries) leh ram changkang kan tihte reng reng hi nitin khawsak leh ei leh in intodelh te an ni deuh ber. India ram chhung leh ram pawn a state intodelh hote chanchin ah hian zirtur a tam hle. Punjab state khu 1950 vel kha chuan ram ro leh ram rethei tak a ni e, an ti thin a. Mahse Badal Prakash Singh a Chief Minister tak hnu khan ram leilung nasa takin an zir a, buh leh wheat a hlawk takin a thar theih tih an hmuhchhuah a ni a,tichuan Sorkarin buh leh wheat thar turin nasa takin tan a la a, an mahni state bakah state tam tak chawmtu leh ram intodelh, sum lakluhna nei tha state an lo ni ta hial a ni. Arunachal state khu North-East a state hnufual leh intodelh tura beisei ngai loh an nih laiin ram hruaitu fel tak, Gagong Apang an neih hnu khan kawlpheta (power) buatsaihna ah an hlawhtling thei tih an hria a tunah chuan power atanga an sum lakluh in state intodelh an ni ve leh tan dawn ta. North-East state dangte tan um phak an har tawh ngawt ang. Ram hrang hrangah hian Pathianin leilung hauhsakna a phum ru vek a chutiang hai chhuak thiam ram hruaitu an awm hian ei barah an intodelh mai thin a ni. entirnan: kan ram, LADC area bik ah hian Butter thei (Avacoda) te leh Red Oil Palm te hian a leilung a ngeih tak zet a nih chuan kan sorkar hian ngun takin mipuite zirtirin convince hmasa sela chutiang thei lehthlai ching ringawt pawhin intodelh thuai dan kawng a awm ngeiin a rinawm. LADC area a mihring awm zat
Khua (Village) 87
Sub-village 11
Chhungkua 16000
Mipa 41658
Hmeichhia 41471
Total 83121 (Source:LADC’s LAD Dept.)

A chunga chhungkua 16000 ah hian 6000 te hi chu sorkar hna leh ei zawnna kawng nghel nghet tak nei tawh an nia a, chhungkua 10000 eizawnna nghel nghet tak ngaihtuak sak hi sorkar tha tan chuan hmalak dan tur ni awm tak a ni.

Ram intodelh nan Chhiah (Tax) hman tangkai a tul:

Ram hmasawn leh ram changkang (developed countries) ten a hmasawnna rahbi a an hman ber chu chhiah (tax) a ni. Chhiah dik tak a pek hi mipui mawhphurhna a ni a dik lehtangkai taka lo hman hi ram hruaitute (Sorkar) mawhphurhna a ni thung. Thunei tuten chhiah an hman dan ah mipui an lung awi loh chuan chhiah an pe tha duh lo a ram hmasawnna a awm thei lo. LADC area mipuite hian chhiah pek lamah kan rinawm tawk lo a, mipui aiin hotute leh roreltu ten an ti tha lo leh zual a. Tin chhiah lak zat leh a hman na hi mipui beng hriat ah sorkarin a tarlang hlei thei tlat lova chuvangin chhiah a pung chak lo a ram hmasawnna thanmawh bawk a ang hle. Kum 4 kal ta a LADC a chhiah luh dan:
Kum Amount
2009-2010 Rs. 72,89,989.00
2010-2011 Rs. 81,42,120.00
2011-2012 Rs. 1,13,08,183.00
2012-2013 Rs. 1,25,79,228.00
(Heng chhiah lakah hian Kaladan Multi-Modal Transit Transport Project in a paltlang pass LSC tam tak te chhiah hi pek ni lova hriat a ni) Source: LADC’s Fin. Dept.

LADC sorkar hian thahnemngai leh zualin chhiah la se kumtin nuai 150 te chu la thei ngeiin a rinawma. Amaherawhchu, chhiah hi engzat pawh la ila ram hmasawnna leh intodelh nan Agriculture project emaw intodelh na lam hawi a hman a nih loh chuan ram hmasawnan awmzia a nei tlem hle dawn a ni. Sorkar tha chuan ram hmasawnna ngaituaha chhiah hman tangkai hi a tihtur a ni. Tin, Agriculture lama intodelh bakah thil dang mamawh insak, rod, cement concrete works (RCC) lama hmalak te pawh a tha hle. Lawngtlai DC hnuaih hian in satu (Mistiri) 140 vel kan kawl deuh reng a hriat a ni a (Source DC’s Office, Lawngtlai) heng hnam dang mi nikhat hlawh hi Rs.56000.00 vel a chhut a ni a, an kum khat hlawh hi ( kum khat ni 180 thawk a chhut in) Rs. 1,00,80,000.00 vel a ni. chutiang a nih chuan kan ram a pawisa hi ram dang mi hnenah kum tin nuai za labour charge ah kan pe chhuak a ni. Kan khua leh tui eizawnna nghel nghet nei lo mamawh tak tak kan awm si a, chung te tan chuan RCC work training centre leh an zir chhunga stipend ngaituah sak ni se la, hnam dang hnena pawisa tam tak kan pek chhuah hi keimahni kutah ngei a cham bang dawn a ni.
“Intodelh tur chuan dehchhuah tih pun aiin hmanralna tih tlemin hlawhtlin a awl zawk”—A New Idea. K. Sapdanga.
‘Ram hmasawn te tarlanna pakhat chu ram chhungah inhlawhfa duh mithiam technical leh computer expert mite an lut hum hum thin, kan ramah ve thung chuan an rama khawsak ngaihna awmlo kan khawchhak unaute leh Karimganj a in chawm zo lo vai labour (vai mistiri leh thirchhe zawng) pur rawnchaw bak hmuh tur an awm lo tlat hian kan ram dinhmun hnufual zia a tarlang chiang hle.

4. Ram leilung leh a chhunga awmte lui, nungchate, thing leh mau humhalh a hman tangkai:

Karnataka leh Tamil Nadu state te inkara buaina leh harsatna tawp hlei thei lo chu Lui tui hausakna (water resource) hman tangkai chungchang a ni. Cauvery lui tui an inchuh chhunzawm ngat ngat zel chu a la ni a, an harsatna hi sut kian mai a harsa in a rinawm, a chhan chu luitui an hmang tangkaiin an tan a hlu em a ni. Sorkar tha chuan ram hausakna water resource a hmang tangkai hle thin a chu chu a ram intodelhna rahbi pawimawh tak a ni fo. Kan ram hian ram dang intodelh te ang bawkin water resource a nei tha hle. Chhimtuipui tluka water resource tha hi state dangah leh ram dangah awm ta se thlai chawm nan te, power siam nan te bakah tui hnianghnar tak a mipuiin an hman theih turin buatsaih a ni tawh ngeiin a rinawm. Sorkar tha kan tih hi ram hausakna, hmasawnna leh intodelh nan a hmangthiam te hi an ni. State emaw local government chakna hian ram hausakna hman tangkai na ah hian phak tawk an nei thin a, chuvangin sorkar tha ke pen dan reng reng hi ngun leh zualin kan zir chuan ram dang te thiamna leh thil tih theihna an ram ,chhunga hman tangkai dan an ngaihtuah thin a ni. Chutiang ang ruahmanna leh remruat thiamna chu ram hruaitute thinlunga a awm loh chuan ram hmasawnna in ke a pen chak hlei thei lo fo thin. Bihar state pawh hi ram rethei tak an nih thin avangin an tlangval te pawh inhlawh fa tura ramdanga vahchhuah a ni fo thin. Tuna an Chief Minister Nitish Kumar an ram a hruai chin ah hian state hmasawn zawk te leh ram dang (Foreign Company) te nen an thawhhona a tha a, tunah chuan Bihar tlangval te pawh anmahni ram chhungah thlamuang takin hnathawh sen loh an nei tan ta. Kum tam tak kalta ngaihtuahin Bihar state ralmuan lai leh hmasawnna rahbi duhawm tak an rah tan hun a lo thleng ta a ni. Sorkar tha kan tih tak zet hi chu ram hruaitu ah a in nghat thuk em em a ni. Tin, state thenkhat chuan an ram chhunga thing leh mau an humhalh leh an hman tangkai mai bakah thing hlu leh man tam hmangin ramngaw thar an siam chawk thin. Malaysia rama Sandal wood hmun te han fan meuh chuan sorkar in tul a tih hun apiangah maktaduai tam tak lei theihna thing man hlu tak sandalwood an ngah tawk a ni. Sorkar tha enkawlna hnuaiah chuan ram leilung a kum telin a hlu tial tial thin.

LADC sorkarin kumtin PHE Dept. sumin Sintex a lei vak vak hi a tangkai reng mai. Amaherawhchu heng sum tam tak hian tuikhuapin pump ni ta se, kum 10 chhung chuan project lian leh hlawhtling a nei hmanin a rinawm.Sorkar tha chuan ruahmanna tha (plan) a nei thin, ruahmanna tha a awm loh chuan hlawhtlin leh hmasawnna beisei tur a awm chuang lo.

5. Zirna (Human Resource Development) kalphung tha buatsaih:
Pathian lehkha thu a kan hmuh angin Pathian hian finna te, remhriatna te, thiltih theihna te mihring te ah a dah a (Thuhriltu 3:11), chu chu zirna leh thiamna atanga hai chhuah chi a ni, chu chu hnam fing hmasa apiangin an hrethiam a zirna kan tih human resource development hi ram hmasawnna kaida a ni tih hria in zirna buatsaih nan sum sen an hreh lova beihpui an thlak thin. Kumpinu (England) sorkar in ‘Ni tla seng lo ram’ a awp theihna chu zirna leh thiamna human resource development – a an advance vang ani. Sap thufing ah chuan “knowledge is power” hriatna hi thil tihtheihna a ni a ti tlat reng ani. Khawvel a finna in phum ru zawng zawng hi thiamna leh hriatna atang chauh a neih theih ani si a ,chuvangin ram hmasawnna hi kan duh takzet a nih chuan human resource development hmalakna ah beihpui thlak a tul ang.

Zirna tha buatsaih tur hian sum tam tak senga hmalak a tul laiin zirna kalphung tur tha hmuhchhuah hmasak hi a pawimawh zawk a ni fo thin. LADC sorkar hnuai ah hian Primary School zirtirtu non-plan 310, plan 162 leh Middle School zirtirtu non-plan 319, plan 48 a vaiin 839.(Source: LADC Edn. dept) thawk lai kan nei mek a, chutih laiin kan ram atanga zirlai chhuanawm deuh pawl 10 ah te pawl 12 ah te result tha nei deuh hi sorkar school atanga chhuak sawitur an vang hle. Chik leh zual a kan zir chuan vantlang chunglam sorkar school a an fate dahduh an awm meuh lo bawk. Tuna sorkar school kan neih mek ai a tam leh zirtirtu thawk lai ai a tam zawk mah hi school leh zirtirtu nei thei ila zirna tha kan nei ang tih sawi ngam a har le ani. Hei hian zirna tha buatsaih turin ruahmanna tha a mamawh a ni tih a tarlang chiang a ni.

Tin, kan ramin mithiam kan tehna ber leh mithiam kan mamawhte chu english, science leh mathematics thiam an ni a, kan education policy hian chu lam chu a hawi em? kan sorkar education kalpui mekah hian ram hmasawnna tur tak tak kan beisei ngam em? tih bih chian a hun ta hle. Lai district pumpuiah 10+2 science zirna a awmlo tawp mai a,kan ram hmasawnna in technical mi a mamawh hle si a,kan project lian hmachawp mek a thawktu turte tute nge ni ta ang le? Kan ram zirna kalphung hian ram hmasawnna a tinzawn em?miten eng tin tak min ngai ang maw? Tuna kan vei leh tan kan lak em em mek lirthei neiha in tlansiak vak hian ram hmasawnna min thlen ang em le? Kan sawi mek kan chhiah (tax) lak chanve chauh hi kan mamawh human resource dept. atan hian hman ni mial mai se, pa tam tak hi chu zaikhawmlo pawhin Pathian fakin kan lam reng mai awm a sin. Kan ram hruaituten min hruai mekna hi about turn in ke pen thut se mipui kan hlim ngawt in ka ring.


Ram hmasawnna kawngkhat thlen turin Vocational training centre kan mamawh
Vocational training hian thiamna sang tak ni lo mahse an hna bik a tana mi-thiam, entirnan: Motor mechanic, Electician, plumber, tv leh refrigenerator siam, cement works etc te thiam a eizawnna atan a thawk turin kum khat emaw lek zirin mithiam bik (professional) an ni thei. Industrial Training Institute (ITI) hetiang lam zirna hawn hi kan ram mamawh a ni.

Ram hmasawnna tak tak hi chu ram rorelna leh ram hruaitute ah a in nghat thui hle a,state intodelh zawkte chanchin zir peih leh a ngaihna hria, mi tumruh ram hruaitu ramin a mamawh thin. Chutiang a nih laiin mipuiin manganga tih tak zeta Pathian an auh chuan Lalpan ramhruaitu tha a pek hun a awm thin.Chu chu bible ah kan hmu, Mosia te Nehemia te kha chutiang dinhmun atanga Pathianin a ruatte an ni.Kan ram mipui pawh hian ram hmasawnna a kan tuihal takzet hun chuan kan Pathian kan au angnga Pathian hmel a lo lang mai ang.

Post a Comment

Powered by Blogger.