- Lalsawmliana Hauhnar


HMUNTHA KHAW CHANCHINHmuntha khaw chanchin hi ziak a chhiar tur a tam lo hle a. Kan tlin tawk a zau a kan han dap chung pawhin hmuh tur a tam lo hle. March 15 1983 khan Mizo Cultural Association(MCA) tih hming in Hmuntha history chhuiin in hmuhkhawm ani a. Pu Tuikhara te, Pu Ralmanhleia te, Pu Lalkhawchhana te leh a hre awm mi deuh te an kawmna paper hmuh tur a lo la awm hlauh a. An hriat dan in ang dik diak lo mahse hei hian Hmuntha khaw chanchin chhuina ah min pui thui hle. Pu H. Lalengvara(L) in History of Hmuntha tih hming chawiin Hmuntha khaw chanchin a chhuina paper hmuhchhuah a lo ni ta zel bawk a. Kum upa la damte ti ti nen hetiang hian peih a lo ni ta a ni.





HMUNTHA LUAH TAN DAN LEH AWM VAWI KHATNA : Pu Thangkhama kha kum 1945 ah kum 78 mi niin a thi a. Hmuntha khua a piang niin a in sawi a. Chuti a nih chuan kum 1867 ah Hmuntha khua ah a piang tihna a ni ang. Mizo Nun Hlui lehkhabu, B. Lalthangliana ziah ah chuan Chhim leh Hmar Indo chungchang ziah lan a ni a. 1849-1856 ah Chhim leh Hmar Indo hi thlengin Chhim lamin Hmuntha an run thu a ziak bawk a(Mizo Nun Hlui phek - 14). Hetiang a nih chuan kan rual hlui ten an lo sawi thin hi a dik niin a lang.

Mizo te a nawlpui a Burma ram atanga thlang an rawn tlak AD 1700 atang khan luah zui a ni ve te mai niin a lang. Thlang rawn tla ho zinga thenkhat te khan hla tak atangin an rawn thlir a.  Tawitlang hi an rawn hmu a. A tlang chhip te chu hmuh theih lohvin chhumin a bawh chiai a. “Khu khu Tlang Lal a nih khu, tah khuan awm hmun beng bel ila”, an ti a. An lo pem thla ta a.Mahse |awitlang pan emaw an in tih lain Chhim lam hawiin an lo kal thui hle tawh mai a. Tuna Lungpho ram lama Siallukawt tlang dungah khian awmhmun an bengbel leh ta zawk a ni. Chumi hnu kum  rei tak  chu Vanhnuailiana ram a ni ta vek a. Vanhnuailiana fapa 5 a nei a. Liankhama, Buangtheuha, Dothiauva Pawihbawiha, leh Lalburha te. Helai ram vel hi Dothiauva awp turin a ruat a. Dothiauva chuan khua siamin in 50 vel an ni a. Tuna Hmunhlui kan tih tak, Thlanmual thlang lam zawngah hian an awm a ni. Hmuntha tih hming pawh hi Lal Dothiauva phuah niin a lang. A phuah chhan chu a hmun a rem em a vang te, a chhehvel khuate aia an hrisel zawk avangte leh thing leh tui a nuam em a, thal va ek char ah pawh an harsa lova. 





Heng vang hian HMUNTHA tih a phuah ta a niin a lang. Kum 1849-1856(Chhak leh Thlang Indo) lai khan Kairuma kum 30 a nih laiin Tlangpui ram khawlerh atangin Hmuntha ram rawn zuan a tum a. Lo te pawh an rawn vat nual hman tawh a ni awm e. Chu chu hria in Vanhnuailiana fapa Dothiauva chuan  a pasaltha te tir in an lo dang a. Mi 2 an kap hlum a. Hmuntha khua chu kai ngam lovin an kir leh ta a ni.

Chumi hnu lawk chuan Pawi ral an lo lian leh a. Khawchhak lam, tuna Phaisen zawl kan tih tak ah hian Hmuntha pasaltha ten an lo dang leh tlat mai a. Thisen a chhuak nasa em em mai a. Lui te chu thisen hian a pawlh sen ngiai nguai mai a. (Hei hi Phaisen tih hming a put chhan niin an sawi) Pawiral te chu an tlan chhe ta chiam a. Hmuntha pasaltha te chuan Tleutlang thlengin an um a, hawsan leh ta a. Vawikhat mah ral in an run thei ngai lova, tum pawh an tum leh ngai tawh lo.

Eng nge maw chen hnu ah chuan Vanhnuailiana nupui Rolianpuii a Lal ta thung a. An awmna hmun chu tuna Thlanmual thlang, Hmunhlui kan tih ah khuan a ni.Rolianpuii fanu Darkungi chu Pukzing Lal, Lalthangvunga‘n a nei a. Pukzing lamah an phei pui ta a. Chumi hnu  chuan Rolianpuii te khua (Hmuntha) chu, a hnuai zawl tlangdungah an in sawn thla ta a. Chu chu KHAWHRENG an ti.

Pukzing Lal inah chuan Darkungi chuan antam tlak a suan thla tur chu a chesual palh a. A kut a ti kang ta a. “Awiah aaa.. ava na em. Laltlawm kut han ni zawk se aw” a ti a. Apasal Lalthangvunga chuan, “Chuti kher kher chuh. Khawnge, Laltlawm in Lalpui hma
i ah kan vawm ang e”  a ti a. A hmaiah chuan a vawm ta a. Darkungi chu a thinrim hle mai a. Chaw pawh ei lovin an khua Hmuntha(Khawhreng) lamah chuan a haw ta a. Lalthangvunga chuan a rawn um leh ta a. Rolianpuii hnen a rawn thleng a. Darkungi chu neih leh a tum a. Mahse Rolianpuii chuan a lo phal hauh lo mai a. Tichuan makpa chhungkhung in a awm ta a ni.
Lalthangvunga chuan Rolianpuii chu bumin, “Ka pi, vai ka biaksak ang che”ati a. Vai be tur chuan a kal ta a. A ma ram ni turin a zu be fel vek mai a lo ni a. kum 1809 ah chuan Lalthangvunga ram vek a lo ni   ta a ni. Tawitlang phuar vel zawng zawng, Maite, Tawizo Hualtu leh Hmuntha ram zawng zawng chu a ram vek a lo ni ta tihna a nih chu. Khawhreng awmlai hian Rolianpuii hi a thi a. Hetih lai hi Khawhreng dungsei an tih thin lai kha a ni a. In pawh 300 vel lai an ni an ti. KHAWHRENG awmlai hi chanchin ngaihnawm tak tak a tam mai.

Rolianpuii chu Lalburha khua Bunghmun ah an zawn thla ta a. Chutah chuan an phum.  Kum 1902 ah Lalthangvunga chu Maite khua ah a kai a. Kum 5 a awm hnuin Hualtu ah a kai leh a. Hualtu ah a thi ta a ni. Afate (1) Lalhlinga (2) Lalruta (3) Laltawnga 

Hmuntha awm vawi 2-na 1918: Kum 1918 ah Khawhreng atangin Hmuntha ah an kai chho leh ta a. A then chu Hualtu lamah an kai phei bawk a. A then chu Tlinghlumah an awm bawk a. Tlinghlum a roreltu tur Lal in a  ruat te chu (1) Ralvawnga (2) Zadailova (3) Chhingdawra te an ni a. Rambuai avanga Khawkhawm avanga luah loh tih loh ah chuan Hmun\ha hi chhuahsan a ni tawh lova, Kum 100 nihna pawh awm vawi hnihna a\anga chhiar \an hi a ni ta a ni.





Hmuntha khua a awm hmasate ho sawrkarin Leilet siam a phalsak a. Chungte chu (1) Suakdailova (2) Chhunmanga (3) Lalhnawka (4) Pawikhawnga (5) Chawngsavunga (6) Chempuipauva te an ni. Khawbel atangin in 4 an lo phei bawk a. 1922 ah chuan Tlinghlum a in bengbel ho an lo kai chho ve leh ta bawk a. In 20 lai an tling ve ta a.

Lal nei lova an awm reng hnu in Lalthangvunga fapa Laltawnga (Mizo Doctor hmasa ber) chu a hna a\anga bangin Hmuntha a Lal turin a lo lut a.Dr. Laltawnga a lal hun tak hi hriat dan a in ang lova, Hmuntha Presbyterian Kohhran chanchin (1919-1993) tih bu phek 1-na ah chuan 1924 ah a lal tan in a in ziak a. Pu Tuikhara chuan kum 1926 ah niin a sawi a. Pu R. Thangmawia (L) chuan 1925 a lal tan niin a ziak thung.Dr Laltawnga hian kum 21 ro a rel in an sawi thin a. Kum 1945 ah a boral a. Chuti a nih chuan 1924 ah a lal tan niin a lang. Lal nei lova awm reng chu Lal khua leh tui an lo ni ta a. An thla a muang in nuam an ti hle. Hualtu atangin in 10 an rawn kai belh leh a. Hmuntha chu in 50 an lo tling chho veleh ta a ni. Lal hian khaw chheh vel te fangin a zin kual reng a, dam lo tam tak a enkawl thin. Lal Upa fel tak tak, Kaikunga, Hrangkunga, Chawngkhuma te nen ro an rel thin a. sial 34 leh bawng 21 in ruai a theh a. A lal chhung hian Sakei 24 a that a. Kum 59 mi niin 4.8.1945 ah a Lal ngilnei leh zaidam chu a herliam ta a ni.

 A lal chhunga khuangchawi te : kaikunga, Hrangkunga, Haulianvunga, Lawia
 Khuangchawi te : Thankhama, Thanga.
 Zawhzazo : Thawngvaia
 Pasalthate: Liandinga, Lianzova, Hrangkunga, Lersia
 Mi tlawmngaite : Selkhama, Liandinga, Thanchhuma, Lalkhawchhana
 Zaithiam : Selkhama, Thanglira
 Mi chak : Thangkhama, Satthuama
 Sipai tangte : Chhungtawia, Chalthuama, Laibunga, Thansanga,Zakhuma, Vanzika

Kum 1935 ah Kohhran in zirna (Mission School) a rawn din a. Zirtirtu ah Biala a\ang.
Lehkhazir : Dengzika, Biakthanga, Neihlaia
Khawchhiar : Zalawma
  
Kum 1939 ah Welfare din a ni.

Kum 1945 atangin Lalnu Lalrengi`n ro a rel ve thung a. Lal nu lalrengi hi mi ngil nei tak, Kristian tha tak a ni a. Kum 1954 September thla thleng ro a rel a. Lal ban a nih tak avangin rorelna chu Village Council kutah a awm ta a ni.
VC hmasa ber te:
VCP : Biakthuama
Vice President : Lalkhawchhana
Secretary : Tuikhara
Nominate- a tel : Dengzika, KT. Muana( Pu Hualliana, VCM a hlim ruih tak avangin a aiawh  turin Pu Dengzika ruat a ni)


Kum 1945 ah signal din a ni a.
President : Tuikhara
Secretary : Thansiama
Committee member
Manhleia, Pachhuma, Thanchhuma.
Tlangval hovin signal hi an zir tluk tluk thin a. Hmasawn zel duhna avangin Scout din a ni ta a.
Master : Laldawla
Secretary : K. Lalhmuaka

 Thil Thleng langsar zual te:

1. HARHNA: Lal neih hma kum 1922 ah Harhna a thleng a. Hei hi Hmuntha khua a harhna thlen hmasakna ber a ni a. Biak In te tak te, a dung pawh hlam thum lek a sei ah chuan an lam ve nasa hle. Pu Saikalkhama (Pu PC. Roliana Pu) pawh Inkhawm luh dawn tep in a tulna a chhuak thut mai a. A vaibel a puan vena a thiah pawh dahtha hman lovin a lam pui ta a. Lam chhung zawng in Khawnge ka vaibel tiin a au lauh lauh erng a ni awm e. Inkhawm ban apiangin Pi Luaii Inah an lengkhawm \hin.

2.  KUM KHAT CHHUNG A THIL THLENG MAK 1947 : Kum 1947 kum hian Hmuntha khua ah thil mak tak mai a thleng a.
 (a) Thlichhia a tleh : Buhseng dawn a ni a. Thli mak tak mai a tleh a. a na em em mai si a. In leh Thlam te chu a tlungah a la a, a chhe nasa hle a, buh phei chu seng tur awm lo khawpin a til fai vek  a ni.
 (b) Chanchin Tha Dak a lo thleng : Chanchin |ha Dak in Hmuntha a rawn paltlang a. An hlimpui hle. Dawmvela`n a se pa a talh hial ani.





 (c) Nu pathum thingin a delhhlum: Saza ram neih kum a ni a, feh kawnga Theiherawt tlu, thingtuluang lian tak chuan nu ho feh haw in zui nguai nguai kawngkawi thlep thum a a inthlehna lai taka kal pathum chu a hnawl thawt mai a. an vai hian an boral vek a ni. Chung boral ta te chu Biakthuami w/o Rotlaia te, Piangliani w/o Thanthuama te leh Chhunliani, Pu Zailiana u te an ni.

 (d) Sanghal lo lut: Krismas ruaitheh zawh ah khawchhungah sanghal lian tha tak mai hi a rawn lut ringawt mai a. Pu Satthuama`n chemte in a vithluma, Krismas ruai nawn an ang hmang leh nghala  ni.

3. ZORAM MAICHAM A DING:  Zoram Maicham (tuna Mizo Israel Thar Pathian chhungte tia kan hriat) hi Zoram nghawrnghing laih khawp a ropuiin Hmuntha ah hian din a ni. a dintu hi Pu Thanchhuma a ni a. Pa fing leh fel, pa rawn tlak, leadership nei tak a ni. kum 1936 ah harhna a chang a. Kum 1964 ah harhna in a nuai veleh ta bawk a. A thil hmuh leh hriatte a puang thin a. Chu chu Zoram Maicham lo in din dan a ni. Zoram Maicham siam a nih hma hian hetiang hian siam a ni a.
     
    Khawtlang Maicham
    A hun : 15.7.1964
    A hmun : Biak In

    Chhungkaw Maicham
    A hun : 10.10.1964
    
    Zoram Maicham
    A hun - Jan 7.1975
    A hmun : Vengchhak bung hnuai (Zoram maicham hi vawi 5 lai hman a ni)

He Zoram Maicham buatsaihna ah hian Chairman pathum ruat an ni a, Pu H. Lalvuana, Pu Hualliana leh Pu Lalkhawchhan te. Zoram Maicham hmang tur hian Mizoram hmun hrang hrang atangin mihlim an rawn fuankhawm a.  A hnu zel ah Kohhran nen kar thu an neih tak avangin Kohhran atangin an chhuak ta a ni.

4. RAMBUAI LEH HRUAIKHAWM : Kum 1966 ah ram a buai a, hei hian Hmuntha ah pawh nghawng a ei na hle. Kum 1966 fur laiin   India Sipai te Hmuntha ah an lo kal dawn tih thu hria in Mizo Sipai (MNF) ten Bawkthlang ah an lo chang a. Chawnu her hret an India Sipai te an lo thleng a. MNF te chuan an lo kap ta a. MNF te chuan sipai 3 an kaphlum a, Mizo Sipai zingah Hmuntha tlangval Lalthenlova vai sipaiin an kap hlum bawk. Khua a an lut zel tur chu Mizo Sipai ten dan chah an tum a. Khua a awm nu nau ho an thlaphang em em mai a. Ramhnuai puk remchang belin an tlan bo zo vek mai a. Vai Sipai ho chuan feh haw an dang khawm a. Khua ah tui leh ei tur lam turin nula ho an tir a. Hmuntha khua hal loh an in tiam a. Mahse kar a vei meuh chuan khua hal turin an lo thawk leh ta thova. Khua chu an hla ta a. Ruahpui vanawn a sur ta hlauh zawk a. In 30 zet chu a kang fai vek a ni. Sawi hmaih hauh loh tur chu Pawngsual leh rapthlak taka chetna an nei ve lo. Hei hi a chhan chu VC te in pekna niin a lang. VCP tanglai a phat tak avangin Pu Hualliana`n VCP hna a chelh a. Mahni hna pawh thawk hman lovin mipui him nan nasa takin a bei a. Hei vang hian sipai chetna rawva tak chu Hmuntha hian kan pumpelh thei chauh niin a lang.





Kum 1966 kum chu eng Pathian hruaina in han zawh a ni ta a. Khua hi Sipaiin an awp vek tawh a. Krismas leh Kumthar lawmna pawh tluang taka hman a ni a. Kumthar lawmna hman zawh a nih chuan “Naktuk ah chhingchhipah pem vek tur”  tih thu vai sipaiin an han puang ta phut mai a le. A then aw rawl chhuah in an \ap rawih rawih a. Thenkhat in awm ngaihna an hre lo. Kohhran inkhawm tawngtairual pawh an tawp hlei theilo hial a ni.
Tichuan Chhingchhip ah pem thla in Chhingchhip Venglai ah sipaiin an dah a. Het an awmna hmun hi tun thleng hian Hmuntha veng tih a ni zui ta a. Tichuan, Hmuntha khua chu chhuahsan a lo ni leh ta a, khaw ram mai a lo chang zo leh ta.

5. KHAWHRENG AH BAWK : Ram la buai tho mah se sawrkar phalna in Khawhrengah kum 1918 a an awm na ah tho khan awm chho lehin  kum 1974 ah  chuan In 30 vel an tling  chho leh a. Reitak Khawhrengah awm lovin kum 1975 ah Hmun\ha ah an in sawn chho leh ta a. Hruaikhawm avanga Chhingchhip a awm te pawh Hmuntha ah an chho leh deuh vek a, Aizawl atanga rawn chho leh te pawh an awm. Chhingchhip leh khawdanga awm hlen ta pawh an awm tho bawk a. Hmuntha chu kan kim leh ngai ta lo a ni.

6. BUHZA LAWMNA : Kum 1975 kum hian Buhza lawm a ni a. Buhza lawm hi tihdan phung a awm a. Khawchhunga buh nei tlem berin buh phur 30 (tin-90) an neih tlin ngei ngei a ngai a. Hemi kum hian Hmun\ha hian Buhza neih kan lawm a, Buhza nei chin te hnenah Parthi hlan niin awmni kham in hlim taka lawm a ni. Hemi hnu hi chuan Buhza lawm kan nei leh thei ta rih lo.

7. HMUNTHA KHUA A KÂNG : Kum 1982 kumah hian Khaw hnuai Hmundo Ram chu lo a tan theh a ni a. Vahchap pawh a sen eng phut tawh a. March ni 15 1982 a ni a. Nidang aiin ni chhuak pawh a sa tha a. Thli a tam em em mai a. Thawnga lei vir pawh zingkarah a vir mup mup mai a. VCP Pu Raltawna chuan tlangau tirin pa ho zawng zawng Thlerpui vengah kalkhawm vek tur tiin a au tir a. Lo hal ngam a ni dawn nge ni dawn lo tiin. Pa thenkhat chuan lo hal a hlauhawm an ring a. Pa thenkhat erawh thung chuan, “ Thli tha a lawm kan duh. Lo halna atan chuan duhthusam ani e” an ti ve thung a. Sawiho a nih hnu in lohal ngei chu an ti tlu ta a. Lo hal tur nei lo te chu in lama duty turin hriattir an ni a. Chhung tinin khua a kan palh thu hla ah tiin mahni inchung an veng bawk a. Lo hal tan atanga reilo te ah chuan khaw chung zawn chu  a thim sen ta khup mai a. Thawk lehkhat ah thawnga leivir nasa tak a lo thawk bawk a. Khawlai ah meikhu a zam khat tlat a. Mahni thenawm te pawh hmuh theih loh khawp in meikhu a zam ta mai a. Lungbelchhuang veng atangin In a kang e ti au thawm a lo awm a. A pui turin tlangval an tlan thlanghal a. Lalveng lamah in a kang e tia au thawm a lo awm leh a.

Chutih mek lai chuan Thlerpui veng leh Bahzar veng atangin In a kang e, lo tlan rawh u tia au thawm a lo awm leh ta a. Mi an in daih ta ngang lova. Van lam atangin meiling a sur sung sung a, thlipui natak ang mai hian a thawk a ni ber mai. Pawna bungrua an dahchhuah nen chuan meivat ah a chang zo ta vek mai a ni. In kang lo in 30 chiah a awm. In kanglo in ah in chhunkhawm a ni a, a lenglo chu School ah te an riak bawk. Ei tur, sin tur, in tur a awm silova, a thenin nau an lo vei bawk nen.

Biak in te, Sub-Centre te pawh a kang ral vek a, Presbyterian Kohhran Biak in sak thar na tur chak, thingzai leh bungraw dang pawh a kang chhe leh ta vek mai a ni. Hmun hrang hrang atangin Hmuntha khua kang tanpui turin an lo kal zut zut a. In leh lo kan din leh theih nan tanpuina an theih ang angin an rawn keng thin a ni.





8. TUI LAK THAR : Hmuntha khua hian heng Dam tuikhur, Chhinga tui, Tuithum, Dengzika tui, Uiretui, Tui hla, Tui lai leh Thingthupui lui te kan tlan ber thin a. Thingthupuilui hi 20mm pipe in lak a ni a. Fur laiin tui nuam viau mahse thal va ekchar ah chuan tui in daih lohna a thleng ve ta zeuh zeuh a. VC te leh Sawrkar hmalakna in kum 1987 kumah PHE Department chuan Saza lui tui la in khawchhungah tui point siam in an haw tir ta a. Tui nawmna khua kan lo ni leh ta.

9. ELECTRIC A RAWN LUT : Electric a rawn lut tia kan ziah kherna chhan chu khatih laia \awngkam lar tak a nih vang a ni. VC te, Pu R. Lalrema te, Pu K. Lalsawmvela  ten nasa taka sawrkara an beih vangin kum 1990 khan Hmuntha ah Electric a rawn lut ve ta hlawl mai a. zanah ar in lawina chang an hre lova, tlangval leh naupang ho in electric eng lawmin Thlerpui vengah zanlai thleng in an thu nghuk mai a ni.

10. MOTOR A RAWN LUT : Nghawngkawl Area tih thin Hmuntha khua chuan kan la tawn ngai reng reng loh kan tawng dawn a ang tlat. Pu Er. K. Lalsawmvela hmalakna in Hmuntha kawng chu CAPART (Council for Advancement of Peoples Action and Rural Technology) sum a laih turin amah Pu Sawma`n a sawi chhuak tlat mai le. He hna hi YMA kutah dah niin YMA chuan Project Implementation Committee a din nghal a. Khawtlang mipui leh a duh a piang an in hlawh mup mup mai a. Motor te chi kaltlang theih in sialtlang a ni ta a. Kum 1995 ah Khawtlang in kawtchhuah Motor lo lut hi kan lo hmuak a. A hma latu Er. K. Lalsawmvela Motor tlan hmasak tir a ni a. Amah chawimawina hla te, Parthi te hlan a ni. Hemi ni hian Khawtlang mipui kan pungkhawm tha hle. All India Radio, Aizawl Station pawhin Hmuntha khua ah Motor a tlan lut ta tiin a puang hial a ni. Hemi hnu hian PMGSY hmangin kawng laih chhunzawm a ni leh ta a. Kum 2009 khan hei pawh hi sialtlang a ni a. Tunah hian Metal hna thawh mek a ni a. Kumin 2018 hian an zawh fel rin a ni. 





Hmuntha chanchin ah hian ziahawm tak ziah loh te, ziah awm a kan ngaih lem loh ziah lan te pawh a awm mai thei e. Famkim lohna tam tak a awm ring chungin a tulna avangin ziah a ngai si a. Thupha chawi sa a ngai a ni ber mai. 

Source :
1. Mizo Cultural Association, Hmuntha paper
2. History of Hmuntha(Manuscript), Wriiten by H. Lalengvara (L)
3. Hmuntha Presbyterian Kohhran chanchin (AD 1919-1993) 
    Wriiten by Upa H. Lalvuana & Upa H. Lalengvara
4. Mizo Nun Hlui Written by B. Lalthangliana
5. Zoram Vartian Written by Lalhruaitluanga Ralte
6. Biang biak te  :  Pi Vanmawii
                                  Pu H. Lalramliana
                                  Pi Tawnliani 

Post a Comment

Powered by Blogger.