Mizo Essayist ṭha Vanneihtluanga Chanchin

A khuh hawnna:
Vanneihtluanga Chanchin


Vanneihtluanga hi kum 1957 khan Aizawlah a piang a, a pa chu Siama a ni a, a nu chu Nubuangi a ni. Kum 1978 khan Pachhunga University College aṭangin BA a zo a, AIR-ah Programme Executive hna a thawk zet a, mahnia ei zawn a duh zawk avangin a bansan a, printing press LV Art dinin thlakip chanchinbu Lengzem a tichhuak bawk a, chu chu eizawn nan a hmang zui ta a ni. Kum 2004 khan Zonet cable network chu a ṭhiante, K. Sapdanga leh RK Lianzualate nen an din a, channel hlung tak leh entu ngah takah an din chhuak a ni.

Vanneihtluanga hi ngun taka thil thlir mi, chîk taka a ngaihtuah hnua ngaih dan siam fel chauh ṭhin a ni a. Mi nawlpuite ngaihtuah thlen phak loh phawrh chhuaka, thu fing, zirtir nei tak tak ziak ṭhin a ni. Thu ziah leh sawi a thiam a, mi thin dek zawnga sawi chhuah leh ziah chhuah a thiam em em a ni. ‘Mi thlir loh dana thil thlir mi’ tia hriat a ni a, hei hi a tum vang ni hauh loa mite hriat dan ni si a ni. A tam lam bawh ngawt loin, a tlem zawk ngaih dan pawh nise hnam ṭhatpui zawk tur a nih chuan a zawm mai ṭhin. Ṭhalaite a vei em em a, an nun kawng sialna atana ṭangkai tur a dappui a, a kawhhmuh ṭhin. A thu ziak tam ber pawh siamṭhatna lam hawi a ni a, hnam inpumkhatna lam a vei hle bawk. Thu ziak mi a nih angin taima takin a ziak a, essay, article, short story, drama leh thu tawi ṭha tak tak a ziak ṭhin. ‘Zofate zingah ani aia kutchhuak nei tam hi an awm kher lovang e’ tih theih khawpin chanchinbu leh pawl/kohhran souvenir-ah te, college magazine-ah leh thil dang tam takah thu a ziak ṭhin a, a chanchinbu enkawl Lengzemah hian thla tin thu benglut tak tak a ziak ziah bawk. A kut chhuakte hi chhui chet dawl tak tak an nih rualin a tam tham em avangin chhui kim a har hle. A essay ṭhenkhat chiah kan chhui bing dawn a ni.

ESSAYIST ṬHA A NI:





Eng hi nge essay chu ni a, eng chin hi nge article tihah hian inhnial theih tak a ni a, pawm nuam taka hrilhfiah pawh a har hle. H. Laldinmawia chuan, “Article chu hun bik neia hlutna nei a ni a, thu dik leh rintlakah (fact and figure) a innghat chawk. Chutihrualin essay ṭha chu eng hun lai pawhin a hlu a, thu ziak mawi leh ril, ngaihnobei leh ṭawngkam dik, ngaihtuah zui tur hnutchhiah thei a ni ṭhin,” (Literature Lamtluang 273) a ti a. Vanneihtluanga thu ziak tam zawk pawh hi article huanga khung chi a ni. Essay hi art a nih angin ziah dan turah dan khauh tak zam a har hle. Mahse, essay ṭha chuan hengte hi a nei ṭhin, thupui mi hîp thei, sei lutuk lo, tawi lutuk lo, a chhiartute hneh thei, ngaihnawm tak, mawi tak leh zirtir nei ṭha te a ni ṭhin. Heng kawngah hian Vanneihtluanga essay-te hi teh a tling hle.

Kan sawi tak ang khan siamṭhatna (reformation) lam vei mi a ni a, a essay pawh hi chutiang lam hawi deuh vek chu a ni. Lunglen thu emaw, khawhar thu emaw pawh ziak se, a thu laimu leh a ken tel pakhat chu mi dang hlawkpui tur thu ṭha phum rûk tho a ni! Mi pakhat chuan, “A thu ziak hi chu a thu a inthukru thei lutuk a, chhiar a ninawm,” tiin a sawi a, a ni lah taka, siamṭhatna lam hawi a nih avang hian tlang taka thu ziak chung si hian thu thup chin a nei a, a thu thup erawh chu kan hmu tlang ruak thei tho si! Hei tak hi ‘mi bik’ a nihna a ni. WELCOME TO MIZORAM – tih a ziahah pawh Mizorama chengte chu ti hian a ziak, “Hringei ni mang si lova sa chi tin ei thei, vana thlawk thei leh luia phu zeuh pawh ei vek thei, duat taka in vulh ṭhin ui takngial pawh zuah lova, vaw thlu pawp duh khawpa sa râwp, anytarian mihring chenna a ni,” (Zofest souvenir 19). He thu ziak pawh hi ngun taka chhiar chuan nungcha humhalh tura inzirtirna lam hawi daih a ni. Zoram mawina leh duhawm bikna tar langin Tourism Department-te chuan khawvel hriatah Mizoram chu tlawh châkawm theih turin an pho lang a, kan chhehvel state te né pawh kan el pha si lo, kan thil kalpui dan dik lo te, kan nunphung âtthlak tak takte kan sim phawt a ngai a ni tih hriain, ngeiawm tak, zirlai zir chhuah tur awm bawk siin he thu hi a ziak ta a ni. “Mizote hi Spartan-ho ang bawka thlahtute aṭanga hnam huaisen an ni a, chu thil chu ṭhangthar zel te pawhin an la chhawm nung ṭha viau. Khawvel hmun dang khawiah mah Mizote tluka ‘in sa huai ngam’ i hmu lo vang!” (Zofest Souvenir 23).

Mizote inenfiahna tur thu benglut tak tak a ziak a, chhung inkhawma infuihna’na iaiawm loh hlir a ni. ‘Kan eizawn vena’ tih thupui hmangin mahni eizawnna, a nuam emaw a hrehawm emaw tih lam pawh ni lovin, mipui tana thawk nih inhre reng chunga hna thawh nawmzia thiam takin a ziak a, Kohhran insiam ṭhatna tur te, pawl (NGO) insiam ṭhatna tur te, political party, sawrkar department hrang hrang leh mipui mimir zawm turte a sawi ṭeuh mai!
College magazine-a a ziahin zirlaite chhiar awm tak a thlang thiam a, KṬP, kohhran leh pawl eng emaw souvenir-a a ziah pawhin an veng/khaw/pawl bil hmer tel siin ram (khawvel) ṭha zawk din dan turah min khalh lut tho tho ṭhin. A essay te hi a universal em em a, mi tin a huap zo a, mitê ber aṭanga mi liante thlenga zawm tur thu ṭha a pai ṭhin. Nature nena inhne rem, zo raih, thiang reh raih, lunglenthlak em em mai a ziak thiam a, amah hi Eco-friendly a ni tih a thu ziak aṭang pawh hian a hriat em em ṭhin. A essay-te hian essay ṭha ni tura pawimawh chi hrang hrang pawh a nei kim hle. A thupuiin mi a hîp a, thu tak leh ril a pai a, a ngaihnawmin a sei zawng a tawk hle ṭhin bawk.

ZIRLAITE ZIR TLAK A ZIAK ṬHIN





Vanneihtluanga essay-te hi zirlaite fuih phurtu atan te, an hlawhtlin theih nana puitu atan te, tumruhna leh tawrhchhelna petu atan te, rilru puthmang dik an put theih nana puitu atan te a ṭangkai ṭhin tih hriain zirlai tam zawkte chhiar theih turin zirlaibuah seng luh a ni ṭhin. ‘Fak hlawh lo val rual’ tih chu High School zirlaite chhiar theih turin an zirlaibuah dah a ni a. He essay-ah hian Zoram Driver-ho, fak phu ngawih ngawih; mahse, tu ma fak ngai si lohte fakawmzia rawn tar langin, driver-te avanga ration buhfai leh ei tur nei thei chauh kan ni a, zan leh chhun sawi lova an chetna zara Zoram hi kal thei a nih thu a rawn au chhuahpui a ni. Mi dang thlir ngai loh, thlir phak loh chu rawn thlirin zirlaite chu hah taka thawh hian hlawhtlinna a awm a ni tih a rawn hrilh a, a hlû hle. Pawl 12 zirlaibuah pawh ‘Ni hawi par’ tih chu dah a ni a, tleirawl rilru pu mekte chhiar atana ṭha tak, ‘chan tawka lungawi dan thiam’ inzirtirna lam hawi a ni. ‘Nihawi par chu tlang chhipa awmin, duhtawka ni eng leh boruak dawn tur hmu loin a awm a; mahse, a phunnawi ngai reng reng lo! A chan tawkah chuan a lungawi em em ṭhin. Keini chu mi dang chanah kan buai a, sawt miah si loin kan ngaihtuahna kan seng ṭhin. Nihawi par chuan amah siamtu chu a hre reng a, a lam a hawi reng a, a siam chhan a ti puitling a, a phatsan ngai lo. Mihringte pawh hi chhan neiin a siam a, a siam chhan ti hlawhtling tura beih hi a mawhphurhna a ni,’ tih hi he essay-ina a thu ken laipui ber chu a ni.

BA zirlaibuah pawh a essay ṭha tak mai ‘Beiseina leh Beidawnna’ tih chu dah a ni a. Beiseina dik neihin nun ṭha zawk a siam ṭhin thu te, duhamnain beiseina suak a siam theih theih thu te, beiseina dik chuan thil beisei hlawhtlintir tura taima taka beihna a keng tel ṭhin thute a ziak a, zirlai ni lo tan hlei hlei a ṭha a, mihring nun atana pawimawh em em a ni. Beiseina dik neih dan, nun kawng dik zawh dan a sawite hi a dikin chhinchhiah reng atan a va ṭha em! “Vawiin nihna dik tak hmua, mahni inbum lova, huai taka thutak nunpui chunga, hmabak ṭha zawk beisei ngam tura vawiin nun uluktute ngei hian beiseina kawng dik chu an zawh a ni,” (Ainawn Bu Thar 65). ‘Thunderbird’ tih thupui hmanga beidawng lova beihin nasa tak leh mak khawpa hlawhtlinna a thlen theih thu a ziak a, he a thu ziah hi ‘Beidawnna Piah Ram’ tia vuahin zirlaibuah dah a ni ṭhin bawk. English-a lehlin niin, a thuril (philosophy) pai a ropui hle; a chhiar a piangte ngaihhlut a ni.

MI BIK A NIHNA

“Essay chu hringnun nena inlaichin thu hlawm sakhat ṭha tak, tluangtlam leh awmze nei taka remkhawm hi a ni,” (KC Vannghaka 89) tih a ni a. Vanneihtluanga essay reng reng hi hringnun tar lanna darthlalang a ni vek a, hmanruaah a hmang lek fang ni loin hringnun hmangin essay ruhrel a din zawk ṭhin. A thupui vuah a thiam em em a, hei hian chhiar a ti châkawm a, a thupui vuaha khalh luh dan a thiam tel lehzel nen, mi bik a nihna hi a lang hliah hliah ṭhin a ni. Kan sawi tak pathum aṭang ngawt pawh khan thupui a vuah thiamzia alang thei awm e, Fak hlawh lo val rual, Nihawi par, Beidawnna leh Beiseina tih te, tin, Nunrawng hmelṭha, Thlakhlelh thlemna koham, Bum hmang fanghmir, Pu Khuma, Duhtak America, A che che sih hlawkah, Bawh huk policy, Keimah leh ka khup, Uṭawk pawnfen, Pak chheih khah, Keimah leh keimah, Rawtuai, Nang lo chu- tih leh a dang tam tak a awm. Lehkhabu hming thlengin a vuah thiam em em ṭhin, Neihfaka Rilbawm han tih te, Hnehna hlado, Hlawhtlinna lamtluang, Biahzai, Hringnun, Lengzem (Mi tin mil chanchinbu), tih leh a dangte. Kan sawi tak ang khan Vanneihtluanga hi ziakmi zinga kutchhuak nei ngah ber pawl a ni a, a hming ang bawk hian a kutchhuakte hi a vannei tluang hlawm hle. Mal din pawh nise thu hlu leh belhchian dawl tak tak an ni a, thu tak a pai rualin fiamthu lam, rilru thaw ipik chhawk zangkhai thei a dah tel thiam em em ṭhin. Hetia kan tih rual hian a thu ziak zawng zawngah ‘fiamthu rawngkai a dah tel ziah e’ tihna erawh a ni lo. Thu tak ngêkngâwk, mi thin khei zawk tur leh hui pap papna tur pawh a ziak fo ṭhin. A duhna lamah chuan zah a nei lova, meng fiah kâk chung hian a kawng dal thei apiang chuan a hawl kiang rawk rawk tawh mai ṭhin. A thu ziak hian mi dang a hneh thei em em a, a thununin a ai zial bet tlat ṭhin.





Thu ziak ti ngaihnawm tur hian eng nge pawimawh be rang(?) tih hi zawhna awm thei a ni a. Mi ropuite thusawi hriat tam te, ram dang chanchin hriat tam te, history hriat chian leh thu mal mawi taka rem thiamte hi mi tam ber ngaih dan a ni maithei. Heng tehna kawng hrang hrangah hian Vanneihtluanga hi a tling vek a ni. A thu lakna tam ber hi sap ram thil a ni mah a, chuti chungin Mizo thawnthu zeh tel a thiam em em bawk si, thu mal mawi taka rem (wordplay) a thiamin a thuziak hi a daknalh em em ṭhin. A thu ziah dan kalhmang hi a fuh vel vek a ni ber mai! Mi deusawh deuh hian a fuih thiam a, nuihsawh chung hian kal dan a zirtir ṭhin. Thu lehlin a, Mizo khawsak phung nena inmil tura dah chhuah hi a chemkalna zâwng tak a ni bawk.

Fiamthu lam, hlimpui theih te hlei hlei hi a ziak thiam a. Ka ṭawng huatthu suhah, ziaktu lar ni ta Darrokimate hi an ṭhianho vawrh lar a ni khat a, ‘Kima’ tih te, Puii pual, tih leh an tleirawl hawk lak lai chanchin a ziah tam tak a awm. PU College-a luh a tum dan leh a luh tak dan chanchin PUC Magazine-a a ziah te chu asin nuihzatthlak, a nupui hi a duat thiam hle a, a changin a chhuah mawl a, fing tak angin a chhuah leh a, a chawimawi thiam hle. An ṭhianho inkah velna thu mawlh hi a hlûin chhiar a manhla ṭhin. ‘Khawl thluak nei lo’ tih thupui hmanga a scooter neih hmasak ber, a khalh a zir dan vel a ziakte hi asin pui ni(!),The Friends-ho lehkhabu te, extended-the friends lehkhabu ‘Khrawdiat’ chen khan a huhang hi a zèm phelh chial a, a ngaihnawmin a hlimawm em em ṭhin. Thla tin chhuak Lengzem chanchinbu mawlh mai hi a hlû, editorial ngaihnawm tak takte hi chhiar a man hla em em ṭhin a, tunlai changkanna (technology) ruala ke a pen zel thei hi a fakawm hle.

MIZONA NGAISANGTU A NI

Vanneihtluanga Chanchin
Lemziaktu PC Vanlalhruai
Vanneihtluanga kutchhuak essay hrang hrangte kan thlir hian hnamah hian a chiang hle tih kan hre thei ang. Mizoram khawpui ber Aizawla seilian chungin Paite hnam a ni a, hei hian hnam inpumkhatna sawi turin hamṭhatna (advantage) a pe ṭha a, a thawh hlawk hle reng bawk. A essay tam tak hi Mizo faten nun kawng ṭha zawk kan zawh theih nana kawh hmuhna lam thu a ni a, Mizo hnam hrang hrang inpumkhatna atana thu ziak pawh a nei ṭhin. ‘Khawchhak mi fing’ tih essay hmangin Vanneihtluanga chuan Burma rama kan unau awmte taihmakzia, remhriatzia, chhelzia leh sumdawn thiamzia te; thu leh hla leh music lamah te, lemziak, football, judo, martial arts, boxing leh thiam thil kawng dang danga Zofate tan hmahruaitu an nih dan leh keini he laia awmte min rawn kawhhmuhtu, a nachang kan hriat loh tha zawng zawng min rawn tihhmuhtu an nihzia a tar lang a. ‘Mizo hlui leh Mizo thar’ tih a ziak a. Hetah hian hringnun leh khuarel thil a hmuh thiamzia a rawn lang chiang hle. Mi tam tak chuan thangtharte hi an hmu nêpin fel lo, rinawm lo, tlawmngai lo, mahni hmasial leh duham em em ni tein an ngai ṭhin a. Ani Vanneihtluanga hi chuan Mizo hlui chu fak hle chung siin Mizo thar chu nêp chuang lo, kawng tinrenga hmasawn leh changkang zawkin a rawn chhuah thung a. Leilung dan leh hringnun hi a chhiar thiam bik em em a ni! ‘Paihte thluak leh Computer’ tih essay-te hian a beisei aiin hlutna a nei sang ang.





A TLANGKAWMNA

Mi bik Vanneihtluangate ang kutchhuak hi chu chhiar kim sen a har hle a, chhui kim barh lah a theih hek loh. Chhuiin chhiar fê emaw kan intih lai hian khawi khawiah emaw hian a thu ziak an lo bang liam leh hnûk ṭhin a, kan chhui kim seng lo a ni ber e. A essay te reng reng hi Personal essay (mahni tel vena) a ni tlangpui a, narrative essay (thil dang chanchin ziahna) anga a ziah a tam ber bawk awm e. Chhiar a manhlain a thu a rem fuh em em ṭhin a, a dak nalhin lunglen a hnem em em ṭhin a. Thatchhe deuha chhiar pawhin a’n chhiar zawh meuh chuan an ding hluai ang tih tur khawpin a chhiartute a hneh thiam a, mi bik a ni. Mizorama ATM an rawn bun hma khan ATM nihphung leh a hman dante Lengzem chanchinbu kal tlangin a tar lang dim diam tawh a. A changin phai lam damdawi in pan turte tana hriat tur chite a hrilh a; phaia vanduaina tawk, ruang inhawn ṭul site tana thil tih dan turte thlengin a kawhhmuh ṭhin. Siamṭhat duhtu a nih rualin hnawk chinfelsaktu a ni a, ama zarah hian Mizo alphabet-a awm ‘Ṭ’ pawh hi kan nei thei a, computer leh internet khawvelah kan hawiharh theih nan hma a lo hruai bawk.

Amah ngeiina Zirsangzela Hnamte, a thlahna hi ama chanchin tlangkawm nan ka han hmang teh ang, a phû em mai, “Arsi rau rauvah arsi eng bik an awm ṭhin. Heng arsite hian lei hi an tlawh zen zen lo. Min tlawh chang pawhin, a hmutu mitin a zir loh chuan, hmuh hmaih a ni thei bawk. Mizo ṭhangtharte tlawhtu arsi danglam tak chu Vanneihtluanga hi a ni e,” (Biahzai2- 77).


Work Cited:
Khiangte, Laltluangliana. Chief Editor, Ainawn bu thar (BA Zirlai Hla, Thu & Thawnthu tawi), Second Edition, Felfim Computers. 2013.
Laldinmawia, H. Literature Lamtluang. KL Offset Printers, 2015.
Laltluangliana Khiangte, Dr. Chief Editor. Theory of Literature (Bu thar), Revised and Enlerged, Loistbet Print and Publication. 2017
Vanneihtluanga, Biahzai 2, Published by Lengzem Publication, LV Art 2014.
Vanneihtluanga, Zofest 2006 Souvenir, Published by MZP General Headquarters, Aizawl. Gilzom Offset, 2006.





Bibliography:
Class XII Mizo Elective, Higher and Technical Education, 2005.
Falung. Joint Published by SSU, Hrangbana College & Lois Bet. Loist Bet Print and Publication. 2014.
Lengzem, Monthly Magazine. Volume 1+++
Vanneihtluanga, Hnehna Hlado, LV Art. 2008.
Vanneihtluanga, Hnehna Hlado 3, Second Impression, LV Art. 2013.
Vanneihtluanga, Hnehna Hlado 4, LV Art. 2013.
Vanneihtluanga, Hringnun II, LV Art. 2012.
Vanneihtluanga, Neihfaka Rilbawm, LV Art. 2002
Vanneihtluanga, Keimah leh Keimah, LV Art. 2001.
Khiangte, Laltluangliana. Chief Editor, History of Mizo Literature (Three Years Degree Course), Mizo. 2014.

Post a Comment

Powered by Blogger.