SUAKA (KRISTIAN HMASA) CHANCHIN
M.  SUAKA CHANCHIN (1868 - 1953)
(Zoram Enclycopedia, p-577) By B. Lalthangliana
M.  SUAKA CHANCHIN
 Kum 1868 February thlaah Thingsulthliah hnuai Lunghretah a piang a, a pa Chawnghuliana, lal upa a ni a, a lai ah hming chu ‘Suakmichhinga’ a ni a, ‘M. Suaka’ tiin ziak thin a ni na a, ‘Pu Suaka’ tia hriat lar a ni. Kum 3 lek a nihin a pa hian a thihsan a, unau 5 an ni a, a pa thihna Bualpui khua atang chuan Kalkhama pa upa Zapuithangan (tun hnua Chaltlang lal ni ta Thangphunga pa) a hruai chhuak a, Saihum khuaah an awm ta a; hetih lai hian Saihum khua hi in 800 lai, Zawlbuk pawh 3 lai dinna a ni.

 Zapuithanga chuan Vai lian chu kah chi nia a ngaih loh avangin an lal Kalkhama nen an inngeih ta meuh lo a. Chuvangin Zapuithanga te chhungkua leh Suaka te nufa ho chu Changsilah an lut a, Vai lian inkulh nen kum 3 zet an khawsa ho ta a.

 Kum 1890 September thla tirah Zapuithanga chu a thi a, ruang an kil laiin Mizoram Political Officer hmasa ber Capt. Brown-a chu Thanruma khuaten an changsilah an kap hlum ta tlat mai a, an thla a phang nasa. Mizo lalte leh Sapho thinrim inkarah tawng lehlin hna thawkin Suaka leh Thangphunga te chu an vir buai hle. Changsila an awm lai hian Capt. Loch-a zar zo in sipai rawsawt ringin an khawsa ve a ni.

 Aizawlah a  unaupa Thangphunga nen 1892 ah an lut a. Assam Rifles Pum hmunah rei lo deuh an awm hnuin Thingpui huan tlangah an insawn leh a. Suaka chu Aizawl - Sairang inkar Dak la (mail-runner) ah 1892 khan thla 3 a thawk a, thla khatah Rs 30/- a hlawh. Kum 1893 ah Orderly hna Bawrhsap Office ah a thawk leh a, ni 1 October 1894 ah Lushai Clerk (Babu)-ah hlankai a ni ta.

 Zosap hmasa Pu Buanga leh Sap Upate 1894 ah Thingpui huan vel Thangphunga vengah an awm tirh hian, in 12 vel an tling tawh awm e. Mizo a, aw, b siamnaah te, Bible lehlin hnaah te Zosap hmasate hi a pui nasa hle a, zing takah thoin Mission sapte chu a pui phawt a, office kal hunah Bawrhsap Office lam a pan a; chumi hnu chuan a unaupa Thangphungan a lo pui ve leh a. Bawrhsap office atang chuan zan dar 9-ah te a haw chauh thin a, chu chu a nitin thawh dan a ni.

 Pu Suaka chuan Lushai Clerk hna kum 13 lai a thawk a, Bawrhsap hnuaiah sawrkar din fel te, C.I. bial siam fel te leh khaw hrang hrang lal ramri kham fela ramri lehkha pek chhuah hnaah te a pui nasa hle. Kum 1907 ah Dahrawk (Sub-inspector of Police) ah a kai a, ni 1 April 1914 khan a pension ta.

 Pu Thangphunga chuan sawrkar hna thawh aiin lal nih a thlang a, kum 1895 khan Chaltlangah a insawn a. Pu Suaka erawh chu Rahsi veng atana ruat Venghluiah a insuan ve thung a, lal ang deuhin a awm a. Zosap hmasate thian a ni na a, Kristianah a a la inpe lo chu mi tha hoin Pathian thu an ngaihsak loh phah niin an hria a, ringtu hmasate leh Zosapte chuan an engto hle. Kum 1906 vel khan Thuro Bu bung 10-a ‘Pathian a inhriattir thei’ tih chuan a rilru a khawih tan a.

 Amah ngeiin a sawi danin, “Kum 1907 December ni 20 ah Venghnuaiah mual inkhawm a awm a, Vaitawia pa luhkapuiah Pu Dohnunan Pathian thu a sawi a, a tawngtai lai chuan fiah em em hian ka thinlung mitin thil pali ka hmu a. Chungte chu, ka hma pen sawm lekah Lal Isua khenbeh intar, ka khawngaih leh lainat theihtawp pawhin a daih loh, ka tah ngawt ngawtna khawp te, ka lo ngaihsan loh thin Lal Isua leh a Tirhkohte thu khan, kan sakhaw innghahna bul chhiatzia fiah taka min hriattirin, ‘A va pawi em! A va na em ve aw!’ tiin ka thinlunga pai sen loh pawi tihna, ka tahpui tlawk tlawk khawp te, Lal Isua hmangaihna nasatzia, thatna, ropuina te, Ama ta nih lawmawmzia................ henghi ka lawm seng lo, ka thinlung a keh hawm hawmna khawp te a ni” tiin. Tichuan a hnu lawk ni 26 December 1907 ah chuan Zosaphluia kutah Baptisma a chang ta a ni.

 Kristian khua siam a chak ta a, Sailo lal Rohrenga ram chu Bawrhsap H.W.G. Cole-a hriatpuiin sepuiin a lei a; Hrangliana, lal ve bawk hnen atangin ram a lei leh a, tichuan tuna Durtlang khua hi a din a, kum 1908 ah an kai tan a, 1912-ah chuan in 70 lai an tling awm e. Kristian khuaa din a nih avangin a enkawl uluk em em a, khaw tihmelhem leh tibawrhbang thei thil lakah te, mi hnawksak thei lakah te an fimkhur a, kum 1909 an daih khan zu an khap a, Pum Zai hla sa thin te pawh an zilh a ni.

 Presbyterian Kohhranin harsa taka an zawn hnuin, Derhken tlang chu Damdawi in sak nan ni 24 May 1923 khan Pu Suaka hian a pe a, Durtlang damdawi in hmingthang tak hi  a lo ding ta luah mai a. Kohhranah a inhmang hle a, kum 1917-21 chhung khan Zoram chhim leh hmar bakah Manipur te, Tripura ramah te thuhrilin a zin a. Kum 1928, 1940 leh 1943 te khan Presbytery Chairman a ni a. Assembly (tuna Synod) ah te pawh dinhmu pawimawh tak tak a chelh thin.
 Fahrah rethei tak, hringtu nu thlan pawh mahni ngata lai tauh tauhin khua 1908 a din, Durtlang chu 1991 ah chuan mi 6,633 lai chenna khaw lian tawk tak, Zoram pum hriat lar tak a lo tling ta a. Pu Suaka chu kum 85 mi niin ni 12 July 1953 khan a Lalpa hnenah a chawl hahdam ve ta a ni.

M.  SUAKA CHANCHIN (1868 - 1953)
(Mizo hnam puipate, p-239)
By C. Vanlallawma

Suaka: A hming pum chu Suakmichhinga a ni. Sailo lal Liankunga Upa Chawnghuliana Chawngthu Vanchiau mi leh Chawngpuithangi te nupa karah, kum 1868 February thla khan Thingsulthliah hnuai Lunghret khuaah a pianga, pianpui mipa 2 leh hmeichhia 2 a nei. Kum 3 lek a nihin a pain a thihsan a. Khawchhak ral hlauva an ral tlanna Bualpui, a pa thihna hmun atang chuan Kalkhama upa Zapuithanga’n an nufa zain Saihum khuaah a hruai a. Chu khua chu Zawlbuk lian pui pui 3 lai awmna khaw lian tak, in 800 khua a ni. Hetih laia vai lo lian tur chu kah chi nia a hriat loh avangin Zapuithanga leh an lal Kalkhama chu an inngeih ta mang lo va. 1888 velah khan Zapuithang te chhungkua leh Suaka te nufa ho chu Changsilah an lut thla a. Chutah chuan vai lian nen kum 3 zet an inhrawn ta a ni.

 Zapuithanga chu kum 1890 Sept thla tir khan a thi a. A ruang an kil laiin Mizoram Political Officer hmasa ber Capt. Brown a kha Thanruma khuaten an awmnaah chuan an kap hlum ta mai a. An thlaphang kher mai. Mizo lalho leh sapho thinrim inkarah khan tawnglettu hna thawkin, Suaka leh Thangphunga (Zapuithanga fapa) chu an vir ve ta zak zak a. Changsila an awm lai hian Capt. Loch a zar zovin sipai rawsawt eiin an khawsa ve a ni.

 Kum 1892 ah a unaupa Thangphunga nen Aizawlah an insuan chho va. Bazar kiang Assam Rifles pum hmunah hian chhawlbukah an han awm zet a. Reilote ah Thingpui huan tlangah an insawn chho va. Suaka chu Changsil leh Aizawl inkarah Dak la in thla khatah Rs 30/- hlawhin a thawk zui a. Chung laia an awmna Thangphunga veng chu Pu Buanga leh Sap upa, Zosap hmasate lo chhuah lai, 1894 khan in 12 vel an ni tawh. 1893 atang chuan Bawrhsap Office-ah Chaprasi hna a thawk leh a. Chumi thawk chung chuan Thangphunga nen Zosap hmasate kha an lo tanpui a. (An tanpui dan chu Sap upa leh Pu Buanga chanchin en rawh) (Sap Upa leh Pu Buanga chuan a tirah chuan Dawrpui M.E. School hmunah hian puan in kaihin an awm phawt a. High School tlangah an insawn leh har lo. A, AW, B siam nghalin 1894 April ni 2 ah an sikul sak thar an luah a. Chutah chuan Mizo rahsi hmasa Suaka leh Thangphungan an tanpui a, anni pahnih leh Lungleng lal Khamliana Sailo chu ziak leh chhiar zir hmasa ber an ni.  

  Zosapte chuan ‘Isua vanah a awm a’ tih leh hla dang 6 an letling a, an pu Arthington-a duh angin Bible bu thenkhat : Luka, Tirhkohte leh Johana an letling nghal bawk. 1896 February thlaah fapa tlanbo thu an letling chhin a, a bu pumin August ni 21 ah an zo va. Chu chu Mizo tawnga Bible lehlin hmasak ber a ni. ‘Mizo Zirtir Bu’ an siam a, ‘Thuinchhang’ Bu te, Mizo tawng Grammar leh Dictionary te pawh an siam. Kum1898 ah Tirhkohte Thiltih let zovin, 1899 ah Chanchin |ha Johana an letling zo leh a. Heng bute hi Mizo Literature bul tanna pawimawh a ni ta a ni- Mizo hnam puipate - p-28).

 Thangphunga chuan sawrkar pisaa thawh aiin lal nih a thlang a, kum 1895 khan Chaltlangah a vengte nen an insawn chho va. Suaka erawh chu Rahsi Veng atana ruat Venghluiah a insawn thung a. kum 1898 tawp lamah thla khata Rs 35/- hlawhin Lushai Clerk ah a kaisang a. 1907 September ni 16 ah Dahrawk hna (Sub-inspector of Police) kaisang zelin Lunglei, Tlabung leh Sairangahte a awm kual a. Chu hna chu a thawh laiin 1914 September ah thla khata Rs 17/- hmuin a lo pension ta a ni.

 A tir atangin Zoapte tan thian tha a ni na a. Suaka hian Pathian thu a awih nghal mai lo. Mizo zinga mi lian hmasain hming a pe lawk lo chu Zosap hmasate leh Pathian thu awih hmasate khan an engto hle a, mi tha hovin Pathan thu an ngaihven loh phah niin an hria a.  Venghluia a awm lai, 1906 velah chuan Thuro Bu Bung 10-a ‘Pathian a inhriattir thei’ tih chuan a rilru a khawih tan a. A sawi dan chuan: Kum 1907 December ni 20 ah Venghlui mual inkhawm a awm a. Vaithawia  pa luhkapuiah Pu Dohnuna’n Pathian thu a sawi a, a tawngtai lai chuan fiah em em hian ka thinlung mitin thil pali ka hmu ta a a ti. 

A thil hmuh chu sawifiah thei lo inti chungin heti hian a han sawi a:
1. Ka hma pen sawm lekah hian Lal Isua khenbeh intar, ka khawngaih leh lainat theih tawp pawhin a daih loh, ka tah ngawt ngawtna khawp ka hmu a.
2. Ka lo ngaihsan loh thin Lal Isua leh a tirhkohte thu khan kan sakhaw innghahna bul chhiatzia fiah taka min hriattirin, ‘A va pawi em! A va na em ve aw!’ tiin ka thinlung pai sen loh pawi tihna, ka tahpui tlawk tlawk khawp ka dawng a.
3. Lal Isua hmangaihna nasatzia, thatna, ropuina..... Ama ta nih lawmawmzia..... Heng hi ka lawm seng lo. Ka thinlung a  keh hawm hawmna khawp a ni.

 Hetia Damaska khaw daia Paula chan ang a chan hnu hi chuan a nun zawng zawng a inlet zo ta. Tui em emin Pathian thu awihho zingah a tel a, a lam a. A hnu lawk December ni 26-ah Pu Zosaphluia kutah Baptisma a chang ta a ni. 

Hemi kum Krismas hi Zokhawsangah hlim em emin a hmang a, an hlimna leh Kristian kha nawmna a va hriat chuan amah ngeiin Pathian thu awih khua siam a chak ta a. Sailo lal Rohrenga ram, tuna Durtlang khua hi Bawrhsap H.W.G. Cole a hriatpuiin Sepuiin a lei ta a. Kum 1908 ah an kai tan a, ram tina Pathian thu awih vakvaiten an rawn bel zel a. 1912 ah te kha chuan in 70 khua an tling tawh awm e. Kum 1912 ah sawrkar hna thawka Lungleia a va awm laiin nupa tuak thar hian Durtlanga awm dilna lehkha an lo pe a, an lehkha chu 1912 September ni 9 khan heti hian a chhang:-

 Ka nau, 
Durtlanga awmte’n dang eng emaw te kan nei, i ute zawt lang an hrilh ang che. Chung dan chu i nupui nen in ngai thei dawn emaw hriat a ngai ang. Tin, Durtlang chu a pumin Lal Isua kan hlan, ama duh angin a leilung zawng zawng hmang sela, mi zawng zawng, thing zawng zawng, hnim zawng zawng Lalpa rawngbawltu leh a ropui nan ni se. Lalpa Thlarau kalh reng reng awm suh se la. Setana hla takah um mang ila, Beramno leh thisen leh Kraws lar berin sang ber rawh se kan ti.......
                                                                                              
 I u, Suaka.

tiin. Tunlai atan pawha hman zel tlakin khaw enkawlna dan a siam a, nun chhia leh tha lo tinreng hnawlin engkima intodelh tur leh entawn  tlak turin Durtlang khua hi a lo din a. Welsh Presbyterian Mission-in harsa taka hmun an zawn hnuin a ram chhung Derhken Tlang chu Damdawi In sak nan kum 1923 May ni 23 khan a lo pe leh bawk. A dam chhungin Pathian leh  a Kohhran tan thahnem a ngai tluan a ni. Kum 1917 - 1921 chhung khan Pathian thu hrilin Zoram chhim leh Hmar a fang a. Meitei ram leh Reng ram a thleng. Kum 1928, 1940 leh 1943 ah Presbytery Chairman a ni a, a nun khawih danglam vektu Kraws thu hi a sawi ning thei lo. Mittui tla zawih zawihin a sawi thin.

 Kum 1894 ah R. Dala farnu Lalbeveli nen an innei a, a man Rs 70/- a tlak nghal a, chu chu a hun lai chuan ropui tak a ni. 1896 ah fapa Thangluaia a nei a, chu chu Mizo zinga Gazetted Officer hmasaber a ni ta nghe nghe. Durtlang khua a din atanga a thih thlengin Durtlang lal a ni a, chumi chhungin fahrah 22 lai a enkawl puitling. Nupui pasal pawh ama in atangin a neihsak hlawm.

 Mizoram Presbyterian Kohhran Assembly (Tuna Synod) ah te pawh dinhmun pawimawh tak tak lo chelh ve thintu chu kum 85 mi niin, 1953 July ni 12 khan a thi a. A thih hma ni 6-ah chuan ti hian a ti: “Engmah hi khawvelah hian chak ka nei ta lo, ka Lalpa hnena chawlh tawh ka chak ber a ni. Eng ang pawhin awm ila mangang suh ang che u. Kei chu engti pawhin awm ila, thlamuang takin a nia ka awm ni” tiin.

A pian leh murna leh naupan lai:

 M. Suaka tia kan hriat lar, Durtlang lal hi a hming tak chu Suakmichhinga a ni a. Chawngthu Vanchiau hnam a ni. Thinsulthliah khaw hnuai Tuirial kama Lunghretah, kum 1868 February thlaah a piang a.  A pa chu Chawnghuliana a ni a, a nu chu Chawngpuitlingi a ni. An unau hi panga an ni a, amah hi a upa ber a ni. Suaka tiin an ko ber thin a, amahin a hming a ziaknaah erawh chuan M. Suaka a inti thin. Naupang te a nih laiin a nu leh pate chuan khawchhak ral hlauvin Muthi khuaah an pempui a. Rei loteah Bualpui (N) lamah an pempui leh a, chumi hnuah chuan a nu leh pate chu lal upa niin, khawsa thei pawl takin niin an awm a ni. 

 Bualpui (N) a an awm lai hian M. Suaka chu kum 3 mi vel a ni a, hetih lai hian apa chuan hripui avangin a thihsan a.  Hripui a len nasat avangin a thei thei chuan himna zawngin an khua an chhuahsan a. 

Post a Comment

Powered by Blogger.