HRIATTHIAM NGAI TLEIRAWLTE

Upa C. Vanmuana

Khatla South Vengthar

Tleirawl/rawltharte hi khawvel minung ramah hian dinhmun pawimawh taka dingte an ni a. Kum 13 – 17 inkarte hi an niin a lang. Puitling tawhte hian naupang hi kan lawmin kan ngaihsak viau mai a, puitlingte hi kan ngai pawimawh hle bawk. A kar laklawha awm tleirawlte hi ngaihthah an hlawh khawp mai a. Nu leh Pa, zirtirtute leh puitling zawkte hian tawngkam chhe tleuh nan tak kan hmang fo mai – “An khawsak dan hi ka hrethiam lo, an luhlul si, an tawng tha duh mang si lo, thu lah hi an han awih lo mai mai khawp a, aia upa zah nachang pawh an hre lo, pawi khawih chak hian an nung a ni ber alawm. An inthuam dan leh an sam han tihdan lah hi a nalh an ti emawni! Han tir ila an ti duh lawk lo lehnghal. 

Eng hi nge maw an ngaihtuah ni? an hma lam hun turte hi an ngaihtuah ngai lo emaw ni, nu leh pate ai hian thiante thu hi an awih zawk lehnghal, an thatchhe ropui si, engmah ni lo hian an thawveng phian a, tawngtai lai takngial pawh hian an maimichhing tluan peih lo nia mawle… an che sek mai. Hetiang i nih chuan ui ek pu pawh i la tluk lovang,” te kan tih khum fo mai tir’u. Hei hi an nunphung leh rilru put hmang kan hriatthiam loh vang a ni fo. Nu leh pate, zirtirtu (school/sunday school) te hian tleirawlte nunphung kan hriat tawk loh avang hian tleirawl eng zat hian nge kawng dik lo zawh phah tawh ang le? Chuvangin, he Article tawite i lo chhiar atang hi chuan tleirawlte hi an suahsual vanga hetianga khawsa hi an ni lo tih pawmin, an nunin a mamawh ber – ‘An mahni hrethiam chunga enkawltu’ nih lo tum ve tawh la, ram leh hnam siam thatu pawimawh tak i ni ngei ang.

TLEIRAWLTE ZIA LEH NIHPHUNG SAWM :

An thang chak em em a (a bik takin hmeichhia) an than chak ang bawkin an rilru pawh a nghet lo va, an rilru pawh a inthlak zung zung thin. An than chak em avangin an zei lo va, khawr deuh tutin an lang a, ngil taka din te, fel taka thutte pawh an thei mang lo. An taksaa la awm ngai lo – hmul thar te, hnute um tan te, arngeng te, an taksa bung thenkhat lo lian ta riau te hi mi hriatpui lohvin an buaipui em em mai a. Hemi avang hian an inkiltawih a, an tawng tha duh mang lo va, zawhna chhan loh te, chhan chhun pawha chhan that duh mang loh te an ching thin. Hetiang nungchang an lo pu thar ta phut hi an sual leh luhlul vang a ni lo tih hriat tur. Taksa thang zel awmzia hi hrilhfiah an tul. Anmahni hrethiam chunga dawhthei taka kaihhruai an mamawh tak zet a ni.

Thil an hre ve hle tawh nangin a taka nunpui an nei tlem. An thil tih ve chhun pawh phuailuai takin an chhuah rum a, thil tihsual palh an hrat hle bawk, an tihsualin midang hriatpui lohin hreawm an ti leh em em a, a chhan leh vang awm awma hriatpui si loh hian a chang leh an thinrim hlur a, a chang leh an tum buau a, a chang leh ngui em em a, a chang leh khawvelah hian engmah pawisak nei lo ang maiin an hlim leh hawrh hawrh viau si ang (an ngeiawm thin a nia….) Mahse maw, kha kha an nunphung a ni miau si, hauh/hrawk/vuak sim theih chi an ni lo a nia. I laka an hlat daih loh nan anmahni hrethiam chunga tanpui, fuih leh kaihhruai an mamawh tak zet a ni.

Thil ngaihtuah vak vak an ching hle mai a. Hei vang hian fianrial an ngaina a, an tawng tlem sawt a, midang an ngaithei vak lo thin a nia aw. An zalenna tihbuai leh nekchep lutuk tum suh, an inngaihtuah veng vengna hun pe rawh, thil tam tak an ngaihtuah thin. A tha lam te a chhe lamte pawh anmahniah hian rilru lam indona a nasat em avangin zawhna chhan sen loh an inzawt ru reng thin. Mite hian engtin nge min hmuh ang aw? Engtin nge mi hriat ka hlawh ve ang? Mi hausa tak nge ka la nih dawn rethei tak? Ka hmel a tha viau dawn nge a chhe viau dawn? Ka pian a nalh viau dawn nge thau dulkiar tawk ka ni dawn? Bike hi ka la nei ve ang em? Ka rilru tinatu deuh hi engtin nge phuba ka lak ang? Lo thi ta ila khawiah nge ka kal ang? Ka nu/pa hi lo thi ta se engtin nge ka awm ang? Kohhran lama inhman viau hian nge ka hlim zawk ang a, khawvel taka ka nun hian? Suangtuahna khawvelah an chen nasat em avangin fianrial hun hi an mamawh em ve em em a ni. Hetianga hun an hman laia i lo zar buai sek chuan hmelma enin a en mai dawn che a, hriatthiam an va tul em. I tir duh a nih pawhin vawi khat i hrilh kha a tawk, a inpeih ve hunah a la rawn ti em em ang, hrethiam la lo dawh hram hram thin ang che.

An rilru rinhlelhnain a khat a, a negative zawnga thil thlir an ching hle. An rilru a chapo phian a, tawng chaltlai leh elsen lam hman an hrat duh hle. Ngaihdam dil leh thupha chawi hi an hreh em em a, sawisel an ngaithei lo hle a, chutih laiin an phak tawkah thil an duhtuiin mi sawisel an ching hle lawi si. Inchhangbung ngat phei chu inhniala, inkhak fek fek an ching duh khawp. Chuvangin anmahni hrethiam chunga dawhthei taka enkawl an mamawh hle a ni.

An taksa thang thut avangin an taksain tlakchham a nei thin a. Insawisel neuh neuh te damsam loh thut thut te an hrat duh hle. An na der emaw ti lo la a tha ang. An taksain a mamawh em avangin eng eng emaw ei tur an dap ruai a, ei tur tha i pek loh chuan chin dan tha lo (bad habbit) zu in, meizial zuk ruk, sahdah hmuam, gutkha product- Tirangga etc. ganja, damdawi ruih theih chi hrang hrang chin dawklak an tan a awlsam em em mai a. Taksa tana chaw tha – thei leh thil dang an ngainat zawng hriat tum la, chu chu a ei theih mai turin chhawpsak thin rawh, hemi atan hian i neih tawkah inren suh, chuti lo chu amah enkawl nan sum tam tak i la seng thei a nia. A taksa mamawh hrethiam chungin buaipui rawh, i inchhir hauh lovang. Tleirawlte hian duat hluautu ai chuan anmahni hrethiam chunga enkawltu an mamawh zawk.

An rilru a thawleng a, thil ho tea nuih vak vak te, awmze nei lova te chiam chiam te, nalh vak lova zai vak vak te, phun se se, inhrilhruk tih vel te hi an nuna bet tlat a ni a. Hrethiam la, lo hau ve sek lo la a tha ber ang.

Dawhtheihna an tlachham a, tha an tih lohzawng leh an ninzawngah chuan tihluih an har hle. An duh loh zawng chu thing hi an han ti mai mai khawp a, an ngainat zawng chu an ngaina leh em em a. Kawr pawh an ngainat zawng chu nalh tihpui vak lo mah la an ha tlut tlut tho ang, hrethiam mai la i hahdam a ni mai.

Mi laklawh an ni. Naupang zia an kalsan tawh a, puitling zia an la pawl pha tak tak bawk si lo. Maltlat nun nei chungin thian an ngaina em em lawi si. Tumah mamawh lo ang maia an khawsak lai hian khawhar ngawih ngawih chang an ngah em em a. Lansarh an duh viau laiin tarlan erawh thih hrehin an hreh lawi si. An inuluk viau laiin tawp riau chang an nei bawk si. Thil an duhtui em em a anmahni erawh chuan an tlin lem hlei lova. An la puitling lo a nih kha hrethiam ve mai teh, rilru lo tihah duh vak lo la in hlim tlang a ni mai.

An hriatna a thaa, thil ngaihtuah peih tak an ni. Hriatna lamah an tuihal a, thil thar zir an chak hun lai a ni. Thil zirtir leh fuihna thute hi ngaithla awm lo takin awm mahse an ngaithla ngun hle tih hriat a tha. An nun mak tak avang hian zirtir leh fuih tim chuang suh an hre reng tho a nia. Tih takzeta i zirtirna chu eng tikah emaw chuan a la sawtpui ngei dawn a ni. “Hauh leh zilh an sawt chuang lo, ka zilh peih hrep lo ve, duh duh danin awm teh se,” tia i tihtauhsan mai chuan a tan leh i tan a la pawi thui hle dawn a ni.

Thunun leh thupek khauh tak hi an ngai thei lo hle a, ngenna erawh chu an ngaipawimawh thin hle. Thil ti tura i tirh dawn chuan anmahni rawn pah chungin ngenna siam la, an ti zung zung mai ang.

TLEIRAWLTE HUAT ZAWNG THIL PASARIH :

• A engamah hmaa hrawk leh vin.
• An thiante awm laia hauh leh zilh.
• An thuamhnaw hak tur lo thlansak.
• An ngaihdan an sawichhuah ve hneh taka lo khak let.
• I tleirawl/nulat/tlangval lai nun nen khaikhina hau fo leh midangte tluk lo anga sawikhum.
• An hming puma koh.
• An thiltih ve chhun sawisel sak leh endik sak.
• TLEIRAWL ENKAWL TUR NEITE CHUAN HETIANG HIAN AW…
• An nunah inrawlh chikim lutuk tawh lo la, hrethiam chungin enkawl ang che.
• An taksa lo danglam leh chi thlahna kawng (sex education)-a an dinhmun leh an hmabak khunkhan takin sawipui ngei ngei ang che.
• An harsatna an hrilh ngamna tur khawpin kawm ngeih tum hram rawh.
• Isua hi an thian tha, nun ruak hnawh khahna tha ber, innghahna tlak a nihzia vawi khat tal tih takzetin hrilh ngei ngei ang che.
• Chhandamna Camping himthaah vawi khat tal, a duhthlanna ngeiin luhtir ngei ang che.
• Hna thawhpuia i duh chuan nangmah ngeiin hma hruai la, i thawhpui hman dawn loh tuma amaha a lo tih ve ang ang chu phuailuai deuh mahse sawiselsak lovin faksak la, lawmthu hrilh nachang hria ang che.
• A eizawnna kawng tura Pathian thilpek a ni tih hriain a ngaihsanzawng leh tuipuizawng hriatsak la, tuipuiin phurpui la, theih tawkin back-up rawh.
• Kohhran leh Pawl (Association) a a inhman dan tur tawk bithliah fel tak siam la, chiang takin hrilh ang che.
• In chhungkaw member pawimawh tak a ni tih theihnghilh lovin zep then nei lovin, in chhungkaw sum lak luh zat leh in hmanna dik tak hriattir ve ngei ngei ang che.
• A tan tih takzetin, thingthiin, mittui tla chungin, i tawngtaisak thin tih hre ngei rawh se.
• A ngen apiang pe lo la, a mamawh tak tak erawh chu theihpatawpin ngaihtuahsak ang che.
• A hun hman dan tur Daily Routine siamsak la, a zawm theih chiah loh pawhin pawi ti suh a hun hman dan tura i duh chiang taka i hriattirna a ni e.