RAW CHI THA BIHCHIANNAEnvironment & Forest Department-in an chhianchhiah danin kum 2010 thleng khan Mizoramah hian mau chi hrang 35 a awm a, chung zinga 25 chu tualá¹­o a ni a, a dang 10 chu lakluh (introduced) a ni (E&F, 2010); heng ramdang maute hi kum 2006 aá¹­anga 2009 inkara Mautam dolêtna scheme – BAFFACOS (Bamboo Flowering and Famine Combat Scheme) leh National Bamboo Mission (NBM) kaltlang te a lakluh ni berin a lang. Ramdang mau, Mizorama lakluh tam zawk hi a tira a laluttu te beisei leh ngaihtuah ang kha pha tak ang maw?

Kan Chief Minister zahawm takin chawkluh a tum raw chi 2, Mizo te dinchhuahna tur bulpui, India Hmarchhaka helna tihrehna tur a hmanraw tangkai la ni thei te hi i lo bihchiang dawn teh ang:


1. DENDROCALAMUS BRANDISII (Munro) Kurz–

Raw lian tak, hung nei chi, Tropical Wet Evergreen Forest (Phai-ruahtui dawng tam ngaw)-a awm chi a ni a, India ramah chuan Manipur leh Andaman thliarkarah a tualá¹­o-a, Myanmar, Thailand tih velah a awm bawk. India ram hmundangah a tualá¹­o thu sawi a la awm lo. Manipur-ah chuan Jiribam chhehvelah a tualá¹­o a, Meitei ho chuan ‘Wanan’ tiin an sawi. Kum 1913 chho aá¹­ang khan Coorg District, Karnataka-ah lakluh a ni a, ‘Burma bamboo’ tia hriat a ni, chuta á¹­ang chuan India ram hmundangah, a bikin Chhim lamah, thehdarh a ni ve ta zel a ni. India chhimlama an duhchhan nia an tarlan chu khung lai rama mau-raw tualá¹­o [Bambusa bambos (Mizo: rawhling); Dendrocalamus strictus (Mizo: Tursing)] te ang lo taka hling a neih ve loh vang te, a pum/a hung a ngil vang te leh a pum a len zawk vang te a ni ber (Viswanath et. al. 2013).


Karnataka leh a chhehvela an hmanna tam ber chu deh hnang atan te, pal banah te leh leilawn siam nan te a ni a (Singh 1986; Viswanathan et al. 2013), Manipur-a a tualá¹­onaah chuan a tuai an ei a (Viswanathan et al 2013), Manipur khawpui Imphal leh a chhevel bazar-a mau-raw lam kaihhnawih thil chi hrang hrang zawrhnaah erawh ‘Wanan’ aá¹­anga siam emaw a tuai emaw a awm ve lo thung (Singh et al. 2003).

RAW CHI THA BIHCHIANNARAW CHI THA BIHCHIANNA1.1 A THATNA TE:

(a) Hling a nei lo, a kung a ngil. A hung a bit lo.

(c) Hmun hnawng leh uap (humidity sang)-ah a á¹­ha duh a, pal-chawi atan te, kawr kam leh dil kama phunah te a á¹­ha.

(b) A pum a len avang leh a chang a khat avangin paih tur a tlem a, agarbatti kuang atana hman a remchang.

(d) Tuai a chhuah hnem; a tuai hi a eitlak bawk. Deh hnang atan leh hriamhrei fawng/ha atan a á¹­ha bawk. Maimaw pangnang khawina thlangra atan te, In chhung sekrek thil hrang hrang atan te, thing leh thlai kung do na atan te a á¹­ha.

(e) A tâmin chi a chhuah te hi awlsam takin a ṭiak thei; a chi a tlak hlima kui/chin vat a nih loh chuan a thi (inviable) hma hle thung; a zung kar (rhizome) pawh tihpunna remchang tak a ni.

(f) A hnah leh a á¹­ang tla a tam avangin leiá¹­ha (vermicopost) siamnan a hman theih.

1.2 A THAT TAWK LOHNA TE :

RAW CHI THA BIHCHIANNA(a) Uluk taka enkawl a, a zar hlawi zung zung loh chuan zar hnawksak tak a chhuah hnem a, a len tak tak hnuah phei chuan enkawl harsa tak a ni.

(b) Chinpun atana a zung kar a harsain, a hautak.

(c) A pum a len avangin sah hnuah lakchhuah a hautak.

(d) A pum a len avangin phurhkual a hautak a, a á¹­iak leh a bulkar ken kual zung zung a harsa.

(e) Tui a paihnem avangin, uluk taka thah a sawngbawl loh chuan pal leh eng ilo a hmanin a tlo lo, kum a daih meuh lo.2.

2. DENDROCALAMUS LATIFLORUS Munro

Raw chi á¹­ha nia an sawi dang leh chu Taiwan giant bamboo an tih mai, Taiwan hoin ‘Ma’ an tih Dendrocalamus latiflorus Munro hi a ni a. Myanmar leh China chhimlam leh Taiwan-ah te tualá¹­o a ngaih a ni a (Dransfield and Widjada, 1995), Asia chhim-chhak lam ram á¹­henkhatah chin pun a ni bawk (Rhind, 1945)

D. latiforus hi hung chhah tak nei chi a ni a, raw sang tak 45 ft aá¹­anga 82 ft thlenga sang thei a ni a, mau-raw lam chiah chuan a sang thei bera ngaih a ni. A tlang tehkualin 3 inches – 8 inches-a lian a ni tlangpui a, a chang leh chang inkar hi 8 inches – 27 inches-a sei a ni thei bawk. A tualá¹­ona hmunah te hian phaikuam aá¹­anga Zongaw-ah a á¹­o tlangpuia, ruahtui tamna hmunah a á¹­hangduang bik bawk. Chutih rual chuan lei bán leh dûpah te, leiá¹­hil – al bawk si (alkaline) emaw lei thur (acidic)-ah te emaw chuan a á¹­han a á¹­halo a, tuai ei tur phei chuan chin loh a á¹­ha zawk.

He rua hi Manipur leh Nagaland-ah pawh chin a ni a, Manipur-ah chuan Kuki hoin Myanmar aá¹­anga an lakluh nia ngaih a ni (Naithani, 2006). India ramah chuan Nagaland hi D. latiflorus tam berna hmun a ni (Naithani, 2006); kum 2004 – 2005 khan Nagaland hmun hrang hrangah a tam a, kum 2008 khan a tahtawlin Manipur-ah a tam ve leh bawk. Raw dang ang thoin kum 45 – 50 inkara tam chi a ni a, a tahtawlin emaw, a pumpuhlumin emaw a tam á¹­hin (Naithani, 2006). Taiwan lamah chuan a tam thu hriat tur a awm meuh lo a, Phillipines, Indonesia leh China-ah te erawh a tahtawlin, a hun pangngaiah a tam á¹­hin (Dransfield and Widjaja, 1995). A zung kar leh a chi kuiá¹­iah hmanga chin pun a ni ber a, Taiwan-ah chuan kum 1995 khan hlawhtling takin tissue culture hmangin a chi siam chhuah a ni tawh bawk (Dransfield and Widjada, 1995).

Ralleng (Naga) ho hi Mizo te ang bawk a mau-raw hmang nasa an ni a, In sak nan te, hriamhrei ha/fawng atan te, kawng chi hrang hrangin an hmang a. He rua, D. latiflorus hi Chakesang-Naga ho chuan ‘Kupho’ an ti a, thil kumhlun lo chi, râp In leh chhawl buk sak nan te, Inchhung sekrek thil siam nan te an hmang ber a, mau-raw dang aia a duap avangin a tlo lo a, rinrawlah an neih lo. Angami–Naga ho chuan ‘Vumi’ tiin an sawi a, In châk atan an hmang ber a, slab/beam do nan te an hmang á¹­hin. Ao-Naga ho ve thung chuan ‘Warok’ tiin an sawi a, chakkhai leklamah, hmanraw chhehchhawl ber atan an hmang a, thil kumhlun tur chiah an hmang ngai meuh lo a, hun reilo te chhunga hman tur, thehthang leh mai theih atan an hmang deuh ber, thingtlang khaw á¹­henkhatah chuan tui chawi nan an la hmang bawk. Kum 2015-a Chozüba, Phek District-a ka kal á¹­um pawhin he rua hi mo lawmna ruai á¹­hehnaah kutsilna tur tuidawn atan an hmang.

NATIONAL BAMBOO POLICY (Revised) LEH KAN BEISEI RAW CHIHNIH

India ramin mau tharchhuah leh a kaihhnawih lama hma kan sawn theihna tura hmalakna lianpui mai kan neih chu National Bamboo Mission a ni a, kum 2006 – 2007 khan a thawhkhatna duan chhuah a hman nghal a ni a, he Mission kaltlang hian Mizoramah pawh Mau plantation engemawzat siam a ni nghe nghe a, a chhawr ber State te zinga mi pawh kan ni awm e. Kum 2018 khan NBM hnathawh dan leh hmasawn dan te ennawn a ni a, kalphung thar an duang a, Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019) siam chhuah a ni ta a ni.

Chu guidelines-ah chuan a ram leilung leh sik leh sa a zirin mau chin pun tur thlan tur a nih thu te leh a ram mi ten an mamawh leh hman á¹­angkai chi ngaihpawimawh a nih tur thu te tarlan a ni a (section 10.1); rawmngaw nilo, ram bua leh thing á¹­o lohna hmunah te, luikamah te heng mau te hi chin tur a ni. India rama mau tamna hmuna mi te leh mau hman uarna hmuna mi te hman dan hrang hrang te, khawvelin mau a hman dan te bakah, sik leh sa leh ram leilung te thlir chungin he guidelines-ah hian mau chin tur bik chi kua a tarlan a ni a (section 10.2), chung zinga chi 5 – Rawá¹­hing (Bambusa tulda), Ankuang (B. nutans), Phulrua (Dendrocalamus hamiltonii), Phungkirua (Thyrsostachys oliverii) leh Mautak (Melocanna baccifera) te chu Mizoram kan neih sa te vek an ni a. Mizoram kan neihsa loh te hi India Hmarchhaka kan state á¹­henawm hnaia tualá¹­o te vek a ni a, kan ram hruaitu te duhthusam raw chi hnih – D. brandisii leh D. latiflorus te hi chu an tel ve lo!


HUNG NEI NGE NEILO

Hman deuh khan China mau á¹­ha chi Moso kha lakluh tumin an beichiam tawh a, an duh chhan chu “a pum a lian a, hung a neilo bawk a, sah a awl” tih kha a ni a. Tun á¹­uma raw chi hnih te hi “a pum a len bakah hung nei chi…” a nih vanga thlan a ni leh thung lawi a. Khawvelah hian rua leh mau te hi an á¹­o dan a zirin chi hnihin an á¹­hen phawk a, chi khat chu hung nei chi, Science á¹­awngkama ‘Sympodial’ an tih mai chi hi a ni a, ‘tufted’ tih te ‘caepitose’ tih te pawhin an sawi bawk. Chi dang leh chu hung neilo chi a ni a, ‘monopodial’ tiin Science á¹­awngkama ‘Sympodial’ an tih mai chi hi a ni a, ‘tufted’ tih te ‘caepitose’ tih te pawhin an sawi bawk. Chi dang leh chu hung neilo chi a ni a, ‘monopodial’ tiin Science á¹­awngkam chuan an sawi a, ‘running bamboo’ tiin an sawi á¹­hin bawk. Running bamboo an tih chhan chu a zungpui (rhizome) hi a á¹­han chak vang leh a insemdarh chak vang a ni; rawtuai/mautuai te hi he rhizome aá¹­anga lo chawrchhuak á¹­hin hi a ni. Zirmite chuan a hung nei chi aiin a hung neilo chi hi inthlahpung chak zawkin an sawi a, tin, a hung nei hi chu a bawrkhawm luk á¹­hin avangin a zung á¹­hang zel tur leh tuaichhuah zel turin amah leh amah a indip (congest) hma bik. Tun á¹­uma kan hruaitu te raw duh chi hnih te hi hung nei chi, tuai chhuah chak zawk tur a sawi a ni a; hung neilo chi, mautak ang chi ho hi inthlahpung chaklo zawk anga sawi a ni bawk. Zir mite sawi dan nen chuan a inletling hlauh thung mai.

A TIAK

Kan ram hruaitu lam ten a chi siamchhuaktu pakhat chauh awm angin an sawi a, Assembly House-ah hial pawh a siamtupa monu damlohna avanga a chi la dawng lo anga sawi a ni. Tunge a nih ka hre hauhlo a, Growmore Biotech Ltd neitupa, Dr Barathi kha a nih ka ring thla ngawt a. Growmore Biotech hian an website (www.growmorebiotech.com)-a an tarlan danin an buaipui ber chu Beema bamboo an tih mai, Bambusa balcooa aá¹­anga raw chi thar deuh, tissue culture hmanga an siamchhuah chu a ni.

RAW CHI THA BIHCHIANNA
Tissue culture hmanga D. brandisii á¹­iak an siamchhuah chu Kerala Forest Research Insitute (KFRI), Peechi-ah te, Institute of Wood Science and Technology (IWST), Bangalore-ah te leh hmun hrang hrangah lei tur an neih thu Kerala State Bamboo Mission chuan an tarlang a (http://www.keralabamboomission.org). KFRI leh IWST te hi zirlai kan nih lain a hmunah ngei kan lo zu tlawhin kan thlenchilh tawh a, an hnathawh ropui zia a takin kan hmu tawh. KFRI phei hi chuan mau leh tairaw zirchianna lam bik tihchhuahna changtlung tak, ‘Journal of bamboo and rattan’ (International peer reviewed Journal) an nei nghe nghe. Tin, kan sawi tawh angin D. latiflorus hi chu kum 1995 khan Taiwan ramah tissue culture hmangin a chi siamchhuah a ni tawh.

Eng atan ber nge kan hman dawn?

RAW CHI THA BIHCHIANNAHeng raw chi hnih hi lo neiin, kan ramah hian lo á¹­hangduang ta pawh ni ta tehreng sela engtia hman nge kan tum? tih hi zawhna lian tak, kan Sorkar Flagship programme sawifiahnaa la sawi telloh a ni. Sahsa lakkhawma, phurchhuah dan tur erawh ngaihtuah tel a ni a, a hralh dan tur emaw, a sawngbawl dan tur emaw chu sawichhuah a la ni lo. A hmanna tur hriatsa thlai leh thildang tam tak kan chawk luh tawh te pawh kan hlawhtlinpui hleihtheih loh laia hmanna tur pawh kan la hriat chiah loh han bawhzui chu a huphurhawm angreng viau mai, beidawn tizualtu a ni leh ang tih a hlauhawm mang e. Zir miten ram hrang hranga an hmanna an sawiah hian heng raw chi hnih te hi “a tuai a tui thu leh a tuai ei atana an chin pun” a nih thu an tarlang tlangpui a; “a rua hi a duap avangin thah loh chuan a tlo lo a, rinrawla neih chi a nih loh thu” an sawi zel bawk a, zir ve lem lo, Zopa thil chika lo chik ve, Ralleng pa ho pawhin chutiang tho chuan an sawi bawk. A hmanna dang an sawi leh chu paper siamna a ni; Mizorama kan ngah êm êm, mautak phei hi paper á¹­ha chi siamnan an duh deuh bik.

Dr. David C. Vanlalfakawma
Department of Forestry
Mizoram University

Post a Comment

Powered by Blogger.