
Kan Chief Minister zahawm takin chawkluh a tum raw chi 2, Mizo te dinchhuahna tur bulpui, India Hmarchhaka helna tihrehna tur a hmanraw tangkai la ni thei te hi i lo bihchiang dawn teh ang:
1. DENDROCALAMUS BRANDISII (Munro) Kurz–
Raw lian tak, hung nei chi, Tropical Wet Evergreen Forest (Phai-ruahtui dawng tam ngaw)-a awm chi a ni a, India ramah chuan Manipur leh Andaman thliarkarah a tualá¹o-a, Myanmar, Thailand tih velah a awm bawk. India ram hmundangah a tualá¹o thu sawi a la awm lo. Manipur-ah chuan Jiribam chhehvelah a tualá¹o a, Meitei ho chuan ‘Wanan’ tiin an sawi. Kum 1913 chho aá¹ang khan Coorg District, Karnataka-ah lakluh a ni a, ‘Burma bamboo’ tia hriat a ni, chuta á¹ang chuan India ram hmundangah, a bikin Chhim lamah, thehdarh a ni ve ta zel a ni. India chhimlama an duhchhan nia an tarlan chu khung lai rama mau-raw tualá¹o [Bambusa bambos (Mizo: rawhling); Dendrocalamus strictus (Mizo: Tursing)] te ang lo taka hling a neih ve loh vang te, a pum/a hung a ngil vang te leh a pum a len zawk vang te a ni ber (Viswanath et. al. 2013).
Karnataka leh a chhehvela an hmanna tam ber chu deh hnang atan te, pal banah te leh leilawn siam nan te a ni a (Singh 1986; Viswanathan et al. 2013), Manipur-a a tualá¹onaah chuan a tuai an ei a (Viswanathan et al 2013), Manipur khawpui Imphal leh a chhevel bazar-a mau-raw lam kaihhnawih thil chi hrang hrang zawrhnaah erawh ‘Wanan’ aá¹anga siam emaw a tuai emaw a awm ve lo thung (Singh et al. 2003).
(a) Hling a nei lo, a kung a ngil. A hung a bit lo.
(c) Hmun hnawng leh uap (humidity sang)-ah a á¹ha duh a, pal-chawi atan te, kawr kam leh dil kama phunah te a á¹ha.
(b) A pum a len avang leh a chang a khat avangin paih tur a tlem a, agarbatti kuang atana hman a remchang.
(d) Tuai a chhuah hnem; a tuai hi a eitlak bawk. Deh hnang atan leh hriamhrei fawng/ha atan a á¹ha bawk. Maimaw pangnang khawina thlangra atan te, In chhung sekrek thil hrang hrang atan te, thing leh thlai kung do na atan te a á¹ha.
(e) A tâmin chi a chhuah te hi awlsam takin a á¹iak thei; a chi a tlak hlima kui/chin vat a nih loh chuan a thi (inviable) hma hle thung; a zung kar (rhizome) pawh tihpunna remchang tak a ni.
(f) A hnah leh a á¹ang tla a tam avangin leiá¹ha (vermicopost) siamnan a hman theih.
1.2 A THAT TAWK LOHNA TE :

(b) Chinpun atana a zung kar a harsain, a hautak.
(c) A pum a len avangin sah hnuah lakchhuah a hautak.
(d) A pum a len avangin phurhkual a hautak a, a á¹iak leh a bulkar ken kual zung zung a harsa.
(e) Tui a paihnem avangin, uluk taka thah a sawngbawl loh chuan pal leh eng ilo a hmanin a tlo lo, kum a daih meuh lo.2.
2. DENDROCALAMUS LATIFLORUS Munro
Raw chi á¹ha nia an sawi dang leh chu Taiwan giant bamboo an tih mai, Taiwan hoin ‘Ma’ an tih Dendrocalamus latiflorus Munro hi a ni a. Myanmar leh China chhimlam leh Taiwan-ah te tualá¹o a ngaih a ni a (Dransfield and Widjada, 1995), Asia chhim-chhak lam ram á¹henkhatah chin pun a ni bawk (Rhind, 1945)
D. latiforus hi hung chhah tak nei chi a ni a, raw sang tak 45 ft aá¹anga 82 ft thlenga sang thei a ni a, mau-raw lam chiah chuan a sang thei bera ngaih a ni. A tlang tehkualin 3 inches – 8 inches-a lian a ni tlangpui a, a chang leh chang inkar hi 8 inches – 27 inches-a sei a ni thei bawk. A tualá¹ona hmunah te hian phaikuam aá¹anga Zongaw-ah a á¹o tlangpuia, ruahtui tamna hmunah a á¹hangduang bik bawk. Chutih rual chuan lei bán leh dûpah te, leiá¹hil – al bawk si (alkaline) emaw lei thur (acidic)-ah te emaw chuan a á¹han a á¹halo a, tuai ei tur phei chuan chin loh a á¹ha zawk.
He rua hi Manipur leh Nagaland-ah pawh chin a ni a, Manipur-ah chuan Kuki hoin Myanmar aá¹anga an lakluh nia ngaih a ni (Naithani, 2006). India ramah chuan Nagaland hi D. latiflorus tam berna hmun a ni (Naithani, 2006); kum 2004 – 2005 khan Nagaland hmun hrang hrangah a tam a, kum 2008 khan a tahtawlin Manipur-ah a tam ve leh bawk. Raw dang ang thoin kum 45 – 50 inkara tam chi a ni a, a tahtawlin emaw, a pumpuhlumin emaw a tam á¹hin (Naithani, 2006). Taiwan lamah chuan a tam thu hriat tur a awm meuh lo a, Phillipines, Indonesia leh China-ah te erawh a tahtawlin, a hun pangngaiah a tam á¹hin (Dransfield and Widjaja, 1995). A zung kar leh a chi kuiá¹iah hmanga chin pun a ni ber a, Taiwan-ah chuan kum 1995 khan hlawhtling takin tissue culture hmangin a chi siam chhuah a ni tawh bawk (Dransfield and Widjada, 1995).
Ralleng (Naga) ho hi Mizo te ang bawk a mau-raw hmang nasa an ni a, In sak nan te, hriamhrei ha/fawng atan te, kawng chi hrang hrangin an hmang a. He rua, D. latiflorus hi Chakesang-Naga ho chuan ‘Kupho’ an ti a, thil kumhlun lo chi, râp In leh chhawl buk sak nan te, Inchhung sekrek thil siam nan te an hmang ber a, mau-raw dang aia a duap avangin a tlo lo a, rinrawlah an neih lo. Angami–Naga ho chuan ‘Vumi’ tiin an sawi a, In châk atan an hmang ber a, slab/beam do nan te an hmang á¹hin. Ao-Naga ho ve thung chuan ‘Warok’ tiin an sawi a, chakkhai leklamah, hmanraw chhehchhawl ber atan an hmang a, thil kumhlun tur chiah an hmang ngai meuh lo a, hun reilo te chhunga hman tur, thehthang leh mai theih atan an hmang deuh ber, thingtlang khaw á¹henkhatah chuan tui chawi nan an la hmang bawk. Kum 2015-a Chozüba, Phek District-a ka kal á¹um pawhin he rua hi mo lawmna ruai á¹hehnaah kutsilna tur tuidawn atan an hmang.
NATIONAL BAMBOO POLICY (Revised) LEH KAN BEISEI RAW CHIHNIH
India ramin mau tharchhuah leh a kaihhnawih lama hma kan sawn theihna tura hmalakna lianpui mai kan neih chu National Bamboo Mission a ni a, kum 2006 – 2007 khan a thawhkhatna duan chhuah a hman nghal a ni a, he Mission kaltlang hian Mizoramah pawh Mau plantation engemawzat siam a ni nghe nghe a, a chhawr ber State te zinga mi pawh kan ni awm e. Kum 2018 khan NBM hnathawh dan leh hmasawn dan te ennawn a ni a, kalphung thar an duang a, Operational guidelines of National Bamboo Mission (Revised June, 2019) siam chhuah a ni ta a ni.
Chu guidelines-ah chuan a ram leilung leh sik leh sa a zirin mau chin pun tur thlan tur a nih thu te leh a ram mi ten an mamawh leh hman á¹angkai chi ngaihpawimawh a nih tur thu te tarlan a ni a (section 10.1); rawmngaw nilo, ram bua leh thing á¹o lohna hmunah te, luikamah te heng mau te hi chin tur a ni. India rama mau tamna hmuna mi te leh mau hman uarna hmuna mi te hman dan hrang hrang te, khawvelin mau a hman dan te bakah, sik leh sa leh ram leilung te thlir chungin he guidelines-ah hian mau chin tur bik chi kua a tarlan a ni a (section 10.2), chung zinga chi 5 – Rawá¹hing (Bambusa tulda), Ankuang (B. nutans), Phulrua (Dendrocalamus hamiltonii), Phungkirua (Thyrsostachys oliverii) leh Mautak (Melocanna baccifera) te chu Mizoram kan neih sa te vek an ni a. Mizoram kan neihsa loh te hi India Hmarchhaka kan state á¹henawm hnaia tualá¹o te vek a ni a, kan ram hruaitu te duhthusam raw chi hnih – D. brandisii leh D. latiflorus te hi chu an tel ve lo!
HUNG NEI NGE NEILO
Hman deuh khan China mau á¹ha chi Moso kha lakluh tumin an beichiam tawh a, an duh chhan chu “a pum a lian a, hung a neilo bawk a, sah a awl” tih kha a ni a. Tun á¹uma raw chi hnih te hi “a pum a len bakah hung nei chi…” a nih vanga thlan a ni leh thung lawi a. Khawvelah hian rua leh mau te hi an á¹o dan a zirin chi hnihin an á¹hen phawk a, chi khat chu hung nei chi, Science á¹awngkama ‘Sympodial’ an tih mai chi hi a ni a, ‘tufted’ tih te ‘caepitose’ tih te pawhin an sawi bawk. Chi dang leh chu hung neilo chi a ni a, ‘monopodial’ tiin Science á¹awngkama ‘Sympodial’ an tih mai chi hi a ni a, ‘tufted’ tih te ‘caepitose’ tih te pawhin an sawi bawk. Chi dang leh chu hung neilo chi a ni a, ‘monopodial’ tiin Science á¹awngkam chuan an sawi a, ‘running bamboo’ tiin an sawi á¹hin bawk. Running bamboo an tih chhan chu a zungpui (rhizome) hi a á¹han chak vang leh a insemdarh chak vang a ni; rawtuai/mautuai te hi he rhizome aá¹anga lo chawrchhuak á¹hin hi a ni. Zirmite chuan a hung nei chi aiin a hung neilo chi hi inthlahpung chak zawkin an sawi a, tin, a hung nei hi chu a bawrkhawm luk á¹hin avangin a zung á¹hang zel tur leh tuaichhuah zel turin amah leh amah a indip (congest) hma bik. Tun á¹uma kan hruaitu te raw duh chi hnih te hi hung nei chi, tuai chhuah chak zawk tur a sawi a ni a; hung neilo chi, mautak ang chi ho hi inthlahpung chaklo zawk anga sawi a ni bawk. Zir mite sawi dan nen chuan a inletling hlauh thung mai.
A TIAK
Kan ram hruaitu lam ten a chi siamchhuaktu pakhat chauh awm angin an sawi a, Assembly House-ah hial pawh a siamtupa monu damlohna avanga a chi la dawng lo anga sawi a ni. Tunge a nih ka hre hauhlo a, Growmore Biotech Ltd neitupa, Dr Barathi kha a nih ka ring thla ngawt a. Growmore Biotech hian an website (www.growmorebiotech.com)-a an tarlan danin an buaipui ber chu Beema bamboo an tih mai, Bambusa balcooa aá¹anga raw chi thar deuh, tissue culture hmanga an siamchhuah chu a ni.
Tissue culture hmanga D. brandisii á¹iak an siamchhuah chu Kerala Forest Research Insitute (KFRI), Peechi-ah te, Institute of Wood Science and Technology (IWST), Bangalore-ah te leh hmun hrang hrangah lei tur an neih thu Kerala State Bamboo Mission chuan an tarlang a (http://www.keralabamboomission.org). KFRI leh IWST te hi zirlai kan nih lain a hmunah ngei kan lo zu tlawhin kan thlenchilh tawh a, an hnathawh ropui zia a takin kan hmu tawh. KFRI phei hi chuan mau leh tairaw zirchianna lam bik tihchhuahna changtlung tak, ‘Journal of bamboo and rattan’ (International peer reviewed Journal) an nei nghe nghe. Tin, kan sawi tawh angin D. latiflorus hi chu kum 1995 khan Taiwan ramah tissue culture hmangin a chi siamchhuah a ni tawh.
Eng atan ber nge kan hman dawn?

Dr. David C. Vanlalfakawma
Department of Forestry
Mizoram University
Post a Comment