Chuauthuama Pachuau
Kum 1973-ah khân MZP chuan ‘Thu leh Hla Kûtpui’ kan buatsaih a; a hmun chu Aijal Theatre Hall kha a ni. Chumi ṭuma kan mi sàwm zîngah chuan Papuia (Ṭâwipui), LM Chhînga (Bãktàwng) leh Rev.Liangkhaia an lo tel. Rev. Liangkhaia chu ‘Mizo sakhua’ tih ziak tùrin kan sâwm a; keimah ngei a hnênah kalin, thu ziak tùra sàwmna lehkha chu ka pe a. An varanda chhim lam hmâwrah ni lum a lo âi a; ka lehkha pêk chu a han en vang vang a, nui chung deuh hian, “Mizo sakhua tih hi ka ziak duh tawh lo asin maw le! Hmàn lawkah khân MZP hian min ziahtîr tawh a; ATC-a ka zirlai C.Rosiama chu pakhatna a ni a; kei pahnihna min nihtîr ringawt mai a!” a lo ti a. Kei chuan, “Rawn ziak hrãm rawh,” tiin ka ngèn a. A rawn ziak ta ngei a; a lehkha hman pawh a lehlama thuziak dang awm vek tawh, uk deuh khek khuk hi a ni. 

MZP-in Thû leh Hla Kûtpui kan buatsaih ṭiak zànah khatih lâia Education Minister Pu Vaivênga khân a inah chawhlui min buatsaihsak a. Chutah chuan MZP hruaitute bâkah Rev. Liangkhaia leh LM Chhînga pawh chu an la tel ve zêl a. Rev.Liangkhaia kha a awm ve ràn ná a, titi a vawrh ve lêm lo a; kan zavaiin LM Chhînga titi kha kan ngaithla ṭhap mai a ni.LM Chhînga kha Zosâpthara hnung zuitu a ni a; Zosâpthara a ngaih sànzia chu sawiin a siak lo! 

Chumi ṭuma LM Chhînga’n Mizo Chawlhkâr ni hming vuah dàn, Zosâpthara sawi, a sawi chhàwn dàn ka la hriat reng chu hetiang deuh hi a ni: “Sâp-ho calendar-ah Sunday-a inṭan a nih avàngin Chawlhni aṭangin kan ṭan a. Chawlhni hming tùrah hian kan buai angreng hle. ‘Pathianni’ tih hi a tîrah chuan kan duh vak lo a; kan duh loh chhan pawh thil dang a ni lo. Thu sàwm pêkah, “I Pathian hming a narànin sawi suh,” tih a nih avàngin ‘Pathianni’ kan tih chuan Pathian hming a narànin kan sawi fo dâwn a; pumpelh kan duh a ni. 

“Chutianga kan ngaihtuah lâi chuan Vai ṭawnga a hming ‘Ravivar’ tih hman mai pawh kan rawt deuh thuak thuak a. A châng chuan ‘Sunday’ tih ve mai pawh kan duh titih bawk a. A tàwpah erawh chuan ‘Chawlhni’ tih hi kan thlang ta a ni. Chawlhni hming kan phuah tákah chuan a indawt dàn tùr chu a sam ta kuar a.

“Thawhṭanni hi kâr khata hna thawh ṭan ni a nih avànga ‘Thawhṭanni’ kan ti a; Thawhlehni-ah hian hna an thawh leh avànga ‘Thawhlehni’ kan ti leh mai a. Nilaini tih hi Chawlhni aṭanga a lâi tak a nih avàngin ‘Nilaini’ kan ti a ni. Ningani hi Chawlhni aṭangin ni ngana a nih avàngin ‘Ningani’ kan ti leh a. Zirtàwpni hi kâr khata sikula lehkha zir a tàwp ni a nih avàngin ‘Zirtàwpni’ kan ti a (sikulah hna a thawk ṭhin a ni ang, ‘Lei laih ni’ ti tâwk an awm). Inrinni hi chu a hming hian a hrilh fiah nghâl mai a; Chawlhni atâna inrin lâwk ni a nih avàngin ‘Inrinni’ kan ti a ni.” 

Hei hi LM Chhînga’n a pu Zosâpthara sawi a hriat, a sawi chhàwn dàn tlângpui chu a ni. Chawlhkâr ni hming hi hmànlai Mizo ṭawng lehkhabu chhuak hmasaahte khân hmuh tùr a awm rêng em? Kum 2004 khân ATC Archives-a ‘Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu’ leh ‘Kristian Tlângau’ chanchinbu a chhuah aṭanga kum 1930 thlengin ka chhui chiam tawh a. Zosâpthara te phuah dàn anga indawt fel taka ziah chhuah thlap hi chu hmuh tùr a tam lo. Chawlhkâr ni hming ziah chhuah ka hmuh hlui ber chu Mizo leh Vai Chanchin Lehkhabu, January 1907, phêk 2-5-ah khân a ni a. Chuta an ziah dàn chu: “Pathian-ni, Thawhṭan-ni, Thawhleh-ni, Inkhâwm-ni, Ninga-ni, Zirtàwp-ni, Inrin-ni” tih a ni. 

Hetah hian ‘Pathianni’ tih, a tìra an hman hreh deuh kha ‘Pathian-ni’ tih a ni ta tlat mai a; ‘Chawlhni’ tih bákah khân kum 1907-ah chuan ‘Pathian-ni’ tih hi an lo hmang tel ve leh ta tho a nih hmèl hle. ‘Nilai-ni’ pawh ‘Inkhâwm-ni’ tih a ni a; kum 1907-ah khân Nilai zàn inkhâwm hi an neih tawh avàngin ‘Inkhâwmni’ tih hi a hming pakhatah an hmang a ni. 

‘Chawlhni’ tih chu a tìra an pawm zâwk tak chu ni mah se, ‘Pathianni’ tih pawh chu an hmang lãr thawkhat thuai tho a ni ang, amah Zosâpthara ngei pawhin a hla siamah, “Chawlhni Lalpa, kûnin ngâi la,” (KHB No. 560) a tih lâiin a dawt maiah, “Vawiin Pathianni a lo thleng,” (KHB No. 561) a ti ve leh tho bawk.A tlângpuiah erawh chuan ‘Chawlhni’ tih hi tûn hma chuan kan hmang uar deuh zâwk ṭhin a; tûn hnûah hian MSSU-in ‘Pathianni’ tih hi Sunday School zirlaibûah a hman ták vek avàngin ‘Chawlhni’ tih âi chuan ‘Pathianni’ tih hi kan hmang uar ta zâwk niin a lang a; upa lam erawh chu ‘Chawlhni’ la ti fan tâwk an awm! 

Kristian Tlângau hi kum 1911-ah ‘Krista Tlângau’ ti-a chhuah ṭan a ni a. Hetah pawh hian Chawlhkâr ni hming indawta ziah chhuah hi hmuh tùr a awm mang lo. May 1912:73-ah leh July 1912:107-ah chuan ‘Pathian ni’ tih a lang a.October 1914:4-ah ‘Thawhṭan ni’ leh ‘Nilai ni’ a lo lang a. September 1917-ah, “Pathian ni sherh ila,” tih kan hmu. 

February 1912:228,229-ah chuan “Mualbu Chawlhni Sikul hotu Challianthanga,” tih a lo lang hlawl mai a. A hnu zêlah ‘Chawlhni Sikul’ tih a lang zing viau.October 1913:388-ah chuan ‘Champhai Kohhran Thu’ sawinaah chawlhkâr ni hming pali, “Pathian ni, Nilai ni (Inkhâwm-ni), Ninga ni, Zitàwp ni, Inrin ni,” tih te a lo lang a. Hei hi Kristian Tlângau-a ‘Ninga ni’ tih lo lan hmasakna ber a ni. “Chawlh ni’ tih chu Kristian Tlângauah chuan kum 1912 February-ah hman a ni tawh a; thla thum hnûah May 1912-ah chuan ‘Pathian ni’ tih chu an hmang ve leh ta tho a nih hi! 

Kristian Tlângau, December 1913:421-424-ah chuan hetiang thû hi kan hmu a, “Khawvêl thu hriltute inzawma, rilru hmunkhata ṭawngṭai tùr: January 4th, 1914-10th. Pathian ni January 4, Thawh-ṭan ni January 5, Thawh-leh ni, January 6, Nilai-ni, January 7, Ninga-ni, January 8, Zirtàwp ni, January 9; Inrin ni, January 10” tiin. Hei hi Kristian Tlângau-a chawlhkâr ni, a kima lo lang hmasa ber a ni. 

Mizo lehkha thiam hmasaten English an zirna kha ‘Hma Bu’ a ni a; kum 1929-a Hma Bu (Sixth Edition)-ah chuan Chawlhkâr ni hming hetiang hian ziah a ni: “Pathian ni, Thawhṭan ni, Thawhleh ni, Ni-lai ni, Ni-nga ni, Zirtàwp ni, Inrin ni,” tiin (Hma Bu Sixth Edition, 1929:101). Entîrna thu an siamah chuan, “Ni-nga ni-ah tleirâwl chu a lo kal ta,” (The youth came on Thursday) tih a ni nghe nghe! Hma Bu hi Sixth Edition (1929) hma lam ka hmu thei lo; nei in awm chuan lo teh u. An ziah dàn a danglam em? 

Tûnlai hian mi ṭhenkhat hman uar thar tak pakhat chu ‘Ningani’ tih âia ‘Nilaithawhṭan’ tih hi a ni. Hemi chungchâng hi tûn hmâ deuhah pawh khân ni tin chanchinbu-ah sawi laih a ni tawh a; ‘Nilaithawhṭan’ tih hmang uartute chu an ṭang na angreng hle! June 30, 2003-a Vànglaini chanchinbu-a ‘Ṭawng chungchâng’ tih ziaktu phei kha chuan, “Nilaithawhṭan hi Ningani kan neih hmâa kan neih zâwk a ni e,” a ti mauh mai a! A hre fuh tâwk lo deuh a ang hle. Khatiang deuh bawk khân April 16, 2004-ah Vànglaini-ah bawk V.L.Ruala (Sèrchhîp) khân, “Ningani âiin Nilaithawhṭan chu upa zâwk” angin a rawn sawi ve leh bawk a! 

V.L.Ruala thuziak chhànna ni pah fãwmin Rev. Z.T. Sângkhûma leh R. Vànlàwma-ten Vànglaini-ah an rawn ziak ve leh a. Rev. Z.T.Sângkhûma phei kha chuan, “Ningani tih lo chhuah dàn tak phei hi chu sawi pawh a zahthlák zâwk,” tih lam hawiin a rawn ziah nghe nghe kha! R. Vànlàwma thung kha chuan, “Nilaithawhṭan tih hi a reh viau tawh emaw ka ti a,” a rawn ti a. A reh viau loh dàn chu tûn thlenga ṭan tlat táwk an la awm dànah hian a hriat hle!

‘Nilaithawhṭan’ tih ṭan tlattute hian Pu Buanga dictionary-a a lo awm ve hi an ṭan chhan deuh ber a. Pu Buanga khân Mizo ṭawng a zir nasa a, a fakawm hle; mahse, a dictionary-a a dah zawng zawng hi ‘Persia dàn danglam thei lo’ an swi ang maia pawm vek tùr erawh chu a ni lo ang! Pu Buanga dictionary hi kum 1940-ah chhut hmasak ber a lo chhuak a; khatih lâi khân ‘Nilaithawhṭan’ tih hmang chu an awm tawh tih a hriat theih a. Pu Buanga’n ‘Ningani’ a sawi dàn pakhat chu: “Nili-ni. n. the old name for Thursday now generally called Ninga ni and Nilai thawhṭan’ tih a ni.A hrilh fiahna hi pawm a harsa angreng khawp mai; a chhan chu ‘Nili-ni’ tih hi ‘Ningani’ hming hmasa a ni tlat lo! Zosâphluia leh Zosâpthara khân ‘Nili-ni’ tiin an phuah lo. Pu Buanga chuan ‘Nilai Thawhṭan’ chu a hranin a dah a: Nilai Thawhṭan, n. Thursday tiin (J.H. Lorrain, Dictionary, 1997:342). Tute emaw chuan ‘Nilaithawhṭan’ tih hi an hmang ve ṭhin tihna chu a ni. 

Zosâphluia’n ama chanchin a ziah, Upa H. Liansailova lehlin, ‘A Missionary Autobiography’ phêk 21-naah chuan Chawlhkâr ni hming an phuah dàn Zosâphluia ngei ziah chu hetiang hi a ni, “Kâr khata ni hming an lo nei hauh lo mai a (Chawlhni pawh). Thla hming erawh chu sàwmpathum an nei thung; tûnah chuan English thla hming an hmang ve tawh zâwk a. Kâr khata ni hming chu keini pahnihin kan phuahsak a ni. Chûng ni hming chu Chawlhni (sipaiho ration sem ni) a ni a, chu ni dawttu chu hna thawh ṭan ni a nih angin ‘Thawhṭan’ kan ti a, a dawt lehtu chu hna thawh leh ni - Thawhlehni kan ti a, a dawt lehtu chu kâr khata ni awm zâta a lâi tak a lo ni a, ‘Nilai’ kan ti a, a dawt lehtu chu kâr khata ni hmasa ber - Chawlhni aṭanga chhiarin a ni ngana a ni a, ‘Ningani’ kan ti a, a dawttu chu kâr khata sikula lehkha zir tàwpna a ni a, ‘Zirtàwpni’ kan ti leh a, a dawttu chu Chawlhni atâna inbuatsaihna ni a nih angin ‘Inrinni’ tiin kan vuah a. Mizo ṭawnga ni hmingte hi ṭawng dang zawng âiin a chiang zâwk a ni,” tiin (cf. Synod Archives Committee, Zosâphluia Chanchin (D.E.Jones-a autobiography), SL&PB,2021, phêk 49-50). 

Mizoram Synod hi chuan ‘Nilaithawhṭan’ tih hi a hmang ngái lo a, ‘Ningani’ tih hlîr a hmang ṭhin. Khawi laiah emaw chuan Pastor leh Kohhran Upa ṭhenkhat, an chawr chhuahna hmun azira ‘Nilaithawhṭan’ ti ve teh tlat chu an lo awm maithei; kan kohhran bîk hman dàn erawh chu ‘Ningani’ tih a ni reng. Mizoram sawrkar calendar siamah pawh hian ‘Ningani’ tih a ni ṭhin. Tute lehkhabûah emaw chuan ‘Nilaithawhṭan’ tih hi an lo hmang ve khiah a nih pawhin tûnlai hnãivãia chhuak a ni duh hmèl hle; lehkhabu pângngâi tak chinah chuan ‘Ningani’ tih hi hman dàn tlângláwn ber a ni ang. 

Post a Comment

Powered by Blogger.