- R. Vanlawma
Vanglaini Oct. 11th Thawhlehni hian phekkhatnaah "Duhlian tawng hman lar ka duh" tiin front page-ah a lo lang kuau mai a, mak ka ti hle mai.
Keini tuna Mizoram leh, a chheh vela awmte hi kan chanchin ziak chiangtu hi kan hmu ngai lova, U.S.A. rama Illinois University-a Professor F.K.Lehman-a chuan kan vanneiha siamin Calcutta a piang kha Burma-ah an lo chho hlauh mai a, a pa te chuan Burma-ah an awmpui ta reng a. Graduate a lo ni a, Burma chhuahsan a lo tul dawn ta mai si a. India leh Burma inkara Mizo awmte hi kan chanchin a lo chhui hram a, 1963 khan America-a a chhuk hnuah keini Mizo hnam India leh Burma inkara hnam hrang tak lo awmte chanchin hi khawvel hriat a lo tul tak avangin a hriat ang ang a bu in University chuan a lo chhuah sak a, kan nihlawh hle a ni. Chu lehkhabu 'the Structure of Chin Society' tih bu U.S.A. University chhuah chu Tribal Research Institute, Govt. of Mizoram hotu nu Mrs M. Chaterjee khan Mizoram sawrkar hmingin a lo chhuah chhawng ve leh hlauh mai hi kan hriat zau phah a, a 1awmawm em em a ni. Kan thenawma awm an ni bawk a, a remchan chang chang hian lengah te min sawm a, Mizo history hi kan sawi zauh zauh thin. Pi Chaterjee-in min kalsan hnu khan thil âm lo tak tak kha Research Offficer-te khan an duh zawngin Mizo History an kalpui a, "Mizo tawng" tih leh "Lusei tawng" tih pawh a awm lova, "Duhlian tawng" tih vek tur a ni, te an rawn ti a. Mizoram sawrkar Research Department atanga an rawn tih a nih avangin min tibuai ta nek mai a ni.
Pu Lehmana chhui dan chuan 1397 kum khan Shan ho hi Kalemyo leh a chheh velah hian awmhmun an khuar tan vel niin a sawi a, chumi avang chuan Mizoho (a ni chuan Chin a ti mai a), te chuan an lo ngam lo deuh ni awm takin phaizawla buh chin aiin tlangram lo neih an lo ching a. Shan ho kha hnam sang deuh zawk an nih avangin tlangram lo neih chu Mizo chuan an lo uar ta zel a, nakin lawkah chuan tlang ramah hian an lo lut zo ta ni awm takin Burma leh Shan hote lam chanchin a sawi pawlh pahin a sawi a, chu aia chiang zawka sawi reng kan la hre ngai lo. Burma ho kha an chhim chhak lam deuhva awm thin Shan ho chu an rawn hneh ta zawk a, Mizo chu tlang ram lamah an pil nghet ta tual tual ni awmin a lang ta. A tirah chuan tlangram lo chu a neitu Mizote hmingin anmahni pawh chuan "Zo lo" an ti deuh mai thin a, nakinah chuan ZO han tih chuan tlang ram tihna lam pawh a lo kawk thei ta zel a, 'sang' tihna pawh a lo kawk thei ta a ni.
Nakinah chuan thlangtla hmasa, tuna Kuki ho kan tih tak mai lal fanu in fa a lo pai a, Paite ramah a luh chhoh pui ta a. A ni chuan Paihte nula a nei a, Sisinga fapa a nei, i ti mai teh ang. A ni chuan fapa pahnih a nei a, a naupang zawk chu Bawklu-a an ti a. A ni chu Lusei lam ram chhuak nge, rammu pawh hriat ni lovin fa tlum zawk Bawklua chu an ral lak nge buaina tel lova hruai pawh sawi awm lovin an hruai haw ta a. Khatih lai kha Mizo zingah lal khan hlawh an nei ngai lova, lawmman ang deuh hian kumkhatah nikhat hi an thlawhhma a pui turin an ruai thin a. Chutih lai chuan zanah hian vantirhkoh an lo kal a, Bawklua fapa Ralna-a hnenah khan lal turin an sawm ta a. A ni chu a zak deuhva mahsela, a nupui Lawileri chuan pawm a rawt ta tlat mai a, an pawm ta nge nge a ni. A han lal hmasaber Bawklua kha a fapa naupang zawk a nih avangin tun thleng hian Sailo thlahte chu a naupangber zel hi roluahtu an ni ta zel a ni.
Ralna/Lusei lal ten Paite hnen atanga an hruai hawn kha a hawntute khuaah daifem deuh, turkhur kawng thlangah hian in an sak sak a, chuta a awm lai chuan naupang hian an zah lo viau mai a. A in chu kal pah hian an vawm thin a, chuvang chuan an fa neih hmasakber chu mi tam takin an lo hmuah avang khan Zahmuaka an han sa phawt a. A chhang lo piang leh chu a in an vawm nasat avangin Zadenga an han ti leh a, a dawt leha lo piang chu a lo lian deuh bawk a, Paliana an sa a. A dawt leh tu pawh chu mipa bawk, pian tha tak a ni a, min an zah ta deuh bawk a, Thangluaha an ti leh a. A dawt lehah mipa tha tak a lo pian leh tak fo phei chuan Thangura an ti ta hial a ni. A dawt leha lo piang phei chu Rivunga te, Chenkuala te, Rokhuma te an la ni ta zel a ni. Nakinah chuan an lo chhungrual ta a, zah an lo kai ta a, kum khata tha khat lek hlawh tura lal tur pawh an lo inhmu zo ta lova, Ralna fapa te ho Zahmuaka te unau chu an lo lal ta ber mai a ni. Tiau chhak lam ai chuan Tiau lui thlang lam ram hi a lo awl zau zawkin buh an lo ei theih avangin Zahmuaka te unau ho chuan Tiau thlanglam an pan ta a. Thangura thlah Sailo fatlum berte chuan hnu an dal a, Buangtlang a khua an han siam ve dawn chuan a lo awm hmasate chuan, "In awm tumna hi kan ram a ni" an lo ti ta tlat mai a. Sailo khaw panga laia indang darh tawhte chuan khaw khata awm khawm veka tanrual an lo tum ta a, Selesih Khawbung bulah khian an lo awm khawm ta a ni.
Sailo lalho chu an lo fel em em mai a, Lal fapa te, Lal upa fapa te ho chu an khua a lo pem lutte chungah an tha em em mai a. miretheite mi harsate an tanpui nasa a, "Inti lal mai lova intihtlawm a ngai a ni" an ti a. Chung atang chuan Pu Buanga'n, "Khawvela thu mawi ber" a tih mai thin tlawmngaihna" tih pawh hi a lo piang ta hial a ni. Thlangtlaho khan Selesih chu an pan ta huai huai mai a, nakinah chuan "Selesangsarih" kan lo tih tak hial hi a lo tling thei ta a ni. Zawlbuk an sa a, tahchuan tlangval zawng zawng an riak a, tanpui ngai apiang an tanpui a, zualko a tlan ngai apiangah tleirawlte an tlan thin a. A lo lianin a lo awm hmasate pawh chuan an ngam tak loh avang chuan tuna kan Mizoram hi ram ruak huai a lo ni thei ta a, a luah turin an inzar darh leh ta a ni.
Lianchhiari pa te pawh an han chhuah khan Dungtlang lamah an chhova, Fanai lal Rorehlova pawh Farkawnah a indang a ni. Lianlula fate leh Lalchera fateho chu chhim lam zawnah an tla thla hlawm a. Lallula chu Dungtlang lam leh Farkawna Fanai note indang thla-uap turin Tan tlang bul Zopui hmunah a insawn chho ve a. "Tiau thlanglam ram chu Sailo ram vek a ni a, tumah Luhsum pe lovin an lo luh thlak ve kan remti lo" tia a puan hnuah, Pawi nula hmeltha nupuiah a nei a, zawiin thlang a tla ve ta a ni. Tuna Mizoram kan tih ber tak hi khatih lai, Selesangsarih a lo awm hnu kha chuan ram awl a lo ni a, Sailovin an luah khat ta a ni.
Aizawl ang mai a, Mizoram khawpui kan hriat hmasakber Selesih-ah hian khatih lai hnam (Mizo chi hrang hrang) an lo awm khawm a, tawng chi hrang lo hmang tawh khan kan awm khawm tak avang khan tawng khat kan lo hmang thei ta a, a lawmawm hle a ni. Selesih atang khan tun thleng hian Sailo awp hnuaia awm kan ni a, khatih lai tawng hrang lo nei tawh hlawmte pawh khan Lusei tawng vek kan lo hmang ta a, Lusei tawng chu Mizo tawng a lo ni ta a, Lusei hnam ngeite pawhin kan tawng chu keini naupan laite pawh khan Mizo tawng an ti vek a ni.
Lallula kha Selesihah kha chuan a tlangval tawh a, mahsela, Tan tlang bula a lal puite thlawp tura a han chho Zopuia a awm lai khan Pawi nula hmeltha nupuiah a nai a. Fapa Lalpuiliana a nei chauh kha a ni a. A ni chuan khawi khuaa an awm laiin nge tih kan hre lova, fapa Lalsavunga a nei a. A pa chuan natna hlauhawm (phar) a vei avangin a pawm an phal lova. A pa chu daipawna buktea a natna in mi a kai theih lohnaah a fapa pawh pawm tir hauh lovin a thi a. A pu Lallula chu Sialsuk tlang a thlen thlakin a tupa Lalsavunga chu nupui fanau neiin, lal ve thei a lo ni ta a. Hmuifang tlang Zawngtah tlangah a indang ve a, nakinah Hlimen tlang, Aizawl bula a awm lai sawn East India Company zawrh Napoleon-a donna tura an silai siam an hman loh an zawrhte a lo lei a ni tihte pawh Surg. Lt. Col. A S. Reid, Mizo an tihtlawm hnua Silai khawmtu khan a ziak ka chhiar. Chin-Lushai Land tih bu a mi te ka la hriatrengah chuan Lalsavunga hian 1835 velah silai hi a lei niin ka hria. Lallula rokhawmtu Lalmanga hi Reieka a awm lai a ni a, a ni pawh hian a lei ve bawk a ni. Lalmanga fapa Suakpuilala phei kha chu politik lam hi a lo hre viau mai a. British ho kha a biak dan kawng hmang a hria a, chuvang chuan a thih hnuah phei kha chuan a fapa Lianphunga, Lungtian (Tachhip bul)a a awm lai kha chuan tuna Mizoram puma lalber ang hian an hre tlat mai a ni. Chutiang chuan tuna kan ramah hian Mizo tawng hi kan tawng pui ber a ni ringawt a ni. Vailen hnuhnungbera chhimlam atanga British sipai lo kalte chuan Tlawng dung zawh thlain Lungtian an thlen chuan Mizoram la zo vek angin an inngai a nih kha.
Mizorama Missionary an lo luh a, Zosapthara'n Primary zirlaibu a han siam khan a kawmah hian 'Duhlian dialect' tiin a tarlang tlat mai a. A awmzia pawh kan hre lova, tun hnua kan han chhiar tam ve deuh hnu hian, Lallula khan Zopui atanga thlanglam a pan dawn khan, Thupuan a siam a, "Tiau thlanglam zawng zawng hi Sailo ram vek a ni a, tupawh Tiau lui rawn kan tum chuan 'Luh-Sum' an pe tur a ni" tia a puan tak avang khan a bik takin Hualngo leh Hualhang ho khap an ngai thei lova. Mahsela an chhuk ve duh avangin luhsum chu an pe a, mahsela Hualngo ho khan unau mah ni sela Tiau rala an lo indo tawh avangin an lawm thei lova, Sailo ho chu tuna Mizoram pum hi an lo hauh tlat avangin duh lian hi an ti ta em em a, 'Duhlian ho' an lo ti ta reng a ni. Hualhang ho chu Sailo hnuaiah an lo in tulut a, Hualngo erawh chuan a changin Sailo chu an dova, vawikhat phei chu Lallula fapa Vuta ramvak Thentlangah an lo man a, an kawl leh ngam si lova, Falamah an pe ta ringawt a nih kha. Falamin a lo chhuah leh khan, Lallula'n Thlanrawn a rawt dawn a, midang a rawt tel duh loh, a chhuah tirte khan lawmthu sawi nan Vuta chhuk thla tur chu an veng ta a.
Tiau an kân thla a, Vanzau an thlen chuan "Tunah chuan van a zau tawh e, i ram i thleng ta" an ti a, an an kalsan ta kha a ni a. Chutiang chu Duhlian lo chhuahna bul hi a ni a, sawi rik fo chi pawh a ni lova, hriat loh tum tlat chi a ni hial zawk a ni. A ri pawh kan hriat ngai zeuh loh Duhlian tih kha India independence hnu daihah Mizoram leh Mizo hnam inpumkhatna thu kan han sawi hnu khan a tichhe tur zawng khan a lo ri ta tlat mai a. Lallula'n Tiau lui thlanglam zawng a han hauh tlat mai chu han ngaihtuah chian phei chuan a ropui em em mai site kha, tihchhiat tum nan an ti a lo ni reng mai a. Mak ka ti ta kher mai.
A nih leh Duhlian hnam hi an awm reng em ni?
Khatih lai kha Naga leh India inkara thubuai tihrem tuma an beih nasat lai a ni a. America Missionary lamte sawirem tum khan an lo kal thin a, kei pawn khang nun lai kha Phizo-a te nen kan inkawp zual lai a ni a, vawihnih lai chu an kalhmang hre ve turin Kohima thlengin ka kal a, tunlaia Naga botupa an tih mai Muivah te pawh hi ka hmu ve thin a. Tangkhul a ni a, Naga ho lam ai phei chuan keini Mizo lam hi an hnaih zawk hial awm e. Mahsela Phizo-a te pawl Secretary ni thin Isaac Shwe khan Pu Phizo aimahin Muivah kha a lo thlawp ta zawk a, chuvangin Phizo-a pawh London-ah a tlan thla ta hial a nih kha.
Khang hun lai te khan Naga leh Manipur velah chuan ka kal apiang hian Duhlian hnam hi an awm reng em? hmuh hram ka duh a ni tiin mi ka zawt fo thin a. Manipur ram leh a chhehvelah chuan tumah reng min kawhhmuhtu ka hmu thei ngai lo a ni. Manipur ram atanga Tahan lama han kal turte in Moreh lamte ka kal tlangin Churrachandpur lamah Tipaimukh lamah Seling lama tlang zelte pawhin ka kal thin a. Ka kalpah hian Duhlian hnam chanchin hria leh hmuh tur hria an awm em? tiin ka bengvar reng bawk a, mahsela tumah hre chiang reng reng ka hmu lo. Chuvang chuan Lallula'n tuna Mizoram kan tih hi a pum mai hian an ram atan a lo hauh vek a, an zinga lo tel ve tur ni lova, lal hran bawl tur chuan tu tan mah |iau lui kan thlak a lo phal lo kha hauh zau an tiin, Duhlian an lo ti em em a, chuvang chuan Selesiha Mizote kha Duhlian an lo ti ta mai niawmtak khan a ngaihruat loh theih ta lo a ni. A dik pawh ka ring viau a ni. Chuvangin Burma phaizawla Shan ho an lo lut a, 1397 vela Mizote nen an lo inhnaih hle avang khan Mizote chuan tlangram lo neih an lo ching a. Tlangrama lutin thlang an lo tla thla ta zel nia Pu F.K.Lehman-an a lehkhabu 'The Structure of Chin Society' tih a ziaka a lo tihlan kha a tlangpui chuan a dikin a lang a. "Zo lo" han tihte pawh tlangram lo tihna ang zawnga ngaih a lo ni thei ta pawh hi a dik awm hlein a lang a ni.
Sailo leh an khua leh tuite Selesihah an han awm khawm a, "tlawmngaihna" tih tawngkam lo piang thei khawpin an lo inhmangaih tlang a, Mizo hnahthlak zawng zawng an awm khawmna hmun a lo ni ta a. Lusei tawng pawh Mizo tawng tih a lo nih phah ta hial a, a lo itsiktute chuan chuti khawpa mihring lo tam ta chu ngam inring hek lo, an kiansan ta zawk a. Chutih avang chuan tuna Mizoram kan tih hi Sailo ram turin an lo chhuahsan ta duak mai niin a lang ta ber a ni.
Amaherawh chu Duhlian tawng reh daih tawh, naupang te chuan hriat pawh kan lo hriat tawh loh kha British-in min chhuahsan hnu a, Lusei hnam ve bawk Hualngo ho vang ni ngei awma Duhlian hming a lo lian thar leh ta hi chuan kan hnam pum mai hian min tichhe dawn a ang hle mai. Mizorama Tribal Research Institute-ah bul a han inkhuar thar leh ni ngei tura a lo lang thar leh ta a. 'Thu leh Hla' chanchinbu lam thleng thlenga min lo daikhalh ta mai hi kan hneh lo thei mai dawn emaw te ka lo ti a ni. Selesih pawh a ropui angin kan chawimawi zo hauh lo te hi a mak a ni.
[Ziaktu phalna kan dil hran lo, hriatthiamna kan ngen e]
Post a Comment