– Lalhmunmawia Pachuau


YMA General Conference vawi 66-na, 2011 kuma neihah khân 2012 kumpuan atân “Ram leh hnam humhalh” tih pawm a ni a. Kumin 28th February khân Central YMA President T. Sangkunga’n a hawng ta a. He thupui vêk hi 1997 YMA General Conference khân kumpuan atân pawmin, 1998-2002 chhûng khân kumpuan atân hman a lo ni tawh bawk. Heti khawpa kan YMA hruaituten an ngai pawimawh hi a lawmawm a, thil tha tak a ni.

“Ram” kan tih chuan thil chi hnih – Political boundary (sawrkarin fel taka ram luah tur chin a siam) leh Cultural boundary (pi pute atanga kan hnam chên tawhna thin zawng) a huam thei ang. Mizo “hnam” kan tih chuan khawilai hmun pawha Mizo hnahthlâk ni tawh phawt chu a huam ang.

Eng vangin nge kan ram leh hnam humhalh a tul? ‘India mi’ ni mah ila, tlâng mite hi chu India ram laipui (mainstream India) hian kan chhiat kan thatah ‘ka ui ka âr’ min ti tak tak lo. Kan hmel leh pian a danglam bik a, kan ei duhzawng te, kan hnam zia leh nunphung (culture) te a danglam a, kan Indian pui tam tak hian India leilung fa ni theiin min ring tak tak lo. Chuta kârah India hmar chhak mite hi kan tlem hle.

Kan hnam hi chimral (assimilate) a nih loh nan hmanraw eng emaw hmanga kan inhumhim a ngai tlat a ni. Tharum thawha beih chi lah a ni si lo. 2011 chhiarpuiah khan India mipui zawng zawng chu 1,21,01,93,422 kan ni a, Mizoram chhungah mi 10, 91,014 kan ni. State leh UT huam vekin, mihring thathnem lamah India ram chhung political boundary then hrang hrang 35 zîngah 29-na kan ni phâk tâwk.

Eng pawh ni se, inchîmralna chu kawng hrang hrangah a awm thei a. A lu nunga tlem na na na tan chuan political assimilation te, cultural assimilation te, economic assimilation te a thleng thei vek.

Kan hnam mai bakah hian kan ram (geographical premise) hi kan humhalh a tul takzet. Pi leh pute atanga kan chenna hi kan hnam (tuna awm mek te leh chhuan lo la awm tur te) tan chênna nuam leh chenna tlaka humhim leh humhalh a ngai hle. He kan chenna ram bak hi chu ‘kan ram’ tia sawi tur kan nei lova, chuvang chuan kan humhalh tlat a tul. He ramah hian kan pi leh pute kha kum 1700 AD vela lut thla angin kan chhut a. Zalen taka kan awmna thinah 1890 AD atangin Sap hovin an awp ta daih a, the Chin Hills Regulation 1896 chu 1st June, 1897 daih tawh khan hman a lo ni tawh a. Tin, the Bengal Eastern Frontier Regulation I of 1973 hmangin fel taka ramri siamsak kan ni a, chu dan chu 3rd September, 1930 atang khan Mizoramah hman tan a lo ni ta bawk.

The Govt. of India Act 1935 hmangin kan ram hi “excluded Area” atan puan a ni a, kan ram chu Mizote min pe leh ta bawk. State of Mizoram Act 1986 hmangin Mizoram chu State puitlingah hlankai a ni a, chuvang chuan Mizoram chu inthlahrung hauh lovin “kan ta” kan ti thei a ni. India sawrkarin kan luah tur ram atana min pek a nih avangin a humhalh chu kan mawh a ni tlat.

Mizo mipuite hi chimralna (assimilation) laka hum kan ngai. India ram dan han en mai hi chuan inchimral hi thleng lo tura rin theih a ni. Inchimralna laka kan him theih nan India chuan ILP a buatsaih a. He ILP hi Bengal Eastern Frontier Regulation 1873 hmanga siam a ni a. a kal chho zel a (a tawi zawngin), 1933 khan tuna kan hman lai hi an siam chhuak. Dik takin he dan hi hmang ni ila kan ramah hian heti em em hian hnamdang an tam lovang. Chuvang chuan ILP hi inchimralna vengtuah chuan a rintlak loh phawt mai.

Ram leh hnam kan humhalh dawn chuan kawng hrang hrangah tih tur kan nei nual mai. Keini, a neitu, a ram chhunga cheng ngei ngei te hian kan humhalh tawk lo thin hle. Sawrkar leh ram hruaitute tih tur lam chu dah tha ta ila, mimal tin tih ve mai theih te sawi ta zâwk ila.

1. ei leh bâra intodelh tura beih: Zirlai tan pawh chhawr tlâk, ei hmuhna khawpa zirna hman tangkai a tul hle. Chu chuan hnam a chhan ang. Ei leh bâra intodelh hian hnam zahawmna a siam. Mithiam ten ram retheite tlâkchham hrang hrang an zichhuah an sawi a. An tlâkchham te chu: taihmâkna (industriousness) te, tih tak takna (sincerity) te, tumruhna (determination) te, rinawmna (honesty) te, hun ngaihpawimawhna (time budgeting) te, thiam chianna (excellency) te, thawhhona tha (cooperation) te, tihdân hlui paih phalna (readiness to discord the only system) leh hmalam thlir thiamna (long sightedness) a ni.

Heng zînga mi khawi emaw ber hi kan tlâkchham chuan kan ram, kan hnam chhan turin hmabâk kan la ngah hle tihna a ni ang a, economic assimilation lakah kan him lo hle thei. Kan vêla hnam dang kan lo tihduhdah leh huat ringawt hian kawngro a su lem lo.

2. Mizo hnahthlak hrang hrang te inpumkhatna atana hma lak: “Mizo” kan tih hian Duhlian tawng hmang chauh kan huamtir thei lovang. Sawi thui ngai lovin kan hrethiam mai awm e. Mizo identity hi Mizo hnahthlak zawng zawng hian nei thei theuh ila a duhawm hle. Mizoram chhunga awm chauh ni lo, hmarchhak state chhunga Mizo hnahthlak hrang hrang awmte hian Mizo nihna hi pawm thei ila, Duhlian tawng hmangho hian chutiang mi chu Mizo an nihna pawm thiam bawk ila a duhawm hle. Duhlian tawng thiam chauh Mizo nia kan ngaih chuan inpumkhat a har fo thin. Lusei dik tak Sailo pa/nu emaw khan a awmna hmun a zir leh eng emaw dang avangin Duhlian tawng a thiam lo hlauh thei. ‘Mizo i ni lo’ tih phah ta ila a run hle ang. Eng emaw lai deuh khan Mizo hnahthlak thenkhat chu ‘Mizo II (Mizo two)’ tih mai kan ching a, thil thalo tak a ni. Inpumkhatna atan thil tul lo tak a tling. Entîrnan, Pachuau ka ni a, Lusei ka ni a; mahse intithei bik taka ‘Mizo one’ inti bik tur ka ni hauh lo.

3. Kan rama nungcha, thing leh mau te humhalh: Kan ram chhunga nungcha te, thing leh mau te hi kan hnam rohlu te an ni. Hnam changkâng zâwkte hêng thil humhalh lamah hian an thangharh hle tawh. Kan mamawh êm vâng ni lo, kan nawm kan mâka kan ram chhunga thing leh mau kan hrîng vak mai thin hi chu a fuh lo hle. Chemtum kan hum tawh chuan thing ding mai mai pawh sah talh tum kan la tam hle. Sava perh/kâp thla thei ngaihsanna a la bo tlat lo!

4. Khawtlânga sualna (Social evil) do tlat: Khawtlângah sualna chi hrang hrang kan hria a, a bik takin ruihtheih thil hian nun a tichhe nasa hle tih pawh kan hre theuh mai. Hei zet hi chuan nun a pawt tawi a, tam tak a suat tawh tih kan hria. Hnam hmelma a ni chiang hle a, hemi lakah hian kan fihlim a tul. Hetiang tih/zawrh ching reng reng chu ‘hnam hmelma’ an ni nghal tawp mai.

2005 atangin ruihhlo do beihpui kan thlak a, mi tlawmngai te thawhrim zarah ruihtheih thil tam tak man a ni ta a. 2010-2012 chhunga CADS-in ruihhlo an man tawh hlut zâwng pawh chêng vaibelchhe 2.8 lai a tling. Tan lak kan ngaihna chu a hriat mai awm e.

Ruihhlo mai bakah khawltlanga sualna dang- rukruk te, eiruk te, tual thah te, pawngsual te a hluar hle tih kan hria. Tu amah hian ru lo ila, ei ru lo ila, tual that lo ila, pawngsualah inhnamhnawih lo ila ram leh hnam kan humhalh a ni mai tur.

5. Tlâwmngaihna leh aia upa zahna vawn nun: Tlâwmngaihna (a lang chauhvah ni lo) leh aia upa zahna te hi kan vawn nun tlat a tul. Tlâwmngaihna chu mi taima, inngaitlâwm tân lo chuan vawn nun har tak a ni. “Tlâwmngaihna” tih tawngkam nei hran ve lem lo hnam tam tak, tlâwmngaihna vawng nung tha tak sawi tur an tam hle.

Upa zâwkten ‘thangtharten aia upa zahna in nei tlem ta’ an ti fo mai. Tan lak a ngai. Tu emaw-in a pumrua a len avang emaw a thluak a hriam deuh avang emawin a aia upa, pumraw te zawk, fing lo zawk a zahlo a nih chuan ‘hnam phatsantu’ a ni mai. Hnam dangte (a bikin ‘Vai’ kan tih te) hian an aia upa te an zah hle mai. Puitling, nupui/pasal nei tawh pawh ni se, an thil tih dikloh avangin an nu leh paten bêng thlawrh mah se, zah takin an dawh mai. Tawngkam takngial pawhin an chhang let ngai lo nia! A takin ka hmu nual tawh. Aia upate an zahna chu an hnam zahawmna belhchhahtu a ni tlat zel.
Kan sawi ta nual mai a, eng pawh nise, hnung tawlh zâwng hian kal lo phawt mai ila, mitinin kan hmaa tih tur awm chu khêk lovin ti zêl ila, ram rethei ten an tlâkchham kan sawi lan tâk te khi tlachham lo turin bei theuh ila kan ram, kan hnam kan humhalh zel tihna a ni dawn a ni. Kan kal chak pur pur thei lo a ni maithei; hma kan sawn zel chuan a tha tâwk viau. Abraham Lincoln-a pawhin “Ka kal zawi hle nain hnung lam zâwng chuan ka kal ngai lo” a tih hre reng ila. Theihtâwp kan chhuah chuan Pathianin min pui ang. Kan hma zawn theuhva kan tih tur awm te hi kan theih ang tawka kan tih hian keini a titu tan mai ni lo, midang tan pawh a lo nuam dawn a ni. Mi tumruh tak, bengngawng leh mitdel ni chunga hna ropui tak thawk thin Helen Keller-i chuan “Kan theih ang tawka kan tih hian kan nuna thil mak (miracle) lo thleng kan hre pha lo, midang nun a khawih dan pawh kan hre pha lo” a ti hial. Ram leh hnam humhalh turin tih tur pawimawh kan nei theuh a, bâng thei bik kan awm lo tih hria ang u.


Post a Comment

Powered by Blogger.