REV. WILLIAM WILLIAMS KHA

rev williams chanchin- B. Lalhmingmawia
----------------------------

Thuhma:



Mizorama Chanchin Tha rawn hril hmasa bertu chu Welsh Missionary Rev. William Williams-a hi a ni tih hi tun hma atanga Kohhran pawm dan a ni a, kum 2012 Synod Inkhawmpui khan Rev. William Williams rawn thlen ni hi Chanchin Tha Thlen Ni atan a pawm a nih kha. Amaherawhchu, tunlai hian William Williams rawn kal hma hian Mizoten Chanchin Tha lo dawng tawh anga sawi leh Kohhranin kan pawm dan thin pawh hi dik ta lo ang hiala sawi hi an awm leh fo mai a. Chumi anih avang chuan Rev. William Williams rawn kal hmain kan ramah Chanchin Tha rawn hril an awm tawh em? tih atangin chhui kan tum dawn a ni.

1. William Williams lo kal hmain Mizoramah Chanchin Ṭha rawn hril/sawi an awm tawh em?


Mi thenkhatten, Mizorama Rev. William Williams a rawn kal hmain TH Lewin (Mizovin Thangliana an tih) hovin Tuikawiah Krismas an lo hmang tawh a, Isua chanchin ngaihnawm takin an lo sawi tawh a, Mizorama Chanchin Tha rawn thlentu hmasaber a ni thei hial awm e tiin an sawi a, hei hi a dik reng em le? Mizorama Rev. William Williams a rawn kal hma hian Mizote hriatah ngaihnawm takin Isua chanchin sawi an awm tawh em? tih hi chhui chian ngai tak a ni.

Rev. William Williams kha kum 1891-ah Mizoramah a rawn kal a, a rawn kal hma daih khan Mizoramah hian hmun hnihah Krismas hman a ni tawh a, chu chu kum 1871 ah a ni. Chu chu Vailian hmasa an tih ah khan a ni.
rev williams chanchinKrismas an hmanna hmasa pakhat zawk chu hmar lamah a ni a. Hmar lamah chuan Vailian sipaite chu Manipur ram Senvon ațangin Tuivaiah an lo kai a. General Bouchier-a hovin Vanbawng daiah Krismas hi an hmang a. Chhun lamah nilengin Mizote nen an inkah hnuah tlaiah chuan Officer-ho chu zanriah kil hovin an thu khawm a, an dawhkan sei puiah chuan khawnvar (candle) an chhi tlar a. Zanriah an ei kham chuan hla te an sa a, an zai chhung zawng chuan Vanbawng lal Lalhleia hote chuan kap lovin an ngaithla a, an zai ri a reh hnuah an kap zui leh nghal a ni (RG Woodthorpe, The Lushai Expedition 1871-1872, page 133-134).

Pakhat leh chu chhim lamah a ni a. Chhim lamah chuan Khawthlang tuipui kam, Tuikawi an tih hmunah sipaite an inkulh a, chumi hmun chu Tlabung leh Belkhai inkar, lui a luan kawina hmun, tiaupho zau tak a ni. Krismas ni chuan Mizo Lalte an beih zel dan tur relin an chawl a. Zanah chuan General Brownlowa'n Mizo khua ațanga sial an man te talhin, officer hote nen, zu leh sa in Krismas ni hi an lawm a ni. Zu leh kamram chi hrang hrang nen engthawl takin an ri laih laih a ni.


T.H. Lewin (Thangliana) chuan heti hian Krismas an hman dan a ziak a, “Krismas Ni chu sipai riahbukah Sapho tihdan dik takin hman a ni a. General Brownlow-a chuan sipai Officer zawng zawngte chu zanriah kil turin a sawm vek a…. ei tur chi hrang hrang chu sap zu nen an eiin an in a” tiin (A fly on the Wheel, page 271). TH Lewin ziah dan hi chuan, Krismas hi anmahniho chauhin an riahhmun (camp) ah sapho tih dang angin an hmang a, zu leh sa leh kamram chi hrang hrang nen an hmang a ni.

Thangliena (A life of T.H. Lewin amongst Wild Tribes on India’s North East Frontier) tih lehkhabu John Whitehead ziakah chuan heti hian Krismas an hman dan kan hmu bawk, “Krismas zanah chuan sipai hotupa chuan sipai officer ho zawng zawng tan zanriah a buatsaih a, sial sa eiin ei tur chi hrang hrang tui tak tak ei a ni bawk a… remna leh muanna hun Krismas chu sap tih dan dik taka kan lawm zawh rualin kan hna kan chhunzawm nghal a…” tiin (Page 225). John Whitehead-a ziah dan hi chuan Krismas zan hian officer-ho tan General-in zanriah an buatsaih chuk chuk a ni tih kan hmu. T.H. Lewin (Thangliana) leh John Whitehead ziak atang hi chuan, kum 1871-a Tuikawi-a Krismas an hman hian Mizo an tel ve lo niin a lang a, ngaihnawm taka Mizote hriata Isua chanchin an sawina hmuh tur a awm lo. Sap tihdanin zu leh sa nen sipai riahbukah an hmang zawk a ni.

Engpawh nise, kum 1871 Krismas khan sipaihoten Vanbawng daiah leh Belkhai hnuai Tuikawiah zu leh sa nen Krismas hi an lo hmang tawh tih chu kan hre thei a, Mizote hrem tura Chhim lam leh Hmar lama an rawn thawh mup mup lai khan, Krismas Ni a lo thleng a, hunpui lo thleng ta chu zu nen ruai ṭhehin an lawm (celebrate) a, an riahhmunah Krismas ni lo thleng kha sipaiho khan an hnam tih danin an lawm (celebrate) satliah ve mai niin a lang zawk a ni. Sipai ho kha Chanchin Tha hril tura lo kal an ni lo va, hril an tum hek lo a, Mizote beng hriatah Chanchin Ṭha hi an sawi hek lo. An tum ber chu Mizoten an mi leh sa an mante chhan chhuah a, Mizo lalte hrem a, sauitanpui a ni zawk. An tum hi an hlen a ni.

Vailian hmasaa hmar lam leh chhim lama Krismas an hman hian Isua chanchin ngaihnawm takin an lo sawi tawh a, Mizorama Chanchin Tha rawn thlentu hmasaber a ni thei hial awm e ti a sawi hi chu a belhchian dawl lo deuh a, a zeldin thubawl mah mah deuh a ni.

2. William Williams khan Mizoram a rawn kal khan Chanchin Èšha a rawn hril lo em ni? Rawn zin satliah mai mai em ni a nih?

Kan hriat ṭheuh angin 2012 Synod Inkhawmpui khan, Chanchin Țha Thlen Ni kan lo pawm țhin January 11, 1894 chu chhui chiangin, March 15, 1891 zawk a ni tiin a pawm kha a ni a. Hemi chungchangah hian sawi neuh neuh a awm fo a. Țhenkhat phei chuan William Williams-a khan Chanchin Țha a rawn hril tak tak lo, Mission Fied atan a țha dawn em tih en thli thlai (survey) tura rawn kal mai mai a ni tiin an sawi fo a, a dikna chen awm mah se, rawn kal satliah mai mai a ni lo.


William Williams-a rawn kal chhan chu eng pawh nise, Chanchin Èšha hi a rawn hril ngei em? tih hi kan chhui ber tur chu a ni. William Williams-a leh a thiante Mizorama an rawn kal khan, March 15, 1891 khan Liankunga khua Mualvum naupang leh putar te hnenah Bible milem te an sem a, hlate an sak sak a. March 20, 1891-ah Aizawl an thleng a, Aizawl-ah chawlhkar li vel chamin a cham chhungin a theih ang angin Chanchin Èšha a hril a ni. 
Aizawla a awm chhung hian Mizo zingah hun a hmang tam hle a, Bible milemte an sem zel a, Mizoten an ngaina hle a ni a ni awm e. Mizote chu Pathian thu hrilh È›alh È›alh a tum È›hin a, Mizote chuan, “Pathian chu a È›ha alawm” an ti zel tiin William Williams-a khan a ziak. Aizawla a awm chhungin mi 90 te, 100 te lai zingah Pathianni-ah Pathian thu sawina a nei á¹­hin a, a cham chhunga Pathian thu a sawina hi Mizote hnenah mai ni lo, Khasi leh Meitei leh Naga te zingah Pathian thu a sawi È›hin thu a ziak bawk. Hemi chungchang hi The Monthly Tidings ah ziak a ni.

Aizawla a awm chhung hian Williams-a hi lal Dokhama inah a thle ng a, chu chu tuna Bungkawn CID tlang bawk hi a ni. Dokhama hi British Sawrkarin lala an ruat hmasak ber a ni a, Vai á¹­awng thiam, tawnglettu a ni bawk. Williams-a chuan Dokhama luhkapui atang chuan Pathian thu a sawi È›hin a. Chuvangin, Pathian thu sawi dawng hmasa ber chu Dokhama Veng tih a ni. PS Chawngthu chuan, “Kum 1891-a missionary sap lo chhuak Rev. William Williams-a pawh kha Dokhama khuate hian an lo mikhual a. Chuvang chuan Maubawk hi Mizoram khuate zinga Pathian thuhrilh dawng hmasaber an nih phah nghe nghe a ni” tiin a ziak a (Zo hmahruai Sub. Pakunga chanchin, 8). Pastor Vanchhunga, Mizo zinga Tirhkoh hmasaber te zinga mi, mi thil chikmi leh hmanlai upate lo kawm thin chuan heti hian a ziak bawk, “Khua Pathian thuhril hmasakna ber Maubawk, Dokhama veng, hmeichhe veng dawr kawn piah” tiin a ziak bawk (Lusei leh a vela hnamdangte chanchin, 322) tiin a lo ziak bawk. Williams-a hnua missionary lo kal Pu Buanga leh Sapupate pawh Dokhama hian a lo mikhual a ni.

Aizawl a a cham chhunga Williams-a Pathian thusawi ngaithla ve ngei, a thusawi an ngaihthlak avanga Isua chanchin hria a in sawi pawh an awm a ni awm e. Pu Lalromawia Synod Music Instructor chuan, “Ka pa pa, ka pu te unau hi Thangkunga leh Thanghnianga te an ni a, fahrah rethei tak an nih avangin Bungkawn lal Dokhama in ah an awm a. William Williams-an lal Dokhama luhkapui atanga thu a sawi kha an ngai thla È›hin a, VaiÈ›awngin a sawi a, Dokhama'n Mizo È›awngin a letling. Williams-a thusawi lo ngaithlatu an ni a. A hnuah Sumsuih lamah an pem tak avangin Zosap lo kal hnu khan Kristiana in pe hmasa baptisma chang hmasa zingah an tel ve ta lo a ni. Hei hi ka pu te sawi thin dan chu a ni. Williams-a thusawi avanga Isua chanchin hria an nih thu hi an sawi fo È›hin. Kapu Thanghnianga zawk hi Mizoram a Kohhran Upa thlan tum thumna ah khan kohhran upa atan thlan ani ve nghe nghe a ni” tiin a sawi. Thla khat chauh a cham chhungin a theih ang angin Lal Isua Chanchin |ha a hril a, Mizoramah rawngbawl leh ngei rilrukin April 17, 1891 ah Aizawl a chhuahsan leh ta a ni.

Engpawh nise, William Williams hian Mizote beng hriat ah Chanchin ṭha a rawn hril tih hi chu hnial rual a ni lo, a thusawi ngaithla pawh an lo awm ngei a ni tih hi a chiang a ni. William Williams-a khan Mizoram ah Chanchin Țha a rawn hril ngei a, hun reilote chama rawn zin ni mahse, mission hmun atan a ṭha dawn em tih rawn endik a rawn kal pawh nise, Mizoram a rawn cham chhung reilote chhung khan Mizote hnenah Chanchin Ṭha hi a rawn hril ngei a, rawn zin satliah mai mai chu a ni hauh lo tih erawh kan hre thei a ni. Mizorama a cham chhung hian rawngbawl nan a ralmuang tawklo hle chungin Mizote hnenah a theih ang anga Chanchin Tha a hril hi a inpekna a ropui ngawt mai.


Rev. William Williams chu Mizoram aÈ›anga a kir leh hnu chuan Mizoram a tlawh thu leh Welsh Mission hnathawhna hmun atana a rawtna chu Welsh Kohhran hnenah ziakin a zu hrilh nghal a. Kum 1891 May ni 1-ah Wales rama chanchinbu lar tak 'Y Faner ac Anserau Cymru'-ah Mizorama an zin chanchin leh Mizote hnena Isua chanchin hrilh a È›ulziate a ziak a. Wales ram Kohhran pawhin an Inkhawmpui lian General Assembly-a ngaihtuah turin a chhawp chhuak a, Rev. Williams-a ngei chu missionary atan an hual a. Vanduaithlak takin Williams-a chu April 21, 1892-ah khawsikpui natna veiin a thi ta hlauh a, Mizorama Chanchin È›ha hril tum ran chungin a thi a ni. Amah hi kum 33 mi chauh a ni. A thih hnu June, 1892-ah chuan Welsh General Assembly chuan Mizoram chu an Mission Field-ah an rawn puang ta a ni. A thih thu hi Khasi rama a thawhpui Rev, John Jones chuan Welsh Kohhran hotute heti hian a zu hrilh a: “Mizorama Chanchin Tha hril turin a rilru a pe fel diam a. Mahse, kan Van Pa chuan ram danga rah chhuah turin a vanglai ngeia lak chu a remti ta a ni” tiin.

William Williams hi Mizote hnena Lal Isua Chanchin Tha hriltu hmasa ber a ni tih hi chu hnial rual a ni lova, a rawn survey mai mai alawm ti zawnga sawi an awm a nih pawhin, Kristian Missionary Mizoram rawn rap hmasa ber a nihna te, Mizote hnena Chanchin Ṭha hriltu hmasa ber anihna te hi chu sawi nep chi a ni hauh lovang. Kan Kohhran hruaitu hmasa Rev. Saiaithanga chuan, “Rev. William Williams hi Mizo beng hriata Isua hming sawi ri hmasatu....” tiin a ziak a (Mizo Kohhran Chanchin, 10). Rev. Lalchhuanliana chuan, “Mizote hnena Isua Krista palai hmasa ber a ni” a lo ti bawk (Mizoram Presbyterian Kohhran Chanchin, 21). Rev. Dr. CL Hminga (Baptist Pastor Senior) pawhin, "William Williams-a rawn zin hi Mizorama Chanchin Èšha rawn thlenna hmahruai a ni a, Williams-a hi Mizorama Kristian Missionary rawn kal hmasaber, kan ram leilung rap hmasaber a ni" a ti bawk (The life and the witness of the Churches in Mizoram, page 47).

Rev. William Williams-a Mizorama a rawn kal chanchin hi kum 1940 hma lam khan William Williams-a chanchin hi an la hrechiang lo hle a, Changsil thlenga lo kala let leh ta mai angin an sawi fo thin a ni awm e. Mahse kum 1944-a Chanchin Țha thlen Golden Jubilee khan Pu Zosaphluia khan Kohhranhote duhsakna lehkha rawn thawnin chu a lehkhaah chuan, William Williams chuan Aizawl a tlawh ngei thu a ziak tel a. He a lehkha ațang hian Changsil chauh ni lovin Aizawl a kal ngei thu a tichiang a ni. Kum 1953 a thlen chuan William Williams-a leh a țhianten Aizawl an tlawh thu Sap ram chanchinbu The Monthly Tidings kum 1891 September thla chhuak kan nei ta a, hei hi Kristian Tlangau March thlaah tihchhuah a ni a, a sei em avangin April-ah chhunzawm a ni a. Chuta țang chuan William Williamsa'n Aizawl a cham chhunga Pathian thu a tlangaupui dan chiang takin kan hre thei ta a ni.

Kohhranhoten Mizorama Chanchin Èšha rawn hril hmasaber tu kan hrechiang chho zel a. Kum 1974-a Chanchin È›ha thlen kum 80-na kan lawm dawnah chuan heti hian thu tihtluk a ni ta a, “Mizorama Chanchin Èšha hriltu hmasa ber chu Khasi rama missionary William Williams a ni a, kum 1891 ah Mizoramah a lo kal a, thla khat vel Pathian thu a sawi a, a hawsan leh ta a” tiin kum 1973 Synod Inkhawmpui chuan Rev. William Williams-a hi Mizorama Chanchin È›ha hriltu hmasa berah kan lo pawm tawh a ni. 
Chumi hnuah kum 2009 Synod Inkhawmpui chuan Rev. William Williams chu Missionary-te zinga Mizoram leilung rap hmasaber ah a pawm leh bawk a. Kum 2012 Synod Inkhawmpui chuan William Williams rawn thlen ni chu Chanchin Tha Thlen Ni atan a pawm leh bawk a ni.

William Williams-a Mizoram a a cham chhung, thla khat chhung lek, hun rei lote Mizorama a rawn zin chhung khan Mizote hnenah Pathian thu erawh a hril ngei a, missionary-te zinga Mizote hnena Chanchin Tha hril hmasa ber a ni tih hi chiang takin kan hre thei a ni.
Dr. JV Hluna chuan, “Mizorama Chanchin È›ha kan neihna kawng hi a awlsam lo hle a. Kawng bumboh leh hling kara kan dawn a ni a. Rev. William Williams-a chuan a thiamna, finna, chakna, theihna leh duhna zawng zawng hmangin Mizote min zawng chhuak a. Min zawn chhuahna chu a ngawih bopui mai mai lova, mi dangte a hriattir a. William-a hmalakna atangin sap missionary dang Mizoramah an lo kal theih phah a, Chanchin Tha, Pathian ram thu kan lo chang ve ta” tiin a ziak a (Mizoram Hmar Bial Missionary-te Chanchin, 12).

William Williams lo zin kha Pathianin mal a sawm dan leh a pawimawhna hetiang hian tawitein han sawi dawn ila. Kan sawi tawh angin, William Williams-a khan a haw hnu khan Mizoram a tlawh thu a report a, a report avangin Mizoram hi Welsh General Assembly khan Mission rawngbawlna hmun atan kum 1892 ah a pawm a nih kha. Mission Field-a an neih tak avangin a hnu zelah min vei em em tu Missionary engemawzat kan ramah an lo kal phah a, anmahni avangin Chanchin |ha kan hria a, mawlna ata min chhanchhuak a, lehkha min thiam tir a, Kohhran min rawn din sak a, kum 1950 ah phei chuan Mizo zawng zawng deuh thaw chu Kristian an ni tawh nih kha. Heng zawng zawngte hi Pathian khawngaihna hnathawh anih rualin, Williams-a lo zin kha Pathianin mal a sawm hle a ni kan ti lo thei lovang. Amah ngei in lo kal duh mahse a thi ta hlauh zawk a, a rawn zinna report a pek erawh Pathianin mal a sawm hle a ni. Chuvangin, Mizote hnena Chanchin |ha rawn hril hmasa bertu Rev. William Williams hi Kohhranhoten kan ngaihluin, kan ram leh hnam tana a hlutna leh Kohhran tana a pawimawhna hi kan hrereng tur a ni a, a lo thlen ni “Chanchin Tha Thlen Ni” tia kan Synod Inkhawmpuiin a pawm hi a inhmeh em em a ni. Mizote hnena Chanchin |ha rawn hril hmasa bertu Rev. William Williams hi Kohhranhoten i ngaihlu zel ang u.

Tlangkawmna:

Heti hian khaikhawm ta ila. Kum 1871 ah Mizorama Krismas hmasaber chu hman a lo ni tawh a, mahse Mizote nen hmang lovin sipai hovin an hmang a, Mizote beng hriatah Isua thu an sawi thu hriat a ni lo. Mizote hnena Chanchin Tha rawn hril hmasa bertu leh Mizorama Lal Isua Chanchin Tha rawn sawi hmasa bertu chu Rev. William Williams a ni a, a lo thlen hun hi Chanchin Tha thlenna hmasa zawk tiin sawi mai ila. Mizote hnenah a lo kal chhung reilote ah khan a theih ang angin Isua chanchin hi a lo sawi tawh a, a thusawi ngaithla an awm ngei a, a cham chhung reilote chhung khan kan ramah hian Chanchin Tha a rawn hril ngei tih hi phat rual a ni lo. Amaherawhchu, Williams-a hi kan rama missionary a thawk tak tak tura rawn kal erawh a ni lo, rawn zin a ni zawk. Mizorama Chanchin Tha meichher mit lova rawn chhi tantute chu Pu Buanga leh Saupa te an ni. Anni hi kan rama missionary thawk tak tak tura rawn kal hmasaber te an ni a, an rawn thlenni hi a pawimawh em em a, an rawn thlen aá¹­ang hian Mizoramah mei mit lovin Chanchin Tha a rawn thleng a, Chanchin Tha meichher mit lova kan rama chhi lut tute an ni a, an hlu em em a ni.

Thlakhat chhung lek William Williams-a a rawn zin chhung khan ringtu a siam hman hriat a ni lova, chutih lai erawh chuan Pathian thu Mizote hnenah a hril ngei a, a thu hril tha taka lo dawng sawng pawh an awm ngei a ni tih hi chu hnial theih a ni lo. William Williams in ringthar siam a nei lo ang bawk khan Pu Buanga leh Sapupa te khan an rawn kal hmasak khan (1894-1897), kum li chhung lai khan ringtu baptisma chang siam an nei bik lova, ringtua han siam pakhat chu neiin sawi mahse baptisma a chang hman lova, chutih lai erawh chuan an hnathawh hi a hlu em em si a ni. Mizo zinga Baptisma chang hmasaber Khuma leh Khara te khan Pu Zosaphluia (Rev. DE Jones) kutah kum 1899 khan baptisma an chang chauh a nih kha.

Tunlai hian mi á¹­henkhatten Kohhran leh Kohhran inkarah hem thlak tumin thu an vawrh darh (post) vak vak mai a, Chanchin Ṭha min rawn hrilhtu hmasate inhnial nana min hman tir hi a pawi hle. Mizorama Lal Isua Chanchin Ṭha rawn sawi hmasabertu chu Rev. William Williams-a a ni kan tih hian, Pu Buanga leh Sapupa te hlutna hi a ti nep chuang lo. Chuvangin, harsatna tam tak paltlanga Chanchin |ha rawn hriltu, kan rama Chanchin Ṭha rawn sawi hmasa bertu William Williams hi ngaihlu ila, kan rama Chanchin Ṭha vawiin thlenga mei mit lova rawn thlentu Pu Buanga leh Sapupa te hi zahin chawimawi zel bawk ila, an hnathawhte i hrereng ang u. Inhnial nan leh Kohhran pawl hrang hrangte inchirhtheh nan chuan kan mi huai kal hmasate hi i hmang lul lovang u. 

Bible chuan, “In hotu, Pathian thu lo hrilhtute che u chu hre reng ula, an awm dana thil chhuak chu ngaihtuahin an rin dan zir rawh u” (Hebrai13:7) a ti a ni! Pathian thu min lo hrilhtu hmasate hi hrereng ila, an nuna zir tur awm apiangte i zir ang u.

"Thil á¹­ha chanchin lawmawm thlentute ke chu a va mawi em!"

Post a Comment

Powered by Blogger.