~ Michael Lalmanzuala
Mizote hi hnam fing tak kan ni a. Kan pi leh pute khan INKAIHHRUAINA ţha hnuaiah kan finna chu a ţhazawng leh a ţangkaizawnga an hman thiam avangin khawtlang inrelbawlna ţha tak te an lo neih phah ţhin. Kristianna kan dawnsawn dan leh kan kalpui dan dik loh vang leh politics thila kan kal sual nasat vanga inkaihhruaina ţha kan neih tâk loh avangin kan finna te chu a ţha lo zawng deuh vekin kan lo hmang ta a. Kan nun hi a lo tlahniam ta em em mai a ni.
Inkaihhruaina mumal lo hnuaiah chuan kan finna hman dik loh bâkah kan ze ţhate aiin kan ze nâwite an rawn pâr chhuak zung zung a, kan ze mawite chu kan vuiliam fo ta mai a ni.
Heng zingah hian ȚAWNG HMAN DIK LOH hi a langsar ber pawl a ni. Kan ţawng hi a hausak tehlul nen a tipachhe zawngin kan kal chak tawlh tawlh a, ţawng ral tur zinga an chhiar tel ve tâkna chhan pawh hei hi a nih ngei a rinawm.
Țawng hman dan dik chungchangah hian inhnialna a tam a. Hemi thila a hre ber tura kan ngaih Mizo Academy of Letters pawhin thu mûm neih harsa an la ti niin a lang. Chutih rual chuan dik ni ngeia kan ngaih tlân theihte tal hi chu hmang dik ila, chu chuan kan ţawng humhalhna kawngah nasa takin min pui thei ngei ang.
Chutiang ţawng dik ni-a ngaih theih langsar deuhte chu han sawi ila:
1. Ang u. Mizote hi hnam hawihawm tak kan ni a, mi dangte thil titura thupek pe lova, a huhova thil tiho tura insâwm ţhin kan ni. I feh ang u, I zai ang u, I lâm ang u, I lo ngaihthla ang u, I lo sâwm ang u... te kan ti ţhin. Hetiang ţawngkam kan hman hian kan thiltihna hmuna awm zawng zawngte nena thuneitu bîk pawh awm lo anga, inthurual leh telve vek(participating) anga inlantirna a ni a, a mawi hle a ni. I lo sâwm ang, I lo ngaihthla ang, kan tih erawh chuan mi dang kha an tel ve ta lo va, a huhova thil ti kan ni ta lo va, kan ze mawi hawihawmna chu kan paih ta a ni. A uiawm khawp mai(hei pawh hi uihawm ni lovin uiawm a ni, a uih loh vangin).I lo sâwm ang, kan tih hian tu nge a sâwmtu chu ni ta ber tih pawh a chiang tlat lo a ni. Chutiang bawkin ‘Lo sâwm ila’ tih a dik a, ‘I lo sâwm ila’ tih a dik lo.
2. Vawiin tih hi a dik a, a tâwk hle a, Vawiinni tih hi a dik lo va, a chuangtlai mai a ni. Hun kal tawh sawi nan ‘ni’ kan hmang a.. nimin, nizan ...nimin zan tih a ţul lo. Tun hun sawi nan ‘in’ kan hmang a.... Vawiin, Tukin, Zanin, Vawiin zing, Vawiin zan tih a dik lo, a chuangtlai mai a ni. Hun lo awm tur sawi nan ‘nak’ kan hmang a... naktuk, nakin, nakzan, naktuk zan tih a dik lo.
3. Tukţhuan hi a dik a, Zingchaw tih a dik lo; Zanriah tih a dik a, Tlaichaw tih a dik lo. Țawng awmsa Zing, Tlai leh Chaw kan belhbawm ringawt a, ţawng thar a piang lo va, ţawng dik leh ţha kan paih phah zawk a ni.
4. Khawngaihthlak chu a khawngaihthlak tâwk a, khawngaihthlakawm tih hian a ti khawngaihthlak zual chuang lo. A chuangtlai ve ringawt mai a ni.
5. Pathianni hi chawlhkar ni hmasa bera kan hman a ni a, chawlhni a ni. A tûkah hna kan thawk ţan a, Thawhţanni a ni a; a ţuk lehah kan thawk leh a, Thawhlehni a ni. A tûk leh chu ni sarih chhunga a laihawl a nih avangin Nilaini a ni. A dawt leh chu Pathianni aţanga chhiara pangana a nih avangin Ningani a ni. A dawt leh chu naupang sikul kal tâwp ni a nih avangin Zirtawpni a ni. A hnuhnung ber chu Pathianni atana inbuatsaih ni a nih avangin Inrinni a ni. Nilai Thawhţan hi tu lo hman ţan nge ni ang a, Mizo 90% vel zetina hman bera kan neih hi kei chuan thil mak ka hriatthiam theih loh zinga mi a ni.
6. A tak awm tawh lo ang hrima ‘YMA anga’ ‘Kohhran anga’ ‘Khawtlang anga’ kan ti deuh vek tawh te hian takna aia a lem ngaisang kan nihzia a tilang. Kan thu sawi nghal mai tur leh kan sawi zawh tawh te, “Ka sawi duh a” kan han ti tlat zel te pawh hi a chuangtlaiin a ţul lo hle.
7. Sapţawng kan ngaihsan luatna lamah Mizo ţawnga a tlukpui awm reng pawh Sapţawnga sawi kan chîng hle a. A lam dan dik lova kan lam hi a tam hle ţhin si hi a ngaihmawhawm bawk. Sapţawng leh Mizo ţawng ‘Language Family’ hranga kan awm hian harsatna nasa tak min siam a. A bîkin ‘accent’ leh lam tawi leh lam sei-ah kan ti dik lo tlangpui. Work shop-a shop hi lam sei tur a nih laiin kan lam tawi ţhin; Job pawh chuti bawk. Non government-a Non hi ‘on’-a o anga lam tur a ni a, ‘nan’ anga lam tur a ni lo; ‘None’ chu ‘nan’ ti-a lam tur a ni thung. Gap pawh lam sei tur a nih laiin kan lam tawi ţhin. A tlangpui thuin a sâng lai tur hi kan tihniam a, a hniam lai tur kan tisâng ţhin. Hnam dang hruaitu thar/khel thiam leh mi langsar dang hming te, khaw hming te kan lam sual deuh fo ţhin. Inzirna ţha ber chu BBC/AIR a khât tâwka ngaihthlak ‘habit’-a neih a ni. Kan ţawng a ni lova, kan duh angin kan lam thei, tih hi ngaihdan buluk tak a ni. A dik chu a dik a, a dik lo chu a dik lo tlat. Kan lam dan dik loh avanga hnam dangin kan thusawi an hriatthiam loh chuan a pawi ţhin a; hnam dangten min nuihzat phah bawk.
8. Dik chu dik a ni a, dik lo chu dik lo a ni. Hun vawn dik thu-ah hian kan TV-te hi an duh tui lo hle a, a pawi khawp mai. Chanchinthar puan hun dar 7 a nih chuan dar 7 chiaha puan tur a ni. Puan tlai chu dawtsawi emaw, mi bum emaw tluk a ni. Loh theih loh thil chu eng hunah emaw eng thilah emaw pawh a thleng thei a, chu chu tu pawhin a hriatthiam theih(emaw hian kan ţawngkam hman a tlip zel tur a ni; Lala emaw, Liana emaw...Lal emaw Liana tih a dik lo). Pre recorded lengzem hla te emaw sak zawhtir duh vang hrim hrima chanchinthar puan hun minute 5 dawnlai te-a tihtlai chu hriatthiam theih a ni lo. Dikna ngaihsan tawk lohna a nih bakah hnam changkang lo nihna lantirtu a nih bawk avangin sim hmak chi a ni. BBC te hian a ‘second’ thlenga hun an vawng dik hian dikna an ngaih pawimawhzia leh chu chu hnam changkang zia a nihzia a tilang chiang a ni. German te, Japanese te hi hetiang thilah an sâng zawk nghe nghe a ni.
Kan thiltih kawng hrangah Mizote hi kan fimkhur lo va, kan duh tui lo va, kan uluk lo bawk. Hnam dang min hrechiangtu ţhenkhatten “mai mai hnam” an tih theih hial khawpin kan thusawi leh thiltih kan uluk lo a ni. Dawtsawi pawh kan pawisa lo chauh pawh ni lova kan uar tawlh tawlh ta mai te hi a manganthlak tak meuh a ni.
Mizote hi intihhmuha mi dang tihdan lachhawng zung zung mi kan ni a. Mak angreng tak leh vanduaithlak takin a dik lo apiang lachhawng tam zawk mi kan ni lehnghal a. Țawng dik lo kan hmana kan lakchhâwn hian kan ţawng dikin a bo phah a, a pawi tak meuh a ni. Kan ţawng hman dik loh tam berte hi, vantlang hma leh hriata thusawia thupuang ţhinte aţanga kan lakchhawn deuh vek an ni a. Hetiang thilah hian an fimkhura an inuluk zual a ngai a ni.
Ei leh bar leh mamawh thil dangte-a kan intodelh lo hi kan hnam tizahawm lotu a ni a. Țawng leh thil dang dangte pawha kan fimkhur lo leh kan uluk lo hi kan hnam tizahawm lotu tak an ni bawk a. Țawng ral tur zinga kan ţawng a tel chhan hi hetianga kan fimkhur loh leh uluk loh vang hi a ni ve ngei ang.
Heng hi kan hnam kan tlakhniam tâk em emna chhan leh kan tlakhniam zual zelna chhan ni ngeia a lan avangin insawiselna ni lovin kan insiamţhat theihna kawng ni-a hriat vanga ti kan ni tih kan hriatthiam kan beisei a ni.
Note: Hei hi DDK, AIR, ZONET, LPS bakah Assembly Speaker leh Kohhran NGO hruaitute hnena Open Letter-a thawn ka tum a ni.
Post a Comment