PASALTHA HLAWNCHEUVA
Ziaktu : Zohmaa Pachuau
Thlahtute Chanchin:Pasaltha Hnawncheuva thlahtute zinga chhui hlat theih ber chu Tailera a ni. Tailera hi Burma ram Chin Hills a Lai-ho zinga khawsa thin a ni a. Fapa pakhat chauh a nei a, a hming chu Hrengnghina a ni. Tailera hi palian tawk tak leh ramvachal Halkha khaw pasaltha, in lam leh ram lama Thangchhuah ngat a ni. Lal upa niin veng hrang a nei a, sa chhiah fathang eia, sangal khawnga awm a ni a. A dam rei tak loh avangin a thih hnuin a fapa Hrengnghina chuan a pu hnu chhuiin veng neiin a awm a. An Lal pawhin Tailera a duhsak ang bawkin Hrengnghina chu a upate zingah chuan a rin leh duhsak a ni.( Pu Hrengnghina chanchin hi sawitur tam tak a la awm nachungin, Ka sawi tum tak zawk Pu Hnawncheuva lam ah ilo kai zawk ila )TAIPILHA NUPUI TUR AN ZAWNG Hrengnghina hian fapa panga(5) leh fanu pakhat (1) a nei a. A fapa upa ber Semhranga nupui atan Dothluaii Chinzah, Sangau khua ami an neih sak a. Dothluaii chuan Semhranga chu fapa pahnih a hrin sak a. A fapa pahnihna tur a pai lai chuan Hrengnghina chuan Semhranga chu a kova," Semhrang hei i nau te an la awm diah a, nupui nei lova awm reng a tha lova. Taipilha nupui tur zawng ila a tha ang. Kei lah chu khual lam hla a kal thei pawh ka ni tawh si lova. Engpawh ni se la, a rem dawn emaw rem dawn lo emaw, upa i duh deuh deuh thlang chhuak la, Saiha Lal fanu kha va dil tehreng u. Man leh mual thu ah chuan an tih ang chu i rem tih pui mai dawn nia," a ti a. An chhuah ni tur te chu an pafa chuan an sawi dun a. A tuk lawkah chuan kal nghal mai turin Semhranga chuan a mi duh leh rin zawng upa panga te chu a sawm ta a. chung hun lai chuan tunlai khaw awm reng reng te hi an la awm lova. Khawkar hi a hla em em mai a. An zin chhuah te pawh hian en zawng neiin tlang dung khan țha te, luite dung leh sai-luangte zawhin an kal mai țhin. Khawkar kawng tha an nei lo. Heng hun lai hian khua leh khua, hnam leh hnam indo reng reng a an awm avangin khaw te tak te te, in 40/50 an awm lo. In za chuanglam vek 200 emaw 300 lai te an ni hlawm. Khaw kar kawng mumal an nei lova, an in tlawh pawh mang lo a ni.
Ram a la ngaw țha a, sakei, savawm leh sai te an la tam hle țhin. Chu bakah rawl ralin an inbei nasa a, khual khawlam hla ah an zin mai mai ngai lo. Semhranga chu a upa panga te hruai chuan a nau Taipilha nupui tur Saiha Lal fanu va en tur chuan an chhuak ta a. Tlang dung țha te, saitluang leh lui te dung zawh zelin ram ngaw pui pui kal tlangin Saiha khua chu an va thleng hlawl mai a. Chung hunlai chuan khawkhat pasalțha huaisen, hming lang phak chin tawh hi chu Mizoram chhim leh hmar, chhak leh thlang ami hi an in hre vek a ni mai a. Hrengnghina te pafa pawh hi an lar hle ani. Thlenin hrang hrang zawng lovin, Semhranga ho chu in pakhatah an in kulh a. An thlen in pa chuan hmelma, mi thlima chet tum an nih a ring a. An Lal inah chuan a mikhual te hriat lohvin a va kal hmasa a. "Zanin chu mikhual paruk lai ka nei a, engti tura lo kal nge, khawi a kal tur nge an nih ka zawt a. Anni chuan,"Hnahchang Lal Sangliana Sailo khua a mi, Hrengnghina Vanphawng fapa naupang zawk Taipilha nupui atan in Lal fanu hi rawn dil ila, min lo khawngaih thei hlauh mahna tiin, a fapa upa ber Semhranga ho hian kan rawn kal ani. Thildang ti tur leh ramdanga kal tum kan ni lo". an ti a. Zanriah eikham lamah min va lenpui ang che an ti nge nge a. An rinawm a ngem tih ka rawn hrilh hmasa che a ni." a ti a. Saiha Lal chuan," E , Hrengnghina fa te ho an nih a, a fapa Semhranga'n a rawn ho a nih phawt chuan rinhlelh tur an ni lovang. Pasaltha huaisen leh hmingthang kan lo hriat reng reng thin an ni a.
Engpawh ni se la, an rawn len hunah an ti ti leh thu rawn ken dan ațangin kan hre mai ang chu, an ti tak tak a nih phei chuan khualkhua hei leh chena Hrengnghina'n a fapa nupui atan, keini fa lo duh der ve chu, lawm takin kan lo pawm mai ang chu," a lo ti ta then mai a. Lal upa pawh chu thlamuang takin a in lamah chuan a hawng leh ta a. In ava thlen chuan a mikhual te hnenah chuan," Kan Lal hnenah in lo thlen thu ka va hrilh lawk a, kan Lal pawh a lo inhawng tha hle in ka hria, chaw te han eikham te te ila, Lal in lamah chuankan leng phei ang chu," a ti a. Chaw an eikham chuan an thlenin pa ho chuan Lal in pan chuan an kal chhuak ta a. Lal in an va lut chu,Saiha Lal chuan a lo lawm hle a," Ekhai! Rin loh tak a in hmel kan han hmu chu eng tizia nge ni? Lo leng țhu rawh u," a lo ti luam a. Semhranga upa hruaite chuan an chhang a,"Kan rawn kalna chhan chu kan Pu hi hrilh lo thei che kan ji lo. Kan zahna leh phu lohna che u chu, mual let liamah dah rih mai ila, a hming te chu i lo hre ve tawh chawk ang a. Kan Pu hi Hrengnghina a ni a, a fapa upa ber chu hei tuna rawn kalho zinga kan hotupa ber Semhranga hi a ni. A nau hi Taipilha, tlangval hmeltha leh lian tawk, sa pawh kap thei tak ani. Chumi tan chuan i fanu hi phulo hle mah ila, mihring chhung leh khat, unau ah insiam ila I huatthu ni suh se, in fanu hi kan nau tan chuan min pe thei ang em, va ti ang che u a ti a. Hei kan rawn kal vang vang a. In hmai pawh zah zo lovin kan duh em che u avangin in khawngaihna kan rawn dil a, min hlawhtlin tir ngei pawh kan beisei tlat ani," an ti a. Hrengnghina fapa tan an anu an rawn dil chu Lal chu a lawm hle mai a, a upate chu a koh khawm tir ve ta a. Upa ho chuan Lal inah chuan zu bel chu an rawn pu lut ta thliah thliah a, zu chu an in ho ta a. Lal chuan," Keia fanu teh lul ram hei leh chen a rawn zawng chhuak che u chu, ama thu thu a niang chu. Amah kan zawt ve phawt ang e." a ti a.
KAM LOH ZARAH AWK Semhranga hi palian zet zawt; hmelțha tak leh pasalțha huaisen a ni a. Nula chuan a lo ngaizawng rilru hle a ni ang chu,a nuin," Hei, Chemte, hemi te ho hian Hrengnghina fapa Taipilha tan an rawn dil che a. Keini chuan kan remti mai a, i thu kan nghak tlang a ni," a ti a. Lal nula chuan," Taipilha chu ka hmu si lova. Mi eng ang nge a nih pawg ka hre si lo, a u Semhranga hi a ni ka duh zawk," a ti ta tlat mai a. Lalnu chuan Lal chu a ko hrang a," Engtin nge kan chhan ang? Chemtei hian 'Semhranga hi ka neih loh chuan midang chu ka duh lo' a ti tlat mai," a ti a. Lal chuan a fanu chu a kova," A nau Taipilha pawh tlangval hmelțha, pasalțha, sa kap thei em em a ni a. Enga ti nge a u hi i thlan ni Ani chuan nupui pawh a nei tawh a, fapa pakhat a nei tawh nghe nghe a sin," a ti a. Lal fanu chuan," Hetiang a ka mi duhzawng hi ka la hmu lo," a ti hmiah mai a. Chutia fanu te duh ngawih ngawih chu a pa pawh chuan a rem tih pui ta tlat mai a. Lal chu inpuia an zu in na ah chuan a lut phei ve leh ta a. Semhranga upa hruaite chu a bia a," Pute u, kan fanu duh a, u leh nau, chhungkhat lainaah i insiam ang u,rawn ti in ni a, kan lawm em em mai a. Mahse kan fanu hian,' Semhranga lo chu ka duh lo' a ti tlat mai a. Kei pawhin Semhranga lo hi chu Hrengnghina fate ka hre hauh lo mai. In duh a min rawn dil in ni a, ka fanu in a duh Semhranga tan hian in nei tur a ni, kan in rem ni rawh se," a ti ta a. Chu veleh Semhranga leh a upate chu an buai ta hle mai a, Semhranga chuan ti hian a chhang a," E khai ! Ka pu i mi chhan na chu ka lawm khawp mai a, amaherawhchu ka thusawi hi min lo ngaihthlak sak la Kei chuan i fanu hi ka duh loh vang ni lovin, nang pawhin i hriat angin kei chu nupui nei tawh ka ni a, fa pawh ka nei tawh nghe nghe asin,'' a ti a.
Mahse Saiha Lal chuan,"Ja fanu un nangmah ngei hi a duh si che a," a ti a. Semhranga upa hruaite chu an buai ta ngang mai a," A ! Ka pu engpawh ni se, kan pu Hrengnghina hian fapa panga leh fanu pakhat a nei a. Kan pu Semhranga hi chu a upa ber ani a, nupui neiin fapa pakhat kum hnih mi lai a nei tawh a, tunah hian a nupui chuan a chhang a pai mek a, a hrin pawh a hnai tawh ang. Chuvang chuan khawngaih takin kan pu Taipilha tan i fanu chu min pe thei hram la, man leh maul thu chu in duh ang angin kan pe ang che u," an ti a. A fanu in Semhranga a duhzia a hriatchian avangin Lal chuan engahmah a ngai lo. chuan," Thudang sawi tur in neih tawh loh chuan zanin ah inngaihtuah ula, naktuk zingah in thu chu min rawn hrilh leh ang che u. Tin, ka fanu hi Semhranga'n a neih loh chuan salah ka man nghal ang che u, chu chu in hriat a țul ang," a ti hmiah a. Lal thu chu a tawp em mai a, egmah sawi lovin Semhranga hote chu an thlen in lamah chuan an hawng leh ta hlawm a. An va thlen hnu chuan tih dan tur chu an ngaihtuah ho ta a.
Semhranga chuan," Kan thil tawn hi khirh tak a nih hi,a thlim dan kan ngaihtuah mai loh chuan min chhuah mai mai dawn hauh lovin a lang. In ngaih ve dan a ni ve dawn emaw hetiang hian chhang ta ila a țha in ka ring a," I fanu hi ka duh a, nang ni nen a thisen inzawm a chhungkhata in siam chu kan duh ber a ni. Chuvangin kei teh lul hi mi duh zawk a nih chuan naktuk zingah kan hawng anga, in thu zawng zawng pawh ka nu leh pa te kimchang takin ka va hrilh anga. Tin nupui nei lai ka ni a, ka nupui pawh ka va ma fel ang e. Man leh mual pawh sawi ula, in tih ang ang chu kan rawn keng ang. In thu ang tak chuan kan innei a ni ang chu," ka ti ang a, a rem an lo tih hlauh chuan kan hawng anga, kan khua ber lan thlen tawh chuan kan let tawh lo tawp anga. Min rawn bei ngam chuang dawn si lova, a țha mai dawn lawm ni? Engnge in ngaihdan?" a han ti a. A upa hruaite pawh chuan Semhranga rawtna chu țha tawk hle in an hria a. A tuk zingah chuan tukțhuan ei hmain Lal inah chuan an leng leh ta a, Semhranga chuan ,"Ka pu, i thu angin i fanu chu nei tur chuan kan in rem fel chu a ni ta a,mahse nupui pawmlai nei ka nih avangin ka nu leh pa te pawh ka va hrilh ve ang a. Tin ka nupui pawh chu va ma felin a nu leh pa te khaw lamah kan haw tir ve phawt ang chu, man leh mual thuah chuan in duh ang ang chu kan rawn keng nghal ang. A hun atan chuan khaw thengthawt lai Favang buhseng hma ni se la," a ti ta a. Saiha Lal chuan," In tih țhat khawp chu , mahse in zavai chuan in haw thei lovang, Semhranga leh upate pahnih te hi hawng se la, engkim va rel fel vek ang che u.
Chutih laiin upa pathum te hi chuan kan khuaah hian an longhak ang che u. In rawn kal leh loh chuan an hmel in hmu leh tawh lovang a, kan that fai vek ang," a ti leh ta mai a. Hnial ngaihna an hre ta lova, Lal chu tih thinrim an hlau tawh bawk si a. Lal thu anga ti turin tukțhuan ei tur chuan an thlenin lamah chuan an hawng ta aAn țhiante pathum chu Saiha khuaah chuan an kalsan ta a. Semhranga leh upa pahnih te chuan ni thum chhung lek in Hnahchang khua chu an va thleng ta a. Hrangnghina chu a ngaih a țha lo hle mai a," Sema in dam maw? Engvangin nge mi pathun chauh in rawn thlen le, tawhsual te in tawk a ni lo maw?" tiin a lo zawt a. Thil awmzia zawng zawng chu an hrilh vek a. Hrengnghina chu a thinrim hle mai a, ral beih a an beih mai chuan a upa pathum te kha a chan mai dawn si a, a in bengdai hram hram a,"Ka upate chan ai chuan ka mo chu ka chan anih leh ka chan mai ang chu " a ti thei ta a. A tuk zingah chuan Hrengnghina chuan Semhranga chu a khumpui lamah a ko phei a, an pafa chuan an inbe rawn a.
A pa chuan," Sema engtin nge kan tih tak ang le? I thu rawn thlen danin a zir ta hek lo, I nupui hi an in lamah a rukte in i han dah mai ani ang chu," a ti ta a. Semhranga pawh hian Saiha Lal fanu hi a duh ve reng anih a pa pawh hian a ring deuh ani. Tichuan nithum hnu lek ah chuan Semhranga chuan a nupui Dothluaii Chinzah chu a pa te in lam Sangau khuaah chuan a han dah chho leh ta a ni. Favang alo thlen chuan buhseng hma in, Semhranga chu a upa huaisen pasalțha deuh deuh leh nula tlangval fel deuh deuhte hruaiin nupui nei tur chuan an khua chu Hnahchang atang chuan an chhuak ta a. Saiha an va thlen chuan Lal leh an khua te ho chu an lo lawm em em mai a. An thlen ni zan la laah chuan an insawirem ta nghal a. Zu te an in a, an hlim tlabg hle a ni. A tuk chu mo thlah nan awmni an kham a. Sechal lian pui pui leh vawkpa sumrukin thlahna an siam a. Nilengin zu leh sa in ruai an țheh mup mup mai a. A tukah chuan Lal fanu chu an thlahliam ta a. Hnahchang khua an thlen chuan khaw kawtchhuahah chuan mipuiin zu nen an lo hmuak a. Hlim takin mo neitute in lam pan chuan an lawilut ta a.
SAIREP KHAW PIAN DAN Hnawncheuva pa Semhranga'n Saiha Lal fanu nupuiah a neih hnu in, a nupui leh a farnu Salnawni hruaiin Saiha panin, sullet a an kalnaah Senglawnzopui tia an sawi thin ah hian, sai padawp a lo tla a A nupui leh a farnu chu Thalthing awnah a dah a, sai chu a bei ta a, sai chu a kap ta a, sai sa chu chumi hmunah chuan an rep ta a. Heta țang hian Senglawnzopui an tih țhin chu 'Sairep' tia phuah alo ni ta ani. Sairep Upa Pu Dura pawhin," Semhranga'n a nupui leh a farnu a dahna Thalthing awnah hian pipu kan suih a kan uai țhin", tiin a tuchhuan Thanchhuma te nupa leh an țhiante Pu R Sangkawia leh Ngaihzuala te nen kum 2004, November-a Sairep an kal țum in a hrilh a, Thalthing dinna țhin hmunah hruaiin a sai rep na hmun te a entir a ni. THINGKAH KHAW PIAN DANȚumkhat chu Hnawncheuva leh a țhiante sai ram chhuak turin, silai zen a țhat leh țhat loh fiah nan thing an kap chhin a. Chumi hmun chu ' THINGKAH' tia sawi a ni ta a, chu chu tun a Lawngtlai khaw bula Thingkah Khua lo pian dan chu a ni.
HNAWNCHEUVA A LO PIANG TA Semhranga hian fapa pahnih leh fanu pakhat a nei a, a fapa upa zawk hming chu Thangluaia a ni a, a naupang zawk chu Hnawncheuva a ni. A fanu hming chu Darvangi, Saiha Lal fanu laka a hrin a ni. Hnawncheuva hi a nuin a pai laiin a pa in a ma a, an khua Sangau ah a han dah a. Tichuan Hnawncheuva chu Sangau khuaah hian a lo piang ta a ni. A nu hming hi Dothluaii a ni, Chinzah hnam a ni. A lo pian hian a pi leh pu ten a hming hi an sa a," Mi țha chhungin min duh ta lo a ni, chuvangin a hmingah chuan Hnawncheuva ni rawh se" an ti ta a ni. Dothluaii hian Lungtian khua a mi pasal dang a nei a, chuvang chuan Hnawncheuva pawh hi Lungtian khua ah hian a lo seilian ta a ni.
PASALȚHA RUAL RAMCHUAK Ralvawng khaw pasalțha sa kap thei tak tak Neihbula pa te, Lakher pasalțha Laikia te leh Saibanga te nen Chhimtlang Ngengpui lui thlanglam mualbu tlang sai tamna panin an ram chhuak a. Ngengpui lui dubg chu ngawi rengin an zawh thla a. Fimkhur taka an kal lai chuan keipui lian deuh mai hian a sazuk seh sa sa auh chuan a lo rum khum ta chhur chhur a, sakei rum ngul ngul an hriat chuan an țeh ta hak mai a. Pa sawmpanga rual zet chu an tlanchhe ta a. Hnawncheuva erawh chu a dinna pangngaiah chuan a ding a, a awmna hriat tumin sakei rum ri chu a ngaithla vung vung a. An țeh hak thawmah chuan sakei chuan a aw neih tawkin a han rum khum leh kawk kawk a. Chu veleh Hnawncheuva chuan a silai chu a kau rak a, sakei tawmna lam chu zawi te in a pan phei ta thum thum a. A hmalam ah sakei awmna bul lawkah chuan serial thingbuk țha deuh hi a awm a, chu chu a phen phei zel a. Serial buk chu a keu duk duk a, keipui chu a rum zual leh sauh a, Hnawncheuva chuan,"Sailo keipui zu nge thlum ramhnuai keipui zu" a ti a, keipui pawh chu a lo inring nasa mai a. Sakeiin zuan tuma a bawh phek duai lai tak mai chuan Hnawncheuva chuan a chaldarah tak chuan a verh ta siah mai a, leipui chu tin chhuah țhu țhu chungin a thi ta ani. Chunglai Ngengpui lui suar hmingah chuan ' Hnawncheuva sakei kah suar' an vuah ta a ni. Hla ah pawh, 'Kawlkei sahrang rawllian tawn ni chuan,Saikhara pa chu pa zawngin pa tih lan nuam e' an ti hial a ni. Tunah chuan nikhua a lo rei a, țhangthar zel te chuan Hnawncheuva pawh hi mi eng ang nge a nih an hre tawh lova, a hming lam tel kher lovin vawiin ni thleng hian helai suar hi 'Sakei kah suar' an la ti ta reng a ni. Chutichuan Neihbula pa ho chuan Mualbu tlang pan chuan an kal zel a, sa tamna hmun chu an thleng ta a.
Neihbula pa chuan " Helai hmun hi awmhmun khuar nan a țha in ka ring a, riahbuk i sual ang u. Upa in awmhmunah chaw chhum lo tum sela, tlangvalin riahbuk sak leh thingtuah tur tum sela, zanriah hmeh tur Hnawncheuvan zawng rawg se. A țha dawn lawm ni?" a ti a. Chutia ro an rel fel veleh chuan Hnawncheuva chuan muangchang fahran hian silai a pan a, zanriah zawng tur chuan a chhuak ta nghal a. Rei vak lovah silai chu a ri ta zawt zawt mai a. Reilote ah chuan Hnawncheuva chu a rawn thleng ve nghal mai a, Neihbula pa chuan,"Eng sa nge i kah le" a lo ti a, a nui sak a. Hnawncheuva chuan," Rin loh takin saichal ngho țha deuh mai a lo mal tlat a, kan kah mial chu mawle"a ti a. Sa chan tur chan sawm rual chu an kal chhuak ta dial a. An va thlen a Hnawncheuva sai kah an hmuh chuan a ngho pawh chu a lo țha kher mai a. Nghawng zet a sei, var țha pur mai a ni a. An theih ang a rangin an chan ta thuai thuai a, bukah chuan an phur thleng a, an rep ta vut vut mai a. SAI SAWM A KAPSai a tam avangin Hnawncheuva chuan vahchhuah a chak hle a, Neihbula pa hnenah chuan," Tun anga sa tamna hi ka la tawk ngai hauh lo maia,a sa kan phur thei dawn emaw dawn lo emaw sawi lovin, vawiin hian sai chauh beiin engzat nge ka kah theih ka han chhin tehreng ang"a ti a. Hnawncheuva hi Ralvawnga a awmna a la rei vak loh avangin Neihbula pa hian a nungchang a kip a kawiin a la hre lova. Amaherawhchu an kalkawnga Ngengpui lui a keipui sahauh a han beih dan leh a țawngkam kha a hre reng a, a mi rinzawng tak a lo ni a. 'A u Thangluaia huaisen dan lah hi a namen si lova eng ang mi chiah nge a nih pawh kan hriatna a ni anga. Kaltir mai ila a țha dawn lawm ni"a ti rilru a. Laikia hnenah chuan,"Hnawncheuva tih tum chu engnge i ngaihdan ni ve? kei chuan amah in a ngam a a peih phawt chuan a duh ang chuan va bei mahse a țha ah ka ngai a, a ti a.
Laikia pawh chuan,"Ama thu a ni mai alawm," alo ti ve nawk a. Hnawncheuva pawh chu a lawm hle mai. Chaw a ei thuai thuai a, kut tum tiat lekin chaw a fun a, phur deuh maiin a țhiante chu a kalsan ta a. Chutia amah chauhva a vahchhuah tak hnu chuan vanneihthlak takin sai sawm rual khat, a pachal pakhat in a ho hi a va hmu hlauh mai a. A pui panga leh a note sial tiat vel pali an ni. Thawm dim leh fimkhur tak mai chuan a veh ta a. Sai pachal chu a chaldarah tak chuan a kahsak țhuai mai a, sai chu chesawn hlek lovin, ke vawr țhuai khawpin a let tawp mai a. A pui pali ho chuan an tlan, a umzui a. A hmuh remchan apiang chu a kap zel a, nileng zakin a bei a, sai sawm rualkhat chu nikhatah a kapzo (rem) țhak a ni. A sa an phurh sen loh avangin a ngho an la a, a kawchhung, a sa tuilai, a lung leh a nawn (damlam) an la bawk a. Sai sawm a kah chu a țhiante'n fiam nan tak an hmang a. Tun thlengin infiam nan,' Ka pu , sai sawm kap min ti rawh' tih țawngkam hi hman a ni ta a ni.
SAICHAL KAWLH KAH THU Hnawncheuva chu an khaw hlui, a pa an phumna khua Hnahchang ah chhungkhat tlawhin a zin a. Zankhat chu a țhian tlangval rual te nen zawlbukah an ti ti hova.(Khawthlang lam) Lungrang khawthlanga Muallianpui ramah Sai chal lianpui mai, ngho țha deuh, kawlh em em hi a awm a. Tumahin an kap ngamlo a ni awm e. Hla tak ațang chuan an kap țhin a, mahse a sahuat lai takah an kap fuh ngam si lova, a kawlh zia chu luite dunga mi kal velin thil chhuan nana thuk an siam a hmuh te hian a paih darh vek a, mihring rim hi a hre thei em em mai a, mual letliam a mihring rim a hriat te hian a khek ruai ruai a, a tlan vel thur thur a, lei leh lung țhil te hi a paih darh chum chum țhin. A awmna lah chu a sawn duh miah si lova,a tlatna a chen phulh tawh ah chuan a awm deuh ber țhin a, ram neitu ho pawh a awmna lamah chuan an kal ngamlo a ni, an ti a. Hnahchang tlangval ho ti ti a hriat chuan Hnawncheuva chuan sai kawlh beih chu a chak ta hle mai a. Zan ah pawh a muthilh theih loh phah a, a tuk zingah chuan Ralvawng lam pan lovin a pu te khaw lama a țhiante, Lungtian pasalțhate chu Sai beihpui atan sawm turin a kal ta vang vang a, a thlena a kal chhan te a hrilh hnu chuan a țhiante chuan an hmanloh thu an lo hrilh a. Hnawncheuva chuan Sai chal chu a lo kal bo hman ang tih a hlau si a. Hmanhmawh deuh in an khua Ralvawng chu a pan leh ta vang vang a. Neihbula pa te, Laikia leh an ram chhuah hmasak a a țhiante chu ram chhuah pui atan a sawm a. A tuk ah chuan buhfai zan sarih riak tur țheuh an phur a, Zakhupa khaw lam pan chuan an chhuak leh ta a. An kalna tur khua an thlen chuan mi sawmhnih lai an nih avangin thleng hrang lovin in pakhatah an thleng khawm a. Muallianpui Lal chuan anmahni chiah chu hre lo mahse, pasalțha awmkhawm tih takah Neihbula pa te, Laikia te, Hnawncheuva te chu an hming an han sawi chuan a lo hre hle a. Hnawncheuva phei chu a u Thangluaia lo ram chhuah fo tawhna leh sai pasarih lai a lo kah tawhna ram a nih avangin Muallianpui khua ho chuan an lo hre viau mai a, thukhawchang an sawi hnuah Neihbula pa chuan,"Sai kawlh chanchin chu kan lo hre ve nual a, kan rawn kal chhan ber pawh a ni. Naktuk zing tukțhuan eikham ah tlangvalin a awmna chu min va kawhhmuh thei angem?" a ti a. Upa ho chuan," An va kawhhmuh dawn che u nia" an ti a. Muallianpui Lal Zakhupa chuan," In va kah phawt chuan kan khua ah in rawn riak lut leh ang a, in sai kawlh kah chu ka vawkpa hian ka lo lawm ang e," a ti a. Neihbula pa chuan nui var var chingin,"Hnawncheu, chu, sai chal kah nen Vawkpa sumruk hlawh bawk chuh,kahngei atan ava țha ve,"a ti a. A tuk zing tukțhuam ei kham ah chuan Muallianpui khaw tlangval fel deuh deuh pali an thlang chhuak a,Sai chal awmna lam pan chuan an in zui chhuak ta dam dam a. Sai awmna,a ma chen phulh chu an va thlenga,an han hawi phei chu Saichal chuan rairuang a lo pawt phawng a,a ngho chu a var vuh mai a.
Tlangval ho chuan,"Sawle" tih leh tlan an rual a. Neihbula pa chuan," Țhu rawh u, țhu rawh u" a ti a, an țhu pil ta diak a. An vannei a sai awmna lam ațang chuan thlifim hi a rawn thaw seng seng a, Sai chuan an rim chu a hriat loh avangin rairuang kung chu a in barh zoh zoh a.Neihbula pa chuan," Khaile tumah in chet lo tum ve suh u, Hnawncheuva'n va beu rawh se, heta țang hian ngawi rengin i lo thlir ang u," a ti a. Hnawncheuva chuan ," Ni love a, upa in awm alawm, upain va bei rawh u ," a ti a. Neihbula pa chuan," Tumah lo inrawlh suh u, Hnawncheu, va bei rawh le" a ti a. Chu veleh Hnawncheuva chuan a kawr a hlip sauh sauh a ruak leng mai in sai awmna lam chu bawkvakin a pel phei ta thum thum a. Sai awmna bulte ah chuan hnimbuk țha fe hi a awma chumi phen ațang chuan a veh phei zel a. Hnimbuk ava thlenga a han keu dek dek a, Sai chu a mit a zim sa reng nen muangchang a rairuang ei chung in a lo chhing sur sur mai a. Hnawncheuva chuan a tin vang vang a, Saichal kawlh chaldar ah tak chuan a han verh sak ta siah mai a. Sai chu chechang hlek lovin a let tawp a. Saichal chungah tak chuan a zuang kai thurh a hlado a chham ta luah luah mai a. Sai sa chu an han rep ta vut vut mai a. A tuk ah chuan an mahni hruaitu Muallianpui tlangval ho chuan sarep zo tawk phur chungin an hawn san ta a, Hnawncheuva te ho pawh chu zan thum lai an riah leh hnu chuan Muallianpuia riak turin an kal ta a. Muallianpui khua chuan a khaw nawt in an lo hmuak a. An hotupa chuan," I chawl hrih ang u, chhim sai lian sakawlh sahrang sa kan phur alawm, Hran hla hlado chham rawh ule," a ti a. Hlado chu an han chham ta vang vang mai a. A tawpah tlang tlir nan silai an kap țhuai mai a. Pasalțha ramchhuak te leh Lal hova lo hmuak tu te an han inhmu chu an hlim hle mai. Lal inah chuan zu bel an rawn pu lut zut zut mai a. A tuk ah chuan Lal Zakhupa chuan a lo sawi tawh angin Hnawncheuva Saichal kah chu a lawm nan a vawkpa sumruk chu a talh ta a.
VAI THAH THU LEH RAWLBUK KHAW PIAN DAN Ni 1 April, 1891-ah Lungleu sap hovin awmhmun an khuar a. Captain J. Shakespeare-a chu Bawrhsap (Superintendent) in a awm a, chutia sawrkar han indin velah chuan hna a tam in khawnte sep, entirnan, buhhum, buhfai, artui, kel leh chawhmeh tur nitin deuhthaw hian Rahsu hian thupek a rawn thlen țhin a. Lalnu Ropuiliani chuan a ning hle mai a."He Rahsi pa hi ka ning emai, pasalțha chet a hun alawm le," a ti hial a ni. He Chaprahsi hming hi Satinkhara a ni a. Tuikuk mi, Tripura-a cheng a ni. Vawikhat chu Dokhara khua Hnahthial-ah Rahsi Satinkhara chu Bawrhsap thupekin a rawn kal a, khawnte sep chu a rawn khawn leh a, Lal chuan thil pek chu a hreh hle mai a. A pizawn Lalnu Ropuiliani khan a huat em avangin Dokhara pawh hian he Rahsi hi a huat phah a. Sawrkar chu ngam lo mahse,Rahsi pa tal chu tihhlum mai duhna rilru lian tak a pu a. Pasalțha Hnawncheuva hnenah chuan ,'' Pasalțha chet a hunin ka hria," a ti leh a, Hnawncheuva rilru chu a khawih ta hle a. Rahsi pa chuan Hnawncheuva arpachal chu a laksak ta a. Tichuan khua a lo var veleh Hnawncheuva chu a insiam thuai thuai a, chempui a ak a, a silai a pu a, hmanhmawh deuhin a chhuak a. Hnahthial khaw chhimlam kawtchhuah, Nauhruai Kawnah Rahsi pa lo kal tur chu a lo nghak a, Rahsi pa chu a lo thleng ve ta mai a. Hnawncheuva chuan,"Saikhara pa hi i hre ngai em?" a lo ti a.'' Hre ngai e" tiin a lo chhang a. Hnawncheuva chuan," Saikhara pa silai hi țek a ni a, i hria em" tih leh a silai kah chu a rual nghal rap a. Rahsipa awmah tak chuan a verh ta siah a. Lalnu Ropuiliani'n a huat em em leh Dokhara paw'n tihhlum hial a lo duh tawh rilruk a nih avangin Lal duhzawng tih puitlin chu a chak zawng tak a ni. A lu a sat chhum hmawk a, Bawh hla a chham ta nghal a. Chu veleh an khaw pasalțha pakhat Pavunga Fanai chu chempui nen a rawn tlan ta vat a. Rahsi pa lu bunga lo let der a hmuh chuan,"Hei hi a lawm ka zawn" tih pah chuan a sat ta chawrh chawrh a. Tichuan Lal Dokhara chuan Sap ho thinrim in an sawisak a hlau ta hle mai a.
An Lal Dokhara chuan," Engtin nge kan tih ang, Patlingin thil kan ti tawh a ni a, kan in thukru thei dawn hauh si lo, Saikhara pa heta i awm chuan kan hum zo lovang che, ngawi teh, i pute khaw lam Lungtian emaw Sangau khua ah emaw kal ta vang vang la,keiin thil awmdan hi Bawrhsap hnenah ka thlen anga, Bawrhsap chuan a tih tih in min ti mai rawh se" a ti ta tawp a. Lal remruat ang chuan Pasalțha Hnawncheuva chu a insiam thuai thuai a, a fungki khatin zen a thun a, a silai a puin a pu te khaw lam pan chuan a kal ta a. A pute pawh chuan an lo hlauhpui a, khua ah an awm tir duh lova, ramhnuaiah puk țha deuh awmna ah an awmtir a. Chu hmun hmingah chuan"Hnawncheuva Rawl Buk" an ti ta a. Chutiang chuan Rawlbuk khua chu a lo piang ta a ni. Ramhnuai a a awm lai hian Tumpang ki țha deuh a kap nghe nghe a, a ki chu Fungki a siam a tan a țhat em avangin an khaw lamah chuan a lu chu a zuk dah a. Sa lu chu an lo lawm a, zu an in hova, an hlim em em mai a. Hnawncheuva farnu Darvangi chuan hla a phuah ta a,"Tumpang ki vial tarmawi a hawn e, Sial a lawi leh Saikhara Pa'nSakhming thang ruai ruai zel e" tiin.
HNAWNCHEUVA AN ZAWNG Lal remruat anga Hnawncheuva a pu te khawlam a a kal tak hnu chuan Dokhara pawh chu Lunglei Bawrhsap hnena thil awmzia 'report' turin zingah a chhuak ve nghal a. Lungleu a thlen chuan Bawrhsap hnenah fel tak leh chiang takin a tlanbo tir dan leh a tlanbo na kha nen lam a hrilh vek a, Bawrhsap chu a thinrim em em mai a. Hnawncheuva man turin sipai sawmli rual zet a tir a, mahse a awmna lamah an zawng lo. Pasalțha hmingthang chin a nih avangin Mizo Lal sipai eng emaw zat zuitu nei ngeiin an ring a, chuvang chuan an zawng țha ngam lo a ni. Thla thum hnu chuan sipau ten an zawng hmu zo lo tih Bawrhsap chuan a hre ta a. Dokhara chu a koh tir leh ta a. Bawrhsap kohna angin Dokhara chu Lungleiah lo kalin a rawn in report a. Bawrhsap chu a lo la thinrim hle mai a," Dokhara ka thu hi ngun takin ngaithla rawh, Hnawncheuva hi i thukru a ni, ni sawmpanga hun ka oe ang che, ni sawmpanga chhungin Hnawncheuva hi ka hma a i lo din tir loh chuan, Hnawncheuva aiah Lung Inah i damchhung ka tan tir ang che. Tin , i Lalna pawh ka ti tawp bawk ang" tiin a vau a. Bawrhsap thu anga ti tur chuan a intiam a, a khaw lamah chuan a hawng leh ta a. Khua a thlen rual rual chuan hah pawh sawi hman lo chuan a upate chu a koh khawm tir a. An lo thlen kim veleh Bawrhsap thupek chu a hrilh ta a. "Engtin nge kan tih ang?
A tih dan tur i ngaihtuah tlang teh ang u," a ti a. A upate zinga pakhat Neihbula pa chuan," Engmah lungngaihna tur a awm lovang, Saikhara pa nen chuan englai pawha ram mutna leh ram chhuahnaah pawh lo inkawp fo tawh kan ni a. Ani zawng pasalțha tih takah lu chhum ban chhum thuah hi chuan a tlawmngaihna zawng tak mai, thih huama bei ngam zel mi a ni. Hei, tuna thil lo thleng pawh hi Lalnu ropui tak, Ropuiliani rilru damna tur leh nagma rilru na thawi nana ti anih kha. A tuar ai Lal chu a tuar tir hauh lovang che. Tlangval ngalchakin tlawmngai sela,a pu te khua Sangau-ah chuan han kal rawh se. Khawchhung a a awmloh pawhin a awmna chu an hre ngei ang. Hnawncheuva an hmuh phawt chuan a rawn zui ngei ngei ang tih ka sawi ngam a ni," a ti a. Lal chuan,"Chu chu a tihdan kawng țha ber pawh niin ka ring e.Saikhara pa kha zazawng ka chhung thuah hi chuan thih pawh huam reng țhin a ni a, chuvangin tlangval ngalchak pahnih naktuk zingah kal nghal se la a țha a nge," a ti a. Tichuan Upa ho chuan an khaw tlangval fel deuh deuh pahnih chu an ruat a, Thil awmdan zawng zawng chu chiang takin an hrilh vek a, A tuk zinga chhuak turin an in buatsaih fel diam a, zawlbukah chuan an dam pangngai angin an riak leh ta a. Zing takah, khawvar hma in Lal mi tirh te chu silai pu inan inzui chhuak dun ta a. A tuk leh chhun chawfak thlangher hretah Sangau khua chu an thleng hlawl mai a. Hnawncheuva chu khuaah a lo awm hlauh va. Sangau khaw Lal upa dam sam lo leh tar chakli inah a lo awm a. Lal mi tirh te chuan chung tar ina awm te chu an be zung zung a. Anni chuan," Kaphaia pi te lo lamah kal ula a țha ang. Kapa pi hian chaw a pe țhin a, chhun chaw eu hunlai a ni a, thlamah a awm ang,"an ti a. An kal nghal thuai a, Kapa pi te lo chu a hlat loh avangin an thleng thuai a. Sawi ang ngeiin Hnawncheuva pawh chu an hmu a. Chaw a lo eikham tawh a.
Hnawncheuva chuan,"Naute u, engtizia nge? In dam tlang hlawm em?" a lo ti var a. Tlangval pahnihte chuan Lal thuchah zawng zawng te leh thil awmzia chu kim takin an hrilh vek a. Ngun takin a lo ngaithla a, ani chuan," Anih tak chu, keimah vangin engah tehlul nge thil țhalo chu Lal chungah an tih ang ni. Patlingin ruilo, hailovin ka ti a ni a. Chutianga keimah vanga Lal leh a khua leh tui ten an tawrh ai chuan, anih nih ka ni zawk ang. Zanin chu ka pu te in lamha kan riak ang a, naktuk zingah varțianah kan chhuak dawn nia. Tuipuiah kan riak ang a, a tuk leh ah chuan khua chu chawhma kal pawh a tling tawh hleinem," a ti a. A chawlh hahdam deuh hnu chuan an pathum chuan feh haw hma in a pute khaw lam pan chuan a tlai a tlai in vawk a talh a, zu te an in hova. Chu chu inhmuh leh beisei hauh lova an inthlahna chu a niA tukah chuan zing deuh ah an thova, zu leh vawksa chu an hmeh a. An insiam thuai thuai a, an khaw lam pan chuan an chhuak ta a. Zanah chuan Tuipuiah Țiauphovah an riak a. A tukah chuan zing takah an chhuak leh a, Hnahthial chu thingphur hawn hun velah an thleng a. An pathum chuan mahni in lam pawh pan hmasa lovin Lal inah chuan an lut tlang ta dial a. Lal in a han luh chuan an Lal Dokhara chuan thlaphang deuh hmelpu in a lo en a," E khai!, Saikhara pa i lo thleng maw nang nge nge hi zawng, min ti thlamuang sawng sawng e. Engtin nge kan tih ang le?" a lo ti a. Ani chuan,"E! Mipa in rui lo hai lovin kan ti a ni a. Chuvangin i thu rawn chah ka hriat rual rual in ka rawn kal nghal a. Nizan khan Tuipuiah kan riak a, hei kan rawn zing kal lehnghal a nih hi," a ti a Lal chuan ," Chu tukțhuan pawh in la ei lo a ni maw?" a ti a.
A chhiahhlawh a kova," Kan arpui tui lai kha talh la, han siam thuai thuai teh, I pu te hian chaw an la ei lo a nih hi, han ti rang rawh aw," a ti a. Lalnu chuan zufang bel an rapchung ațangin a rawn chawi thla a, belthleng lianpuiah hian a suak vum hnur mai a. Tui a leih a, a hawp nan mau fian pathum a dah bawk a. "In ril a țam tawh awm em mai a, chaw ei hma in hei, zufang hi lo hawp mai mai teh u"a ti a. Chutih lai chuan upa ho leh khawtlang miin Hnawncheuva a lo thleng tih an hre hman a. Upa ho chuan zu bel an lo pu lut a, in ho pahin ti ti khawchang an sawi a, zanin chu khuaah hian i riak ang a, naktukah Lunglei lamah chuab kan kal dawn nia, zanriah te kan kil tlang te te ang chu an ti a. Lal chuan inthlahna ang deuhin vawkpa sum nga zet a talh a, ruai te an țheh ho a ni. Andaman Jail-ah hian kum 19 zet a tang a, tang hnathawk vengtu-ahte a tang a, a huaisen avangin tuman an tibuai ngam lo. 1893 kum tawp lamah an man kha a ni a, 1912 khan rawn chhuakin Tawpui lal Dokhara a bel a, kum 80 chuang zet a nihin 25 Jan 1938 kha a thi ta a ni. A bung phun, Pu Puia bung an tih bulah phum ta a ni.
Post a Comment