ZORAM BUAI LEH SOUTH SABUAL

 - H.Vanlalhuma

“ Tu nge lokal ? Hriatloh chhingkhual a ni.
  Eheu! Eheu ! lem ang derthiam a ni,
Luh tir suh la zawlaidi pawh a keng,
 A dawi ang che, hriatloh chhingkhual a ni,
Thirkhaidiatin a hling ang che.”

Mizoram sabual khua            Mizo History-a hmaih hauh loh tur, MNF Party bul tuma Mizoramin zalenna a sual chungchang hi keini thangtharte tan chuan hmanlai a chang tawh a. Rual u te sawina engah kan lo thawnthu hriat ve a ni mai a, chutih laiin kum 45 lai liam ta a mi a ni na a a tuar tute leh a tawngtu te chuan nimin thil thleng ang lekin an la hria a. A tak a hmalatu te leh a tuartute nun a khawih nasat em avangin thu hlui a chang thei dawn tawh lo. A thlen hun ni leh darkar nena chhinchhiah fel thlip thlep thei lote pawhin ngaihtuah kira mitthlaa lang iarh iarh thei engemaw chu an hre chhuak fo thin ang.

            Zoram buai chu March 1, 1966 atanga June 30, 1986 inkar, kum 20 chhunga thil thleng kha a ni a.  Assam hnuaia District Council kan nih laia min enkawl dan leh Mautam tam kan tuar laia min chhawmdawl dan that loh avang te, Politics thila lungawilohna hrang hrang neih avangte leh MNF Party-in India sawrkarah thil phut a neih te a hlawhtlin tak loh avangin he buaina hi a intan a tih mai theih ang. Buaina kan tih hian zalenna (Independence) sual a, Mizote chu tu thuhnuaiah mah kun lo tura mahnia ro inrel hrang turin a bei a ni a. Tan chhan tha tak tak a neih ve bawk avangin a hunlaia lehkhathiam rual chu zalenna sual tur hian an chhuak nasa hle reng a ni.

          Mizoram buai hi a lo chhuah chhan leh a bul tumtute hi tute nge ? tih hi thangtharte  tan hriat loh theih tak a nih avangin a bul lam tlemin lo hrut hmasa phawt ila. Kum 1961-ah MNF Party a lo ding a, an thil tum lian ber chu ‘Mizoram leh Zofate tana zalenna’ a ni a. Ziaka an dah danah chuan “Ram rorelna chungchanga mahni duhthlanna sang ber (Political Self- Determination)” tih a ni. Hei hi an party Inkhawmpui, April 2-3, 1966-a neihah khan hetiang hian ziah chhuah a ni:
1. Mizoramin zalenna sang ber nei a, Mizo hnahthlakte rorelna pakhat hnuaia awm,
2. Kristian Sakhua humhim tlat,
3. Mizo Hnam hmasawnna leh chawisan.


          Hei hi October 22,1963- a an Party General Assembly chuan a nemngheh nawn leh a, hemi bakah hian thu dang 4 (pali) lai an rel tel bawk a. Chung zingah chuan “ Mizo National Volunteer din a ni ang” tih a tel bawk. Hemi ang hian Mizo National Volunteer din a ni a. A tir lamah chuan General Headquarters-ah Central Volunteer hming put tir a ni a. Hengte hi General Headquarters atana hman tur deuh bik an ni. Hemi rual deuh thaw hian thingtlang khawtin tih theih deuh thaw ah MNF Party Unit dinna hmun apiangah Volunteer hi din zel a ni bawk a. Tleirawl leh rawlthar, nula leh tlangval, pavalai deuh chinte chu Volunteer-ah hian an inpe zut zut mai a ni. Kum 1965 laihawlah phei chuan Volunteer-a tel ve lo nih chu thalai tan chuan thil zahthlak a tling thei hial tawh a ni awm e. Uniform-ah kekawr tlawn dum leh kamis var, hmeichhe tan pawnfen dum leh kamis var bawk, nghawngawrh (Necktie) dum/dumpawl tak deuh, sakei lu chuang leh lukhum (Baret) dum/ dumpawl tak deuh hman a ni a. Chutianga inthuam chuan party thil pawimawhah an duty thin a ni. Chu bakah Volunteer ho hian sipai lam (Parade) pawh an zir tel bawk thin.

          India Independence Day, August 15-ah chuan Assam Rifles Lammual-ah sawrkar lam thil tihkhawmna a tel lovin Government Mizo High School Field, (MacDonald Hill) tlangah a hranpa in sipai lam (parade) neih thin a ni a. An President Laldenga’n chibai bukna (salute) chhangin Mizoram leh hnam hmangaihna thu sawina leh inzirtirna hun atan he ni hi hman a ni thin. India Independence Day chu Zofate tan kan Zalenna Ni ni lovin, India hnuaia kan saltan intanna Ni a ni zawk” tih hi an inzirtir tel thin bawk.

          Hetiang hian zalenna sual turin an lo inbuatsaih lawk a, hla tha tak tak, Mizo rilru chawk harh thei an phuah nual a, an sa zel bawk a. Chutiang boruak chuan Zoram chu rei loteah a tuam chhuak thuai thuai a, nula leh tlangval, nu leh pate rilru a chawk harhin hnama chianna leh milem be sawrkar  awpbehna hnuai atanga tal chhuah duhna rilru a puttir  thin a ni. Khatiang thil khan khatih laia Zoram politics kha a su her lawih lawih mai a ni. Rambuaia kan luh kum 1966-ah phei chuan ramhnuaia chhuak tur leh in lam lo nghak turin Volunteer din a ni a, kan khuaah pawh hian chutiang chuan din a ni. Tual chhunga lo awm tur, Voluteeer a hmun nghak insiam a ni a, an hotu (Commander)-ah Pu Lalramzauva dah niin, ramhnuaia chhuakte hotu (Commander) -ah Pu Saikunga dah a ni bawk a. A hnuah Pu Lalramzauva hi MNF Sawrkar hnuaiah Deputy Inspector of  Schools, Dampa Bial, Bung II ah dah a ni a. Chumi hnuin  Asst. Director of Supply, Dampa  Area ah Appointment, Director Pu Kawlchhawna hnen atangin pek leh a ni a, mahse a pawm ta lo. Ani bakah hian Pu Pahlira chu Inspector of Jail, Dampa Area a ni bawk.

          Kan khua hi chhim leh hmar, chhak leh thlang inkalpawhna atana hmun remchang a nih bakah rambuai lai huna helai tlangdunga khaw lian pawl tak a nih ve bawk avangin lehkha lut leh chhuak tlanpui turin khaw chhung tlangvalte an rim malh malh thin hle a. MNF lam hian Zukbual Tuilut hnarah Mizoram Treasury Office an nei a. Heta an hotute chu Pu Lalchungnunga,  Treasury Officer, Pu Luaia, Account Officer leh Pu K.Vanlalauva (Ex-Minister) te an ni. Anni bakah Pu R.Sangkawia, Assistant Secretary, Defence hovin Office an bun bawk a. Haurunibawk bula  Hualhang Bung bulah ‘Z’ Batallion (Zampuimanga Batallion) ten an C.O Lt. Col Biakvela hovin Camp an nei bawk a. Chutianga MNF lamin hmun pawimawh tak tak bun nana an hman avang chuan mikhual  lut leh chhuak hi nitin an inpel zut zut thin a, tlangval ho bakah khaw chhung mipuite an hah thei hle a ni. Hetih hun lai hian kan khua hian ei leh barah harsatna a tawk ngai lova, mikhual dawnsawn leh biak lum lam vel an thiam bawk a, mikhual pawhin nuam an ti thin hle a ni. MNF Sipai te phei kha chuan “Nuam Huai Sabual” tiin an sawi thin nghe nghe a ni.

Remna Palai (Christian Peace Committee) leh Pu Laldenga Inbiakna:
          Ram a han buai khan Kohhran lam pawh remna zawngin a buai nghal hle mai a. Synod Standing Committee pawhin July 14, 1966-ah Special Meeting  an nei nghal a. Chu meeting chuan Mizorama Kohhran lian pahnih- Mizoram Presbyterian Kohhran leh Zoram Baptist Kohhran ten remna leh muanna a awm theihna turin theihtawp chhuaha hma lak theih dan tur an ngaihtuah a. Chumi tihhlawhtlinna tur chuan thu pahnih - Mipuite hnena thuchah, Kohhran pahnihin lungrualin siam dun se tih leh Remna Committee (Peace Committee) din nise tih an rel.
          Chumi thu kal zelah chuan Christian Peace Committee (Remna Zawngtu Committee) din a ni a. Tichuan, Mizoram Sawrkar (MNF) President Pu Laldenga nen November 2-3,1966 (Thawhtanni leh Thawhlehni) khan South Sabualah inbiakna an nei ta a ni. He thu hi rambuai chanchina thu pawimawh a nih avangin kimchang deuh takin han tarlang ila.

          Christian Peace Committee te zingah a tulna apianga thawkchhuak tur ‘Lamkal’ atan mi 3 (pathum)- Rev Zairema, Silchar, Rev HS Luaia, Serkawn leh Rev Lalngurauva Ralte, Organising Secretary te an ruat a. (Christian Peace Committee hian fimkhur thuah Chaiman hran an nei duh lova, an thutkhawm apiangin Chairman an inruat chawp a, Rev Lalngurauva Ralte hi Organising Secretary atan a ruat a ni.)  Hetih hunlai hian hruaitu deuhte chu Intelligent leh sawrkar mi pawimawhte hian an vil ngun thin hle a, a lehlamah MNF lam mitmei ven a ngai tel tho bawk si a. Remna zawnga palai hna an thawh dawn pawh hian an fimkhur hle a ni. Khawiah nge? Engti turin nge? tih zawhnate chu chhan ngam chi pawh a ni lo. Pu Laldenga an hmuh theih hma September- October thla vel atangin India Sipai Intelligence leh Civil Officer bakah  MNF hotuten an tlawh zing dup tawh mai a. Rei fe an nghah hnuin October 26, 1966-ah Pu Lalnundawta, President Adviser lehkha an hmu a, chutah chuan Pu Laldenga nen Kanghmun khuaah inbiakna nei turin a rawn hrilh ta a ni. Chumi atan chuan Remna Palai pathumte chu Kanghmun panin an chhuak ta a. Hetia an chhuah hlan hian Rev Lalngurauva Ralte In chu  Brigade sipai hovin Armoured car (ralthuam nei motor) leh uisathiam nen an hual a, a kawr te, a slipper te an uisathiam chu hnim tirin Saikhamakawn thleng an umzui nghe nghe a ni.


          Kanghmun lam pan tura an chhuak pawh hi tuma hriat an duh lova. Tin, Christian Peace Committee pawh hi Sawrkar hriatpui an ni lem lo bawk a, Sawrkar lam hriat pawh an hlau hle a ni. Rev Zairema chu chemte lei tur angin a chhuak a, Rev HS Luaia chu Nghakuai lei tur angin a chhuak bawk a, Rev Lalngurauva Ralte pawh a puzawnte ina leng tur angin a chhuak bawk a. Tichuan, Melthum- Hlimen lamah Khawrihnim kawnga inhmukhawm turin an chhuak ta a ni. An hmelhriat kalkawnga an tawhte pawhin an kalna tur an zawh pawhin “Kan hma lamah sawn” ti bakin an chhang ngam lo. Khawchhete (tuna Samtlang) an thlen hian Kohhran Upa pakhat inah an riak a. Chutia Kohhran hruaitu lo thleng ta chu inkhawm tur emaw tiin mikhual dar an lo vuak tir mai a ni awm a. Anni chuan inkhawmna hun hman chi a ni lo tih an hrilh leh hnuin an dar vuak chu a thai chhiat nan rang tak takin an han vaw nawn leh a ni  awm e.

          Kanghmun an thlen hian khawthlang lam bialtu, Dampa Bung Chief Commissioner Pu PB Rosanga leh Pu Zahmingthanga ten an lo hmuak a. Kanghmuna inbe tura tih kha an lehkha inthawnna a rei tawh avangin fimkhur thuah S.Sabualah inbiakna kalpui turin an ti leh ta zawk a. An intiam angin South Sabualah Pu Laldenga a lo awm leh mai si lova chhim lamah kal phei zelin Khawlek nena  inkar Mel 4 velah Pu Laldenga Advance Guard-te nen an intawk a. Tichuan  Sabualah chuan an kir leh ta a ni.

          Pu Laldenga leh a hote chu Pu Saikunga In (tuna Pu H. Biakhnuna in hmunah) an thlen tir a, Remna Palai lamte chu Pi Zaaii (tuna Pu Sapthlengliana In hmunah, Pi Zaaii hi Pu B.Lalthanmawia nu a ni a, an ni hi Buarpuia an pem phei lai a nih avangin an In hi a ruah lai a ni) In ruakah an thlen tir ve thung a.
          A hmain Rev Lalngurauva Ralte leh Rev HS Luaia chungchangah MNF Sipaite hi an lawm lo tawh a, remna zawnga palai hna thawk tur chuan an thu a lai tawk dawn lovin an hria a, an in chhuah chhal nghe nghe a ni awm e. Rev Lalngurauva Ralte chungchangah chuan buai tan tirha Aizawla inkahnaah khan mite ang bawkin  Aizawl an tlan chhuahsan ve a, Paikhai Bangla-ah an khawsa a. Chu Bangla tlawhtute (Visitor’s Register)-ah chuan  MNF in Aizawlah buaina an chawh chhuah thu leh, chumi avanga Paikhai Banglaa insaseng an nih thu te, chu lai hmun chu hmun him leh buainain a chim ve rih loh hmun ralmuang leh nuam tak a nih thu te, India Sipaiin Aizawl an rawn thleng tawh tih an hriat avanga a lawm zia te; MNF ‘Hel’ te chu nuai chimih an nih thuai a beisei thu leh chumi atana Pathian hnena tawngtaia a dil thu te saptawngin a ziak a. Hemi chungchangah hian MNF Sipaite chu a lakah hian an thinrim hle a, a hunlai ngaihtuah chuan awm pawh a awm reng a ni. Chu bakah a hmain Rev Lalngurauva chungchangah hetiang hian lehkha an lo tar tawh nghe nghe a ni -
          “ Ngurauva hian State (Vai hnuaiah) hi sawi fo tawh suh se, CID Officer-te pawh hi kalpui tawh suh se. Tupawh a hmu apiangin hrilh rawh u. Independent kan hmu lovang ti apiang kan kaphlum zel ang. Ngurauva hmu apiangin hrilh rawh u. Tumahin pawhthlak loh tur.
 - Army Commander”,  tiin lehkha an lo tar hnan tawh bawk a ni.

          Rev HS Luaia chungchangah hian March 1,1966 a Lungleia inkahna a thlen a, MNF ten Lunglei an lak hnu March 13,1966- ah Lunglei la let leh turin 3rd Bihar Regiment te chu Lungleiah an lut a. An Batallion 2 i/c Major Beglin leh Officer dangte chu Serkawna Baptist hmunpuiah an chho va, chutah chuan Dr C. Silvera leh Rev HS Luaia an han hmu a. Rev HS Luaia hnenah chuan, “Assam Rifles silai MNF ten an lakte kha min pe let leh turin min ngen sak rawh” an ti a. Rev HS Luaia hian lehkha siamin mipuite hnenah an thehdarh ta a. MNF silai tlan sante leh vai sipaiten an phut pawh ni lem lo, anmahni mimal silai kawlte thleng chuan India sipaite hnenah pek luh turin an rawn lakhawm a. Baptist Mission Bangla (Rev HS Luaia chenna) Verandah-ah an chhek khawm a, chung chu Jeepin India sipaite kutah an pe thla thin a ni. MNF Sipaite khan Silai pakhat chauh leh a mu tlem te pawh an nunna thapa an zawn leh thih ngam lu pu-a an roh lai a, ani sakhaw puithiam berin India sipaite kuta a lo hlan mai khan remna palai hna thawk tur chuan  Rev HS Luaia kha an rin loh phah a, awn lam neia hna thawk turah an ngai a ni. Chungte avang chuan an inchhuah chhal bap bap ni awm tak a ni. Rev Zairema chungchangah erawh chuan an hmin kim thung.

          Tichuan November 2, 1966 zan dar 7:00 atang chuan Remna Palaite chu Pi Zaaii In ruak atang chuan Pu Saikunga Inah President Laldenga hmu turin a mal te tein an inlan hmasa phawt a. Darkar khat vel theuh an zuk hmuh diat diat hnuah zan Dar 10:30 velah an tin phawt a. A tuk November 3, zing dar 9:00 atangin inbiakna tak tak chu an nei thei ta a ni.

          He inbiaknaah hian President Laldenga bakah, Lalnundawta President Adviser, R. Zamawia Defence Minister, Gen. Thangzuala Chief of  Army Staff, Lt. Col. Biakvela*, Dampa Chief Commissioner Pu PB Rosanga leh MNF hnam Sipai 50 vel an tel.
          He inbiakna ah hian Remna Palaite chuan thu chi hrang hrang - 1) Tha rum thawh leh ralthuam chelek chungchang, 2) Mipuite hnena Kohhran Thuchhuah, 3) Mi man leh tangte, 4) Mizo Union leh District Council hruaitute, 5) Intihthaih leh invau thu te leh 6)Hmai tuama pawisa/thawhlawm khawn thu te an thlen a. MNF lam nen chuan inpawh takin an sawi hova, amaherawhchu thurel thluk leh minute anga ziak pawh a awm chuang lo thung.
          Hetianga inpawh leh inngam taka thu chi hrang hrang an sawiho hnu hian tlai dar 3:00 ah an ti tawp a. Mizo ruai dik tak hlim taka an theh hnu chuan Laldenga leh a hote chu khawi lam nge an pan tih pawh hriat lohvin an relh bo ta daih a. Hemi tum hian Laldenga pawh a fimkhur hle a niang a lu a met kawlh vek nghe nghe a ni. Hetia an inthen dawn hian Remna Palaite chu Pu PB Rosanga’n Mizoram chhunga zin kual vel phalna a ziah sak a, hetiangin -

TRAVELLING PERMIT
          Rev Zairema, Rev Lalngurauva Ralte, Rev Sawiluaia te hi Mizo sawrkar hriatpuinaa Mizorama an zin phalsak a ni a. Khawiah pawh an kalnaah khawih buai loh tur a ni a, an harsatna kawng apiangah tanpui zel tur a ni. He phalna hian November, 1966 chhung a huam ang.

Tahrik Nov.3,1966                         
Chief Commissioner, Aizawl, Western Area, Government of Mizoram

South Sabual VCP Pu J. Tlangkhuma an man:
            A hma lama kan sawi tawh ang khan MNF te khan Zukbual tuilut hnarah Treasury Office an hawng a. Chung hun lai chuan Darlungah hian Sipai an la awm lova. India Sipai Intelligent Report atangin South Sabual ram chhunga Tuilut-ah MNF ten Treasury Office an nei tih an hria a. South Sabual ram chhungah hian ‘Tuilut’ tih hming pu hi hmun hnih, Zukbual ramah leh Tut lui kamah a awm a. Para Military Force ten chumi an hriat avang chuan khua an hual thut mai a. VCP Pu J.Tlangkhuma chu manin MNF Office awmna hmuna hruai turin an ti a. Ani chuan Zukbual lama hruai lovin Zopui kai, Tut lamah a hruai thla a. An zuk hmu zo ta si lo beidawng chuan Pu J.Tlangkhuma chu an man phah ta a ni. Jorhat Jail-ah a zuk tan phah ta nghe nghe a, hemi tum hian Sabual khua hian chhiat a tawk teuh hle a ni awm e.

Inkahna A Thleng:
            Tuk khat chu Z.Batallion hovin khuaah tukthuan an rawn ei a, chu chu India Sipaiten an hria a ni ang, chhim lam leh hmar lam atangin khua chu an hual thut mai a. Pu Rualchhina, chutih laia Deputy Commissioner leh a hote chuan hmar lam atangin an rawn kap ve nghal a. Hemi tum hian Pu Rova, Khawrihnim khua chu an kaphlum nghe nghe a ni. Chutia silai a rik takah chuan  Z. Batallion ho khaw chhunga mite pawh chu an inthiarfihlim nghal a. Mipui an tlan darh bawk a, hmar lam atang khan Pu Rualchhina hote khan rawn kap lo se khaw chhungah inkahna a thleng ngei dawn a ni.
Haurunibawk kah:
         Haurunibawk bul Hualhang Bung bulah Zampuimanga Batallion (Z.Bn) te  Lt.Col Biakvela* hovin an awm a. Chumi chu Sipaiin an hre leh a ni ang Reiek lam atangin 1st Assam Rifles ho an rawn kal a. Haurunibawk khua chu an va hual a, he mi tum hian Tv Sangluaia an kaphlum a ni. Hetih hun lai hian Haurunibawk hi khua angin la ding mahse In tih tham a ding tawh lova, South Sabual ram chhunga awm a nih avangin khaw khat ang veka awm an ni. Tv Sangluaia pawh chu Sabual nula leh tlangval tlaivar pui tur a ni a, mahse sipai lamin nula 5 leh tlangval 6 chauh lumen pui tura kal an phal tak avangin chung mite chuan an va lumen pui a, a tukah khawtlangin an va phum ta a ni.
Sawikhawm loh khua* :
         South Sabual khua hi Darlung nena tuikhur intawm mai kan ni a. Darlung tlangah 13th Punjab Regiment-ten an hotu pa Major Bardua (Bekkhenga tia koh) hovin awmhmun an khuar a. Sabual nula leh tlangvalte chuan tui an chawi sak tthin a. Mi pakhatin um 4/5 te pek a ngai a, nula leh tlangval an hahin an ti rethei hle hin. Chutih laiin Sabual khua chu ei leh barah an harsa lova, an intodelh avangin an harsatna a nep deuh a, hetih lai hian khaw thenawm dangte chu an rethei hle a ni. Khua pawh Daisakuha hung chhuah vek a ni bawk. India Sawrkarin khaw sawikhawmna hmun (Grouping Centre)-ah Darlung khua hi a ruat a. Progressive and Protected Village(PPV) tiin hming mawi tak vuah mahse, Zofate tahna leh lungngaihna thlentu  mai a ni. Hei hi MNF lam chuan ‘Concentration Camp’ tiin an lo ko ve mek bawk. Heng khaw sawikhawmte hi “mahni duhthlanna ngeia khalhkhawm (Voluntary Grouping)” tiin an sawi thin lehnghal a.  A thawh khatna, January 1967- November 1968 chhung, a thawh hnihna, December 1968- November 1970 thleng, a thawh thumna, 1970 hnu lamah an nei a. 
         S.Sabual khua pawh Darlunga sawikhawm tura tih niin a thawh thumnaah hian sawikhawm tura tih a ni a. Tuna Sipai Camp tlang pang per, phul thawveng an tih lai hmunah khian Sabual khaw mite awmna hmun tur an han samfai nghe nghe a ni. Thlawhtheihnain an inchung tur rangva pawh a rawn thlak fel vek tawh a. Hetih hun lai hian Assam Sawrkara Cabinet Minister Pu A. Thanglura Mizoramah a lo zin lai a ni a. Khawkhawm chungchangah hian khawtlang aiawha  be turin Pu Lalramzauva leh Pu Lallawma te tirh an ni a, khawtlangin Rs.15 ve ve an pai a. Pu Lalfinga, Mizoram District Congress Committee hruaitu hovin Pu A. Thanglura chu an va bia a. Ani chuan Darlung leh S.Sabual chu khaw khat anga enkawl theih a nih avangin sawikhawm lo turin thuneitute hnenah a lo thlen sak ta a,  tichuan S.Sabual khua chu sawikhawm lohvin a awm phah ta a ni. Hetih laia mipuite mangan dan leh sawikhawm loh tura tih an nih hnua an hlim si zia hi theihnghilh thei tak ang maw !
Naga Ramhnuaimi Sabualah:
         Helai thu hian Sabual in pawimawhna em em a nei hran lo naa lehkhabu dangah Naga-ho kalkawng hi ziak dan a inan loh avangin han tarlang ve reng reng ila.
          April 1966-ah MNF Brig. General Liandawla chu Nagaland ramah Naga-te nena thawhho dan zawng turin a kal a. Gen. Mowu Gwizantsu, Commander-in- Chief, Naga Federal Army nen an han inhmu a, “Ralthuam leh thil dangah te a theih ang anga intanpuina thu” an han thlung a. An inbiaknaah chuan Naga ho tana buaithlak tak, ralpui phiara phiar ngai thin East Pakistan atanga ralthuam chawkluhna kawng leh an Federal Army-te tana training tura kalna kawngah chuan Mizoram chhung hawn sak an ni a. Chumi kalkawngah chuan S.Sabual hi hman a ni. R. Zamawia lehkhabuah hian hriat dik tawk loh a nei a, ani chuan, “Buarpui tlangdungah, Sertlangpui paltlangin Mahmuamah, E.Pakistan an lut” tiin a ziak a.(R. Zamawia, Zofate zinkawngah - Zalenna Mei A Mit Tur A Ni Lo” p.429.) Amaherawhchu, an zinna kawng hi Samlukhai atangin Lungseiah- Darlungah- S.Sabualah- Zopuiah- Bangladesh (chutih laia E.Pakistan) ah an kal a. Sabualah hian zan hnih an riak a, heng ho rawn hruaitu hi Brig. Gen. Liandawla  Quarter Master- General a ni.
Home Minister, Pu Sainghaka man:
          Darlunga Sipai an awm hma, rambuai hnu ah S.Sabual ram chhung te, Darlung ram chhungte hi MNF ho inkulhna leh Camp te pawh an neihna hmun a ni a. Heng hun lai pawh hian Darlung tlangah Pu Sainghaka hote hi an awm a. Ramhnuai Sawrkara Home Minister Pu Sainghaka te hian hetih lai (kum 1967) pawh hian Darlung tlangah an awm a ni.
          Chutianga Pu Sainghaka leh a hote Darlungah an awm tih an hriat chuan chhim lam atangin India sipai an lo lut a, zanah S.Sabual khua an kal pel a. Chutih laiin S.Sabual khaw mite chuan sipaiin khua an kalpelh lai awm reng reng an hre lo. Phul thawveng piah Camp chu han beiin Pu Sainghaka, Home Minister leh Pu R. Romawia, Political Assistant, Foreign Ministry (tuna Assembly Speaker ni ta) te chu an man ta a ni. An man tuk zing chuan S.Sabual pawh Sipaiho chuan an hual nghal a. Amaherawhchu, an mi mante hi ramhnuai sawrkara mi lawk takte an nih avangin an mi mante ah an lungawi a niang khaw chhung mite chungah engtin mah Sipai hoten kut an thlak lo.
          Phunchawng veng, tuna Anganwadi Centre - II awmnaah hian Helicopter tumna tur khawchhung mipui an samfai tir a. Helicopter chuan Pu Sainghaka leh Pu R.Romawia-te chu an kut leh ke phuar chungin an la ta a ni.
Khawtlang rorelna lam*:
            Para Military Force-ten VCP Pu J.Tlangkhuma an man hnu khan a aiawh thlan theihna leh phalna Pu Rualchhina, Deputy Commissioner, Dampa chuan a pe a. Mipui kalkhawm chuan Pu Mangkunga an thlang a, member leh Secretary chu a ngaiin an kal a, mahse kum khat pawh a la tang hman lo tihin Major Bekkhenga thinrim chuan Pu Mangkunga chu a rawn ban leh ta mai a. A aiah Pu J.Lalawia thlan a ni leh ta a ni. Pu J. Lalawia chuan Secretary ah Pu Lalkhara a ruat a, chuti chung pawhin VC hian awmzia a nei thei chuang lova, mumal lo takin a kal chho deuh mai mai a ni. A changin India sipai lamin an ruat te kha MNF lamin ‘a Union e mai’ tiin an lo pawm duh lova, chutiang karah chuan Mizo Union ho khan VC ruat chu an nei ve tho bawk a. Chutianga mumal lo taka a kal thin avang chuan Darlung VC hnuaiah Member pahnih Pu Lallawma leh Pu Saichhawna te an awm ta hial a nghe nghe a ni.
         Hemi hnu hian Mizo Union Party-in VC an ruat leh a, Pu J.Lalawia chu President-ah, Pu Zathangkhuma Secretary-ah. Mahse, heng mite hi sipai hovin MNF chaw pe thin tute tiin member dangte nen an man a, Aizawl lamah an thawn a. District Council hruaituten an lo chhanna a zarah Bail-in an chhuak leh thei hram a ni.
          Kum 1972 a Mizoram Union Territory-a hlankai a nih hnu pawh khan VC te hi an mumal hleithei chuang lova. Rambuai karah VC nih kha thil hrehawm tak a nih avangin Bawm hung meuhva inthlanna neih hi chu tlai tak a ni.
          Mizo Union leh Congress an inzawm (merger) hnu khan an inthlang thei chauh a, chumi tum chuan an thlan tlin apiang Congress (Ruling) ni turin an inthlang tawp mai a ni. President-ah Pu Lalramzauva, Vice President-ah Pu Zathangkhuma, Member-ah Pu Mangkunga leh Pu Lalthuama, Secretary-ah Pu Biakhnuna te an ni. Anni ho hi rambuai avangin term thum pawh sei sak an ni a, term thum bak danin a phal loh avangin Village Committee an insiam a. Chairman-ah Pu Saichhunga an thlang a, a ni hian VC Charge a la ta a. Anni hnu atanga tun thleng hian VC-ten harsatna tawk lovin tluang tak leh mumal takin inthlanna hun an hmang chho thei ta zel a ni.
Thu nawi thenkhat:
1) Ram a han buai chu MNF lam khuaah an tlangnel bawk si, an thu bawk si, India Sipai lamin an tlawh fo thin bawk nen khawtlang nun a ralmuang lo thin hle a. Vawikhat pawh MNF Sipaite khan Pu Siamphunga te Bawngpa chu, “Independent huna pekah” tiin an bat sak ngawt mai a ni awm e. Mahse a hnuah Pu PB Rosanga, Chief Commissioner lokal  khan ` 250/- in a rulh sak leh ta a ni.
2) Rambuai laia VC an han mumal lo tak tak kha chu  VC nih kha a lo hrehawm hle ni tur a ni. Pu Saichhawna pawh kha a VC tumin an kawta Notice Board-ah “VC atang hian ka bang e” tih hi a lo va tar.
3) Pu Zathangkhuma kha sipaiin an man a, an han ben deuh kha chuan thinrim uar tak, tawi tak si hian, “ A na(h)” a ti vak thin an ti.4 Amah kha eng vang tehreng nge maw ni, Sipai Major Bekkhenga hming an lo put tir ve ngawt nachhan ni. Keini ho hnenah phei chuan, “I pu Bekkhenga” an ti kher thin.
4) VC rorelte kha an awlsam hle ni tur a ni. |umkhat chu Lallula hmuna ka Pu Chhuanvawra huan kan tih tak saw ka pu khan VC te hnenah a dil a. Khatih lai khan Pu Lallawma leh Pu Saichhawna te kha VC a ni a. Ka pu dilna chu Pu Lallawma hnenah a thleng hmasa a, Pu Lallawma chuan an thenawma Pu Saichhawna chu tukverh atangin a va ko va, “Thenawm pa, hei U Chhuanvawra’n chu lai ram chu a rawn dil a, engtin nge ni ang?” a va ti mai a. Ani Pu Saichhawna lah chuan, “a dil ang khan pe la a ni mai a lawm” a rawn ti a. Ka pu ram dilna pawh chu a fel a ni nghal mai. Ram zau tak kha lo dil pawh nise a dil ang ang kha pek a ni mai dawn tihna a ni.
5) Kan khua hi fiamthu duh tak khua kan ni a. Rambuai lai pawh khan MNF te khan nuam an ti thin hle a niang. Tualchhung tlangvalte nen pawh an inpawh tha hle ni tur a ni. |um khat chu MNF sipai pakhat khan nula hi  a rim a. An pahnih chauha an awm lai chuan Pu Saikunga kha a rawn lut thawr thawr a, nula chhip sama tham lawp pah chuan, “Ka nula i ni lawm ni, enga ti nge mikhual tlangval i lo awmpui?” a zuk ti a ni awm e. Nula kha chuan a fiamthu tih a lo hre mai a, mikhual tlangval zawka chu a zak khawp mai a. A awm a nuam thei tawh lo reng reng a ni awm e. Mahse, a hnuah fiamthu a ni tih a han hre leh a, a hlimpui leh hle ni tur a ni. Nula chuan, “mikhual zingah kha tiang khan min fiam tawh reng reng suh” ti a a han hauh ngial pawhin Pu Saikunga lah chu a nui liam mai mai si a. A ngeiawm ve thin ngawt ang.

A tawp nan:
            YMA hi hnam tana ding a ni a, Kristianna humhimtu tur pawh a ni. Chutih laiin Central YMA hi hnam thilah hma la turin beisei a sang ngam lo fo. Branch leh Group-te hian eng rilru nge an put kan hre lo a, hnam leh sakhaw humhim tur hian a ding zel em tih hi kan inenna tur ni fo sela. Kan nu leh pa, kan pi leh puten an thiam ang anga he ram leh hnam chhan an lo tum dan hi hmuhsit ngawt chi a ni lova, theihnghilh tura inzirtir ngawt tur pawh a ni hek lo. A tuara te chuan an lo tuar tawh a, chhiatpui fe fe pawh an tam ang. Buai leh kha a tha e tihna lam nilovin, ram leh hnam humhimna atana tha leh rilru an senna kha a thlawna luan tir mai lovin, ram leh hnam tan ke i pen zel teh ang.


Nuam Huai Sabual Vul zel Rawh Se

Thulakna te :
1. R. Zamawia, Zofate Zinkawngah- Zalenna Mei A Mit Tur a ni Lo.Printed at Lengchhawn Press,2007
2.Lalramzauva, Buai Lai S.Sabual Chanchin Thenkhat,(Unpublish)
3.Rev Dr. Lalngurauva, Zoram Buai leh Kohhran. Printed at JP Offset, 2008
4.Rev Zairema, I Ni Min Pek Hi, Edited by Revd Chuauthuama (Aizawl: Zorun Community, 2009),
5. Pu Siamphunga, Interview.
6. Pu Lallawma (L), a ni kha thil sawi thiam leh fiamthu thiam tak a ni a, ti tina a a thusawi thenkhatte ka la hre reng thin. 


*Khawtlang rorelna lam bik hi a hun chiang fakin kan tarlang thei lova, a chhan chu khang hun lai khan VC te hi an mumal lo em em a, an term pawh hmang zo hman lova. In man buai avangte a chawl ta mai te, VC nih hrim hrim kha an nunah a him loh changte a awm bawk avangte in chiangkuang taka hriat a harsa tawh hle a. A hre fiah zawk in lo awm hlauh a nih chuan inhrilh thei ila, nakin zelah a la tangkai dawn a ni. 

* Lt. Col. Biakvela te hian hetih lai hian Haurunibawk bula Hualhang Bung ah Camp an nei a.Lt. Col Biakvela tih hi  Rev.Dr.Lalngurauva chuan Gen. Biakvela tiin a ziak a.(Mizoram Buai leh Kohhran p.89) R. Zamawia chuan Lt.Col Biakvela a ti a.(Zofate Zinkawngah-Zalenna Mei A Mit Tur A Ni Lo p.359) Ka pa Lalramzauva chuan Brig. General Biakvela a ti thung.(Buai Lai S.Sabual Chanchin Thenkhat p.2)

* Khaw sawikhawm (Grouping) hi Liaison Officer, Silchar-a awm, BC Cariapa lehkha No.CLD 1/1-67/1, Dated Silchar the 2nd January,1967 leh India Home Affairs lehkha No.SO.4045 dated 31st  December,1966 an hmang a. Dan tlawhchhanah Rule 57 of the Defence of India Rules 1962-hmangin  Aizawl DC in, District Magistrate a nih angin Letter No APVC.21/70/295/1 dated Aijal, the 16th December 1970 leh No APVC 21/79/259/2 of Aijal, The 9th December 1970 hmangin dan tlawh chhanah: Section 13-D of The Assam Maintainance of Public Order (Autonomous District) Act,1935, as amended, read, with Government of Assam Notification No PLB.213/68/3 of 1.8.68 a hmang ve thung.

Post a Comment

Powered by Blogger.